MA’RİFÎLİK...... Atabey KILIÇ

MANİSA-DEMİRCİ’DE GÖRÜLEN ALEVÎ-BEKTAŞÎ-RIFÂ’Î MEŞREPLİ BİR TARİKAT :

MA’RİFÎLİK

Atabey KILIÇ*

ÖZET

19. yüzyıl ile 20. yüzyıl arasında yaklaşık bir asırlık gelenek olan Ma’rifîlik, âsitânesi Kartal’da bulunan Alevî-Bektâşî-Rıfâ’î meşrepli bir tarikattır. Tarikatın izlerine Ege bölgesinde, bilhassa Manisa-Demirci’de de rastlanmaktadır. Günümüzde geçerliliğini kaybetmiş olan bu geleneğin izlerini ancak tarikat dervişlerinin verdikleri eserlerden takip edebilmekteyiz. Ege Üniversitesi Merkez Kütüphanesi’nde tarikatla alakalı mecmua türünde pek çok eser muhafaza edilmektedir. Bu çalışma çerçevesinde bu mecmualardan hareketle tarikatın erkânı ve kisvesi hakkında bilgi verilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler: Ma’rifîlik, tarikat, Manisa-Demirci, kisve, gelenek, mecmua

MA’RİFÎLİK IS A TARİQA WHICH SHOWS ALEVÎ-BEKTAŞÎ-RIFÂ’Î CHARACTERISTICS IN MANİSA-DEMİRCİ

ABSTRACT

Ma’rifilik is a tariqa, which was alive between 19-20th centuries, shows Alevî-Bektâşî-Rıfâ’î characteristics and it’s âsitâne takes place in Kartal. Today we can see it’s tradition in Ege Region especially in Manisa-Demirci. There are many mecmuas in Ege University Centural Library about this tariqa. In this paper we aim to give informatin about this tariqa’s tradition, rules and apparel.

Key words: Ma’rifîlik, tariqa, Manisa-Demirci, apparel, tradition, mecmua

Türk ve İslâm dünyasında asırlardır önemli bir rol üstlenmiş bulunan tarikatların, çeşitli sebeplerden dolayı bugüne kadar tam bir sayısı çıkartılabilmiş değildir. İslâm dininin yayılmış olduğu geniş coğrafî alan ve tarikatların bulunduğu bölgelerde dallanıp budaklanmaları, yeni inanç sistemleriyle kolaylıkla içli dışlı oluşları göz önüne alındığında, tarikatların sayısının tespitinin ne derece zor olduğu az çok tahmin edilebilecektir. Yine de şimdiye kadar yapılmış olan birkaç tahmine göre, bilinen tarikatlar ile bunların kol ve şubelerinin sayısının yaklaşık 400 civarında olduğu iddia edilmektedir.1

Tarikatların halkla bire bir yüzleşmesini sağlayan tekke, tasavvuf düşüncesinin işlendiği, olgunlaştırıldığı ve yine halka sunulduğu bir müessese olarak karşımıza çıkmaktadır. İslâm coğrafyasında buk’a, duveyre, ribât, zâviye, hânkâh, dergâh, âsitâne gibi isimlerin verildiğini bildiğimiz tekkelere Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde ise daha çok zâviye, hânkâh, dergâh ve âsitâne denmiştir. Bunların yanısıra kalenderhâne, mevlevihâne gibi tarikata göre adlandırmalar da söz konusu olmuştur. Bir tarikatın bütün tekkelerinin bağlı bulunduğu ve tarikatın en üst makamındaki şeyhinin kaldığı tekkeye "âsitâne", "hânkâh" veya "pîr evi" denir. Âsitâneye bağlı olan alt birime tekke, tekkelerin küçüğüne de "zâviye"2 denilmektedir. İslâm medeniyetinde câmi,

* Prof. Dr., Erciyes Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü

1 Bkz. “Tarikat”, İA, c. 12/I, İstanbul 1979, s. 4-17. Ayrıca bkz. Selçuk Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatlar, İstanbul 1997, s. 450-467.

2 Zâviye özellikle 15. yy.’ın sonlarından itibâren sırf şehir, kasaba ve köylerdeki küçük tekkelerle, geçit, derbent ve yol üzerinde bulunan misâfirhâneler için kullanılmıştır. Daha geniş bilgi için bkz. “Zâviye”, A.Y.Ocak-S. Fârukî, İA, c. 13, İstanbul 1986, s. 468-476.

Manisa-Demirci’de Görülen Alevî-Bektaşî-Rıfâ’î Meşrepli Bir Tarikat : Ma’rifîlik 3

medrese, kervansaray gibi binaların taştan yapılmış olmasına rağmen tekkelerin3 çoğunlukla ahşap malzeme kullanılarak basit bir mimari tarzla inşâ edildikleri görülmektedir. Osmanlılar devrinde de tekkelerin genellikle ahşap bir mimarî yapıya sahip oldukları ve bir veya iki katlı olarak inşâ edildikleri bilinmektedir. Sâdece geniş bir odadan müteşekkil tekkeler olabildiği gibi Bektaşî ve özellikle Mevlevî zâviyelerinde olduğu gibi geniş bir alanda kurulmuş, çeşitli bölümlerden oluşan tekkeler de mevcuttu.

Bilindiği gibi Cumhuriyet döneminde 30 Kasım 1341 (1925) tarihinde alınan bir kararla tamamen kapatılmış olan tarikatlar, tekke ve zâviyeler, zamanla işlevlerini yerine getiremez olmuş, artık miskinlerin, işsiz güçsüz takımının barındığı yerler hâline gelmişti.

Hakkında kaynaklarda yakın zamana kadar herhangi bir bilgi bulunmayan, hatta tasavvuf ve tarikatlar hakkında yazılmış olan ilmî eserlerde adından bile bahsedilmeyen Ma’rifî tarikatı hakkındaki ilk bilgiler, tarafımızdan sunulan iki tebliğ ile ilim âleminin dikkatlerine sunulmuştu.4 Ma’rifîlik, Ege bölgesinin özellikle Manisa, İzmir ve Aydın illerinde yakın zamana kadar varlığını takip edebildiğimiz, esâsen Rifâ’î5 tarikatına bağlı, dolayısıyla Alevî-Bektaşî itikadından da fazlasıyla etkilenmiş bulunan, aynı zamanda bünyesinde ahî-fütüvvet teşkilâtı izleri taşıyan bir tasavvufî müessese özelliği arz etmektedir.

Yakın zamana kadar elimizde bulunan yazma kaynaklardan hareketle, Demirci merkezli diye tavsif ettiğimiz tarikatın âsitânesinin aslında İstanbul Kartal’da bulunduğunu öğreniyoruz. Baha Tanman’a ait bilgileri fikir vermesi açısından bir kısım teferruatı da atlamak suretiyle veriyoruz: “Kartal’daki Maarifî Tekkesi, Kartal ilçesinde Çavuşoğlu mahallesinde Ankara caddesi üzerinde yer almaktadır. Tekke Rıfâ’îliğin Maarifî kolunu kuran Şeyh Seyyid Mehmed Maarifî (öl. 1824) tarafından tesis edilmiştir. Günümüzde kısmen mevcut olan tekkenin 1234/1818’de inşa ettirildiğine dair bazı kayıtlar bulunduğu gibi tevhidhane binasının mimarî özellikleri de bu tarihlere ait olduğunu destekler niteliktedir. Diğer taraftan Şeyh Mehmed Maarifî’nin 1785

3 Tekkeler hakkında daha geniş bilgi için bkz. Mustafa Kara, “Tekkeler ve Zaviyeler”, İstanbul 1977; İrfan Gündüz, Osmanlılarda Devlet-Tekke Münasebetleri, İstanbul 1984; A. Y. Ocak ve S. Farukî, “Zâviye”, İA, c. 13, s. 468-476; Ömer Lütfi Barkan, “Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi, Ankara 1942, II, s. 293-338.

4 Bkz. Atabey Kılıç: “Ma’rifî Tarikatı ve Kuşadası Şeyhi Ferdî Baba’nın Aruzla Yazılmış Bazı Şiirleri”, Geçmişten Günümüze Kuşadası Sempozyumu, 23-26 Şubat 2000, Kuşadası/AYDIN; aynı yazar, “Ege Bölgesine Âit Alevî-Bektâsî Esasli Bilinmeyen Bir Mahallî Tarikat: Ma’rifîlik”, Uluslararası Anadolu İnançları Kongresi, 23-28 Ekim 2000 Ürgüp/NEVŞEHİR; aynı yazar, “Ma’rifî Tarikatı Şeyhi Ferdî Baba ve Aruzla Yazılmış Şiirleri”, İlmî Araştırmalar Dergisi, sayı: 12, İstanbul 2001, s.121-134; aynı yazar “Ege Bölgesine Âit Alevî-Bektaşî-Rifâ’î Esaslı Bilinmeyen Bir Mahallî Tarikat: Ma’rifîlik”, Bilimname, sayı: 1, 2003/1, s. 197-205. Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

5 “Anadolu’nun ilk tarikatı” olarak nitelendirilen Rifai tarikatı, XII. yüzyılın ortalarında Seyyid Ahmedü’r-Rifâ’î tarafından kuruldu. Rifâîlik bid’at ve hurafelere yer vermeyen, riyakârlıktan uzak bir ibadet, Allah dışındaki varlıklara bağlanmayan bir yürek, bayağı zevklere tutsak düşmeyen bir nefis temeline dayanır. Ahmedü’r-Rifâ’î’nin dedeleri, 7’nci imam Hz. Mûsâ Kâzım’a kadar uzanıyor. Ayrıca Kâdirî tarikatının kurucusu Abdülkâdir-i Geylânî’nin Ahmedü’r-Rifâ’î’nin dayısı olduğu biliniyor. Kâdirîlik ve Rifâ’îlik tarikatlarının ilişkileri çok içiçe olduğu için birbirinin kolları gibi değerlendiriliyor. Selçuklular döneminde ve sonrasında Kâdirîlik ve Rifâ’îlik Anadolu’da en yaygın tarikatlardı. Anadolu’da Rifâ’îliğin önemli merkezleri arasında Çorum’daki Mustafa Çorumî’nin dergâhı, Erzurum’daki Mevlüt Efendi’nin dergâhı ve Manisa’daki Antakî kolu yer alıyor. Urfa da Rifâ’îler için Basra’dan sonra ikinci merkez olarak adlandırılıyor. Özellikle Anadolu’da hâlâ yaygın olan Rifâ’îlik tarikatına mensup kişilerin sayılarının dünyada 150 bin, Türkiye’de 45 bin olduğu tahmin ediliyor. Rifâ’îliğin Ma’rifî kolu, ABD hükümetince özerk tarikat olarak tanındı. Amerikalı Müslümanların ilgi gösterdiği ekolün başında Şerif Baba var. Avrupa’da ise özellikle İngiltere’de yaygın olan tarikatın Piri Muhammet Şekur. Rifâ’îlik’in Sayyadiyye, Ma’rifîlik, Kavyaliyye, Niriyye, İzziyye, Fenariyye, Burhaniyye, Fazliyye, Cündeliyye, Cemiliyye, Diriniyye, Ataiyye, Sebsebiyye, İmadiyye ve Kantaniyye gibi bir çok kolu bulunuyor.” Özlem Yılmaz-Ulaş Yıldız, http://arsiv.sabah.com.tr/2005/10/08/gnd113.html and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

4 Atabey KILIÇ

civarında Mısır’dan İstanbul’a geldiğini ve tekkesini kurduğu rivayet edilmektedir. Birçok tarikat yapısının tarihçesinde görüldüğü gibi, burada da şeyh efendinin, başlangıçta yaşadığı evi tekke gibi kullandığı, daha sonra aynı yere tam teşekküllü bir tarikat tesisi inşa ettirdiği tahmin edilebilir. Nitekim 1808’de tahta geçen II. Mahmud’un Şeyh Mehmed Maarifî’yi ve tekkesine yakınlık gösterdiği, zaman zaman yardımlarda bulunduğu bilinmektedir. Rıfâ’îliğin piri Seyyid Ahmed Rıfaî’nin neslinden geldiği rivayet edilen ve “Fethü’l-Maarif” lakabı ile tanınan Şeyh Mehmed Maarifî’nin bazı tasavvufî şiirleri tespit edilmiştir. Yapmış olduğu ictihatlarla Rıfaîliğin Maarifî kolunu kurmuş, hayatının sonuna kadar bu yeni kolun âsitanesi ve pir makamı olan tekkesinde irşat faaliyetinde bulunmuş ve tekkenin türbesine gömülmüştür. ... Esasen İstanbul’da pek yaygın olmayan, Kartal’daki âsitane dışında Kasımpaşa’daki iki zaviyede faaliyet gösteren Maarifî kolunun, Vak’a-i Hayriye’den (1826) sonra lağvedilen, tekkeleri kapatılan ya da yıktırılan ve sıkı bir takibata maruz kalan Bektaşîlerden bir kısmının Rıfaî kisvesine bürünmesi sonucunda ortaya çıktığı bile ileri sürülmüştür. Ancak tekkenin Vak’a-i Hayriye’den önce tesis edilmiş olması bu iddiayı geçersiz kılmaktadır. ... Şeyh Mehmed Maarifî’den sonra tekkenin meşihatı oğlu Şeyh Seyyid Ali Sabit Efendi’ye (öl. 1863) intikal etmiştir. Sabit Efendi’nin Kasımpaşa’da, günümüzde Kulaksız Mahallesi’ne katılmış bulunan İbadullah Mahallesi’nin sınırları içinde, Kartal’daki âsitaneye bağlı bir Maarifî zaviyesi tesis ettiği ve bu zaviyenin postuna oğlu Şeyh Seyyid Mehmed Efendi’yi (öl. 1892) oturttuğu anlaşılmaktadır. “Maarifî-i Sânî olarak anılan Şeyh Mehmed Efendi babasının vefatı üzerine Kartal’daki âsitanenin meşihatını üstlenmiş, Kasımpaşa’daki zaviyenin meşihatını da oğlu Şeyh Seyyid Hüseyin Tâhâ Efendi’ye bırakmıştır. Kartal’daki âsitanenin son şeyhi ise Maarifî-i Sânî’nin diğer oğlu olan Şeyh Seyyid Hasan Tâsîn Efendi’dir (öl. 1927). ... Kasımpaşa’daki diğer Maarifî zaviyesi ise Şeyh Mehmet Maarifî’nin halifelerinden Şeyh Ali Kuzu (öl. 1815) tarafından Çürüklük semtinde tesis edilmiştir. Kuruluşunda mimari programının geniş tutulduğu ve tevhidhane, türbe, harem, selamlık, derviş hücreleri, mutfak vb. bölümlerden oluştuğu bilinen Maarifî Tekkesi’nin binaları 1894 depreminde hasar görmüş, bu tarihten hemen sonra onarım geçirmiştir. Tekkelerin kapatılmasından (1925) sonra, son şeyhin ailesi tarafından mesken olarak kullanılmaya devam eden harem dairesi dışında kalan bölümler kaderine terk edilererek harap olmaya yüz tutmuş, 1940’tan sonra tevhidhane ve türbeden başka diğer bölümler tarihe karışmıştır. Bâninin torunlarından olan Mehmed Maarifî Yalvaçtorunları 1964 civarında tevhidhane ile türbeyi tamir ettirmiş, çevre sakinlerinin yardımları ile 1976’da tekrar onarılan tevhidhane bu tarihten itibaren cami olarak kullanılmaya başlamış, son olarak da 1980’de türbe onarım geçirmiş, ayrıca tevhidhaneye son cemaat yeri, minare ve şadırvan eklenmiştir. Eski İstanbul’un uzak banliyölerinden Kartal’ın güney sınırında, Kartal-Pendik yolu üzerinde, meskûn alanların uzağında inşa edilen ve yakın zamana kadar çevresi bostanlarla kaplı olan Maarifî Tekkesi günümüzde oldukça yoğun bir yerleşme bölgesi ile kuşatılmış bulunmaktadır. Tekkenin yerinde, daha önce, Orhan Gazi döneminin savaşçı dervişlerinden, bu semte adını vermiş olan Kartal Baba’nın makamının bulunduğu rivayet edilir. Tevhidhane arsanın batısında, Ankara Caddesi üzerinde yer almakta, bunun kuzeyinde türbe ile küçük hazire bulunmakta, ortadan kalkmış olan diğer bölümlerin ise konumları tespit edilememektedir.

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

Dikdörtgen bir alanı (10,30x8,80 m) kaplayan, iki katlı tevhidhanenin duvarları moloz taş ve tuğla ile örülmüş, üzeri kırma çatı ile örtülmüştür. Aslında alaturka kiremitlerle kaplı olduğu tahmin edilebilen çatı günümüzde çinko levhalarla kaplanmıştır. Yapı, aynı zamanda ardiye olarak kullanılan bir bodrumun üzerine oturur. Tevhidhanenin planı, duvarların sınırladığı dikdörtgenin içine yerleştirilmiş 6,30 m çapında bir daireden meydana gelmektedir. Ayinlere tahsis edilmiş olan bu yuvarlak planlı kesim, mihrap cümle kapısı ekseni üzerine ve mihraba teğet olarak yerleştirilmiştir. Çatı altında gizlenen, bağdadi sıvalı bir kubbe, iki kat yüksekliğinde bu bölümü taçlandırmakta, dikdörtgen ile dairenin arasında kalan ve ayin mekânını üç yönden (batı, doğu, and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

Manisa-Demirci’de Görülen Alevî-Bektaşî-Rıfâ’î Meşrepli Bir Tarikat : Ma’rifîlik 5

kuzey) kuşatan iki katlı mahfillerin sınırında, eşit aralıklarla on ikişer adet ahşap sütun sıralanmaktadır. Her iki katta da ikisi mihrap duvarına gömülmüş bulunan bu sütunlar daire kesitli olup Dor nizamında başlıklarla donatılmıştır. Erkeklere mahsus zemin kat mahfilinin sınırında, sütunların arasında yer alan korkuluklar ile kadınlara ayrılan fevkani mahfilde, aynı şekilde sütunların arasına yerleştirilen kafesler ortadan kalkmıştır. Zemin katta, kuzey duvarının ekseninde sepet kulpu biçiminde bir kemere sahip olan giriş, güney duvarının ekseninde yuvarlak kemerli ve yarım daire planlı mihrap yer alır. Bu katta güney ve kuzey duvarlarında ikişer, batı ve doğu duvarlarında üçer, üst katta ise her duvarda ikişer pencere açılmış, bütün bu açıklıklar sepet kulpu biçiminde kemerlerle taçlandırılmıştır. Kadınlara ait fevkani mahfilin, doğu cephesine açılan bağımsız bir girişi bulunmaktadır.

Dış görünümü ile tek katlı bir meskeni andıran türbe kâgir duvarlı ve çatılı, basit bir yapıdır. Dikdörtgen planlı (7,60x6 m) esas türbe mekânının kuzeyinde yine dikdörtgen planlı (2,75x1,60 m) bir giriş bölümü yer alır. Küçük bir mihrapla donatılmış ve sepet kulpu biçiminde kemerleri olan toplam sekiz adet pencere ile aydınlatılmış bulunan türbede tekkenin dört postnişini, ayrıca ikinci postnişin Şeyh A. Sabit Efendi’nin eşi Enise Hanım (ö. 1834), kızı Şerife Hadiye Hanım ve oğlu Şeyh Seyyid Ahmed-i Sayyâd (ö. 1856) gömülüdür. Türbenin hemen yanındaki küçük hazirede tekkenin bazı mensuplarına ait kabirler vardır.

Tekkenin, ortadan kalkmış olan bölümlerinin, konumları gibi mimari özellikleri de tespit edilememekte, ancak padişahlardan, tekkenin zengin mensuplarından ve Evkaf Nezareti’nden gelen yardımlar sayesinde mutfağın bir imaret ölçeğinde faaliyet gösterdiği şeyh dairesinin, büyük taş merdivenli geniş kapısı üzerinde “Âsitane-i Maarifiyye” yazılı bir kitabenin bulunduğu bilinmektedir.

Ampir üslubunun özelliklerini yansıtan tevhidhane ve türbe binalarında herhangi bir süsülemeye rastlanmaz. Maarifî Tekkesi’nin mimari açıdan en ilginç yönü tevhidhanede ayin alanının yuvarlak planlı olarak tasarlanması ve on iki adet sütunla kuşatılmasıdır. On İki İmam’a bağlanan aynı sembolik düzenleme Rıfaî tarikatının on iki terkli (dilimli) tacında görüldüğü gibi, Bektaşîliğe ilişkin hemen her türlü tarikat eşyasında, ayrıca Merdivenköy’deki Şahkulu Sultan Tekkesi’nde meydanevinin tasarımında da karşımıza çıkar.”6 Tanman’ın madde sonunda verdiği kaynakçadaki eserlerden Osmânzâde Hüseyin Vassâf’ın Sefîne-i Evliyâ adlı eserinde tarikatın Kulaksız ve Kartal’da iki tekkesinin bulunduğu bildirilmektedir. Buna göre “1343 sene-i hicriyyesinde (1924-25) İstanbul ve bilâd-ı selâsede mevcûd tekâyâ ve zevâyâdan tarîkat-ı aliyye-i Rufâiyyeye mensup Kulaksız’daki Ma’rûfî Tekkesinin yevm-i mahsûsu Pazartesi gecesidir, şeyhi ise Şeyh Tâhâ Efendi’dir.7 Kartal’daki Ma’rûfî Tekkesinin ise yevm-i mahsûsu Cuma gecesi, şeyhi de Şeyh Yâsîn Efendi’dir.”8 Diğer esere ise bütün gayretlerimize rağmen ulaşma fırsatı bulamadık.9 Kullandığımız bu iki kaynaktan da anlaşılacağı üzere adı geçen tarikatın daha adı konusunda bile bir ittifak bulunmamaktadır. Baha Tanman, tarikat adını Maarifî şeklinde verirken, Vassâf, Ma’rûfî’yi kullanmaktadır. Amacımız, zâten hakkında yeterli bilgi bulunmayan, bilgi veren tek kaynağın da bu konuda çok önemli boşluk bulunduğunu, yeni araştırmalara ihtiyaç

6 M. Baha Tanman, “Maarifî Tekkesi”, Dünden Bugüne İstanbul, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul 1994, s. 232-233. Aynı yazı için bkz.: M. Baha Tanman, “Mârifî Tekkesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 28. Cilt, Ankara 2003, s.62-63.

7 Osmânzâde Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ , c. 5, Kitabevi, İstanbul 2006, s. 305.

8 a.g.e., s. 306. Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

9 N. Tarkan, Kartal’da Kurulmuş Bir Tarikat: Ma’rifiye, İstanbul 1964. and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

6 Atabey KILIÇ

duyulduğunu bildirdiği tarikat hakkında elimizdeki kaynaklardan hareketle bazı yeni malumâtı bilim âleminin istifadesine sunmaktır.

Tarikatın Kartal’da bulunduğu söylenen tekkesi/âsitânesinin bazı fotoğraflarını aşağıya alıyoruz:

MANİSA-DEMİRCİ’DE GÖRÜLEN ALEVÎ-BEKTAŞÎ-RIFÂ’Î MEŞREPLİ BİR TARİKAT : MA’RİFÎLİK

Atabey KILIÇ*

ÖZET

19. yüzyıl ile 20. yüzyıl arasında yaklaşık bir asırlık gelenek olan Ma’rifîlik, âsitânesi Kartal’da bulunan Alevî-Bektâşî-Rıfâ’î meşrepli bir tarikattır. Tarikatın izlerine Ege bölgesinde, bilhassa Manisa-Demirci’de de rastlanmaktadır. Günümüzde geçerliliğini kaybetmiş olan bu geleneğin izlerini ancak tarikat dervişlerinin verdikleri eserlerden takip edebilmekteyiz. Ege Üniversitesi Merkez Kütüphanesi’nde tarikatla alakalı mecmua türünde pek çok eser muhafaza edilmektedir. Bu çalışma çerçevesinde bu mecmualardan hareketle tarikatın erkânı ve kisvesi hakkında bilgi verilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler: Ma’rifîlik, tarikat, Manisa-Demirci, kisve, gelenek, mecmua

MA’RİFÎLİK IS A TARİQA WHICH SHOWS ALEVÎ-BEKTAŞÎ-RIFÂ’Î CHARACTERISTICS IN MANİSA-DEMİRCİ

ABSTRACT

Ma’rifilik is a tariqa, which was alive between 19-20th centuries, shows Alevî-Bektâşî-Rıfâ’î characteristics and it’s âsitâne takes place in Kartal. Today we can see it’s tradition in Ege Region especially in Manisa-Demirci. There are many mecmuas in Ege University Centural Library about this tariqa. In this paper we aim to give informatin about this tariqa’s tradition, rules and apparel.

Key words: Ma’rifîlik, tariqa, Manisa-Demirci, apparel, tradition, mecmua

Türk ve İslâm dünyasında asırlardır önemli bir rol üstlenmiş bulunan tarikatların, çeşitli sebeplerden dolayı bugüne kadar tam bir sayısı çıkartılabilmiş değildir. İslâm dininin yayılmış olduğu geniş coğrafî alan ve tarikatların bulunduğu bölgelerde dallanıp budaklanmaları, yeni inanç sistemleriyle kolaylıkla içli dışlı oluşları göz önüne alındığında, tarikatların sayısının tespitinin ne derece zor olduğu az çok tahmin edilebilecektir. Yine de şimdiye kadar yapılmış olan birkaç tahmine göre, bilinen tarikatlar ile bunların kol ve şubelerinin sayısının yaklaşık 400 civarında olduğu iddia edilmektedir.1

Tarikatların halkla bire bir yüzleşmesini sağlayan tekke, tasavvuf düşüncesinin işlendiği, olgunlaştırıldığı ve yine halka sunulduğu bir müessese olarak karşımıza çıkmaktadır. İslâm coğrafyasında buk’a, duveyre, ribât, zâviye, hânkâh, dergâh, âsitâne gibi isimlerin verildiğini bildiğimiz tekkelere Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde ise daha çok zâviye, hânkâh, dergâh ve âsitâne denmiştir. Bunların yanısıra kalenderhâne, mevlevihâne gibi tarikata göre adlandırmalar da söz konusu olmuştur. Bir tarikatın bütün tekkelerinin bağlı bulunduğu ve tarikatın en üst makamındaki şeyhinin kaldığı tekkeye "âsitâne", "hânkâh" veya "pîr evi" denir. Âsitâneye bağlı olan alt birime tekke, tekkelerin küçüğüne de "zâviye"2 denilmektedir. İslâm medeniyetinde câmi,

* Prof. Dr., Erciyes Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü

1 Bkz. “Tarikat”, İA, c. 12/I, İstanbul 1979, s. 4-17. Ayrıca bkz. Selçuk Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatlar, İstanbul 1997, s. 450-467.

2 Zâviye özellikle 15. yy.’ın sonlarından itibâren sırf şehir, kasaba ve köylerdeki küçük tekkelerle, geçit, derbent ve yol üzerinde bulunan misâfirhâneler için kullanılmıştır. Daha geniş bilgi için bkz. “Zâviye”, A.Y.Ocak-S. Fârukî, İA, c. 13, İstanbul 1986, s. 468-476.

Manisa-Demirci’de Görülen Alevî-Bektaşî-Rıfâ’î Meşrepli Bir Tarikat : Ma’rifîlik 3

medrese, kervansaray gibi binaların taştan yapılmış olmasına rağmen tekkelerin3 çoğunlukla ahşap malzeme kullanılarak basit bir mimari tarzla inşâ edildikleri görülmektedir. Osmanlılar devrinde de tekkelerin genellikle ahşap bir mimarî yapıya sahip oldukları ve bir veya iki katlı olarak inşâ edildikleri bilinmektedir. Sâdece geniş bir odadan müteşekkil tekkeler olabildiği gibi Bektaşî ve özellikle Mevlevî zâviyelerinde olduğu gibi geniş bir alanda kurulmuş, çeşitli bölümlerden oluşan tekkeler de mevcuttu.

Bilindiği gibi Cumhuriyet döneminde 30 Kasım 1341 (1925) tarihinde alınan bir kararla tamamen kapatılmış olan tarikatlar, tekke ve zâviyeler, zamanla işlevlerini yerine getiremez olmuş, artık miskinlerin, işsiz güçsüz takımının barındığı yerler hâline gelmişti.

Hakkında kaynaklarda yakın zamana kadar herhangi bir bilgi bulunmayan, hatta tasavvuf ve tarikatlar hakkında yazılmış olan ilmî eserlerde adından bile bahsedilmeyen Ma’rifî tarikatı hakkındaki ilk bilgiler, tarafımızdan sunulan iki tebliğ ile ilim âleminin dikkatlerine sunulmuştu.4 Ma’rifîlik, Ege bölgesinin özellikle Manisa, İzmir ve Aydın illerinde yakın zamana kadar varlığını takip edebildiğimiz, esâsen Rifâ’î5 tarikatına bağlı, dolayısıyla Alevî-Bektaşî itikadından da fazlasıyla etkilenmiş bulunan, aynı zamanda bünyesinde ahî-fütüvvet teşkilâtı izleri taşıyan bir tasavvufî müessese özelliği arz etmektedir.

Yakın zamana kadar elimizde bulunan yazma kaynaklardan hareketle, Demirci merkezli diye tavsif ettiğimiz tarikatın âsitânesinin aslında İstanbul Kartal’da bulunduğunu öğreniyoruz. Baha Tanman’a ait bilgileri fikir vermesi açısından bir kısım teferruatı da atlamak suretiyle veriyoruz: “Kartal’daki Maarifî Tekkesi, Kartal ilçesinde Çavuşoğlu mahallesinde Ankara caddesi üzerinde yer almaktadır. Tekke Rıfâ’îliğin Maarifî kolunu kuran Şeyh Seyyid Mehmed Maarifî (öl. 1824) tarafından tesis edilmiştir. Günümüzde kısmen mevcut olan tekkenin 1234/1818’de inşa ettirildiğine dair bazı kayıtlar bulunduğu gibi tevhidhane binasının mimarî özellikleri de bu tarihlere ait olduğunu destekler niteliktedir. Diğer taraftan Şeyh Mehmed Maarifî’nin 1785

3 Tekkeler hakkında daha geniş bilgi için bkz. Mustafa Kara, “Tekkeler ve Zaviyeler”, İstanbul 1977; İrfan Gündüz, Osmanlılarda Devlet-Tekke Münasebetleri, İstanbul 1984; A. Y. Ocak ve S. Farukî, “Zâviye”, İA, c. 13, s. 468-476; Ömer Lütfi Barkan, “Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi, Ankara 1942, II, s. 293-338.

4 Bkz. Atabey Kılıç: “Ma’rifî Tarikatı ve Kuşadası Şeyhi Ferdî Baba’nın Aruzla Yazılmış Bazı Şiirleri”, Geçmişten Günümüze Kuşadası Sempozyumu, 23-26 Şubat 2000, Kuşadası/AYDIN; aynı yazar, “Ege Bölgesine Âit Alevî-Bektâsî Esasli Bilinmeyen Bir Mahallî Tarikat: Ma’rifîlik”, Uluslararası Anadolu İnançları Kongresi, 23-28 Ekim 2000 Ürgüp/NEVŞEHİR; aynı yazar, “Ma’rifî Tarikatı Şeyhi Ferdî Baba ve Aruzla Yazılmış Şiirleri”, İlmî Araştırmalar Dergisi, sayı: 12, İstanbul 2001, s.121-134; aynı yazar “Ege Bölgesine Âit Alevî-Bektaşî-Rifâ’î Esaslı Bilinmeyen Bir Mahallî Tarikat: Ma’rifîlik”, Bilimname, sayı: 1, 2003/1, s. 197-205. Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

5 “Anadolu’nun ilk tarikatı” olarak nitelendirilen Rifai tarikatı, XII. yüzyılın ortalarında Seyyid Ahmedü’r-Rifâ’î tarafından kuruldu. Rifâîlik bid’at ve hurafelere yer vermeyen, riyakârlıktan uzak bir ibadet, Allah dışındaki varlıklara bağlanmayan bir yürek, bayağı zevklere tutsak düşmeyen bir nefis temeline dayanır. Ahmedü’r-Rifâ’î’nin dedeleri, 7’nci imam Hz. Mûsâ Kâzım’a kadar uzanıyor. Ayrıca Kâdirî tarikatının kurucusu Abdülkâdir-i Geylânî’nin Ahmedü’r-Rifâ’î’nin dayısı olduğu biliniyor. Kâdirîlik ve Rifâ’îlik tarikatlarının ilişkileri çok içiçe olduğu için birbirinin kolları gibi değerlendiriliyor. Selçuklular döneminde ve sonrasında Kâdirîlik ve Rifâ’îlik Anadolu’da en yaygın tarikatlardı. Anadolu’da Rifâ’îliğin önemli merkezleri arasında Çorum’daki Mustafa Çorumî’nin dergâhı, Erzurum’daki Mevlüt Efendi’nin dergâhı ve Manisa’daki Antakî kolu yer alıyor. Urfa da Rifâ’îler için Basra’dan sonra ikinci merkez olarak adlandırılıyor. Özellikle Anadolu’da hâlâ yaygın olan Rifâ’îlik tarikatına mensup kişilerin sayılarının dünyada 150 bin, Türkiye’de 45 bin olduğu tahmin ediliyor. Rifâ’îliğin Ma’rifî kolu, ABD hükümetince özerk tarikat olarak tanındı. Amerikalı Müslümanların ilgi gösterdiği ekolün başında Şerif Baba var. Avrupa’da ise özellikle İngiltere’de yaygın olan tarikatın Piri Muhammet Şekur. Rifâ’îlik’in Sayyadiyye, Ma’rifîlik, Kavyaliyye, Niriyye, İzziyye, Fenariyye, Burhaniyye, Fazliyye, Cündeliyye, Cemiliyye, Diriniyye, Ataiyye, Sebsebiyye, İmadiyye ve Kantaniyye gibi bir çok kolu bulunuyor.” Özlem Yılmaz-Ulaş Yıldız, http://arsiv.sabah.com.tr/2005/10/08/gnd113.html and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

4 Atabey KILIÇ

civarında Mısır’dan İstanbul’a geldiğini ve tekkesini kurduğu rivayet edilmektedir. Birçok tarikat yapısının tarihçesinde görüldüğü gibi, burada da şeyh efendinin, başlangıçta yaşadığı evi tekke gibi kullandığı, daha sonra aynı yere tam teşekküllü bir tarikat tesisi inşa ettirdiği tahmin edilebilir. Nitekim 1808’de tahta geçen II. Mahmud’un Şeyh Mehmed Maarifî’yi ve tekkesine yakınlık gösterdiği, zaman zaman yardımlarda bulunduğu bilinmektedir. Rıfâ’îliğin piri Seyyid Ahmed Rıfaî’nin neslinden geldiği rivayet edilen ve “Fethü’l-Maarif” lakabı ile tanınan Şeyh Mehmed Maarifî’nin bazı tasavvufî şiirleri tespit edilmiştir. Yapmış olduğu ictihatlarla Rıfaîliğin Maarifî kolunu kurmuş, hayatının sonuna kadar bu yeni kolun âsitanesi ve pir makamı olan tekkesinde irşat faaliyetinde bulunmuş ve tekkenin türbesine gömülmüştür. ... Esasen İstanbul’da pek yaygın olmayan, Kartal’daki âsitane dışında Kasımpaşa’daki iki zaviyede faaliyet gösteren Maarifî kolunun, Vak’a-i Hayriye’den (1826) sonra lağvedilen, tekkeleri kapatılan ya da yıktırılan ve sıkı bir takibata maruz kalan Bektaşîlerden bir kısmının Rıfaî kisvesine bürünmesi sonucunda ortaya çıktığı bile ileri sürülmüştür. Ancak tekkenin Vak’a-i Hayriye’den önce tesis edilmiş olması bu iddiayı geçersiz kılmaktadır. ... Şeyh Mehmed Maarifî’den sonra tekkenin meşihatı oğlu Şeyh Seyyid Ali Sabit Efendi’ye (öl. 1863) intikal etmiştir. Sabit Efendi’nin Kasımpaşa’da, günümüzde Kulaksız Mahallesi’ne katılmış bulunan İbadullah Mahallesi’nin sınırları içinde, Kartal’daki âsitaneye bağlı bir Maarifî zaviyesi tesis ettiği ve bu zaviyenin postuna oğlu Şeyh Seyyid Mehmed Efendi’yi (öl. 1892) oturttuğu anlaşılmaktadır. “Maarifî-i Sânî olarak anılan Şeyh Mehmed Efendi babasının vefatı üzerine Kartal’daki âsitanenin meşihatını üstlenmiş, Kasımpaşa’daki zaviyenin meşihatını da oğlu Şeyh Seyyid Hüseyin Tâhâ Efendi’ye bırakmıştır. Kartal’daki âsitanenin son şeyhi ise Maarifî-i Sânî’nin diğer oğlu olan Şeyh Seyyid Hasan Tâsîn Efendi’dir (öl. 1927). ... Kasımpaşa’daki diğer Maarifî zaviyesi ise Şeyh Mehmet Maarifî’nin halifelerinden Şeyh Ali Kuzu (öl. 1815) tarafından Çürüklük semtinde tesis edilmiştir. Kuruluşunda mimari programının geniş tutulduğu ve tevhidhane, türbe, harem, selamlık, derviş hücreleri, mutfak vb. bölümlerden oluştuğu bilinen Maarifî Tekkesi’nin binaları 1894 depreminde hasar görmüş, bu tarihten hemen sonra onarım geçirmiştir. Tekkelerin kapatılmasından (1925) sonra, son şeyhin ailesi tarafından mesken olarak kullanılmaya devam eden harem dairesi dışında kalan bölümler kaderine terk edilererek harap olmaya yüz tutmuş, 1940’tan sonra tevhidhane ve türbeden başka diğer bölümler tarihe karışmıştır. Bâninin torunlarından olan Mehmed Maarifî Yalvaçtorunları 1964 civarında tevhidhane ile türbeyi tamir ettirmiş, çevre sakinlerinin yardımları ile 1976’da tekrar onarılan tevhidhane bu tarihten itibaren cami olarak kullanılmaya başlamış, son olarak da 1980’de türbe onarım geçirmiş, ayrıca tevhidhaneye son cemaat yeri, minare ve şadırvan eklenmiştir. Eski İstanbul’un uzak banliyölerinden Kartal’ın güney sınırında, Kartal-Pendik yolu üzerinde, meskûn alanların uzağında inşa edilen ve yakın zamana kadar çevresi bostanlarla kaplı olan Maarifî Tekkesi günümüzde oldukça yoğun bir yerleşme bölgesi ile kuşatılmış bulunmaktadır. Tekkenin yerinde, daha önce, Orhan Gazi döneminin savaşçı dervişlerinden, bu semte adını vermiş olan Kartal Baba’nın makamının bulunduğu rivayet edilir. Tevhidhane arsanın batısında, Ankara Caddesi üzerinde yer almakta, bunun kuzeyinde türbe ile küçük hazire bulunmakta, ortadan kalkmış olan diğer bölümlerin ise konumları tespit edilememektedir.

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

Dikdörtgen bir alanı (10,30x8,80 m) kaplayan, iki katlı tevhidhanenin duvarları moloz taş ve tuğla ile örülmüş, üzeri kırma çatı ile örtülmüştür. Aslında alaturka kiremitlerle kaplı olduğu tahmin edilebilen çatı günümüzde çinko levhalarla kaplanmıştır. Yapı, aynı zamanda ardiye olarak kullanılan bir bodrumun üzerine oturur. Tevhidhanenin planı, duvarların sınırladığı dikdörtgenin içine yerleştirilmiş 6,30 m çapında bir daireden meydana gelmektedir. Ayinlere tahsis edilmiş olan bu yuvarlak planlı kesim, mihrap cümle kapısı ekseni üzerine ve mihraba teğet olarak yerleştirilmiştir. Çatı altında gizlenen, bağdadi sıvalı bir kubbe, iki kat yüksekliğinde bu bölümü taçlandırmakta, dikdörtgen ile dairenin arasında kalan ve ayin mekânını üç yönden (batı, doğu, and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

Manisa-Demirci’de Görülen Alevî-Bektaşî-Rıfâ’î Meşrepli Bir Tarikat : Ma’rifîlik 5

kuzey) kuşatan iki katlı mahfillerin sınırında, eşit aralıklarla on ikişer adet ahşap sütun sıralanmaktadır. Her iki katta da ikisi mihrap duvarına gömülmüş bulunan bu sütunlar daire kesitli olup Dor nizamında başlıklarla donatılmıştır. Erkeklere mahsus zemin kat mahfilinin sınırında, sütunların arasında yer alan korkuluklar ile kadınlara ayrılan fevkani mahfilde, aynı şekilde sütunların arasına yerleştirilen kafesler ortadan kalkmıştır. Zemin katta, kuzey duvarının ekseninde sepet kulpu biçiminde bir kemere sahip olan giriş, güney duvarının ekseninde yuvarlak kemerli ve yarım daire planlı mihrap yer alır. Bu katta güney ve kuzey duvarlarında ikişer, batı ve doğu duvarlarında üçer, üst katta ise her duvarda ikişer pencere açılmış, bütün bu açıklıklar sepet kulpu biçiminde kemerlerle taçlandırılmıştır. Kadınlara ait fevkani mahfilin, doğu cephesine açılan bağımsız bir girişi bulunmaktadır.

Dış görünümü ile tek katlı bir meskeni andıran türbe kâgir duvarlı ve çatılı, basit bir yapıdır. Dikdörtgen planlı (7,60x6 m) esas türbe mekânının kuzeyinde yine dikdörtgen planlı (2,75x1,60 m) bir giriş bölümü yer alır. Küçük bir mihrapla donatılmış ve sepet kulpu biçiminde kemerleri olan toplam sekiz adet pencere ile aydınlatılmış bulunan türbede tekkenin dört postnişini, ayrıca ikinci postnişin Şeyh A. Sabit Efendi’nin eşi Enise Hanım (ö. 1834), kızı Şerife Hadiye Hanım ve oğlu Şeyh Seyyid Ahmed-i Sayyâd (ö. 1856) gömülüdür. Türbenin hemen yanındaki küçük hazirede tekkenin bazı mensuplarına ait kabirler vardır.

Tekkenin, ortadan kalkmış olan bölümlerinin, konumları gibi mimari özellikleri de tespit edilememekte, ancak padişahlardan, tekkenin zengin mensuplarından ve Evkaf Nezareti’nden gelen yardımlar sayesinde mutfağın bir imaret ölçeğinde faaliyet gösterdiği şeyh dairesinin, büyük taş merdivenli geniş kapısı üzerinde “Âsitane-i Maarifiyye” yazılı bir kitabenin bulunduğu bilinmektedir.

Ampir üslubunun özelliklerini yansıtan tevhidhane ve türbe binalarında herhangi bir süsülemeye rastlanmaz. Maarifî Tekkesi’nin mimari açıdan en ilginç yönü tevhidhanede ayin alanının yuvarlak planlı olarak tasarlanması ve on iki adet sütunla kuşatılmasıdır. On İki İmam’a bağlanan aynı sembolik düzenleme Rıfaî tarikatının on iki terkli (dilimli) tacında görüldüğü gibi, Bektaşîliğe ilişkin hemen her türlü tarikat eşyasında, ayrıca Merdivenköy’deki Şahkulu Sultan Tekkesi’nde meydanevinin tasarımında da karşımıza çıkar.”6 Tanman’ın madde sonunda verdiği kaynakçadaki eserlerden Osmânzâde Hüseyin Vassâf’ın Sefîne-i Evliyâ adlı eserinde tarikatın Kulaksız ve Kartal’da iki tekkesinin bulunduğu bildirilmektedir. Buna göre “1343 sene-i hicriyyesinde (1924-25) İstanbul ve bilâd-ı selâsede mevcûd tekâyâ ve zevâyâdan tarîkat-ı aliyye-i Rufâiyyeye mensup Kulaksız’daki Ma’rûfî Tekkesinin yevm-i mahsûsu Pazartesi gecesidir, şeyhi ise Şeyh Tâhâ Efendi’dir.7 Kartal’daki Ma’rûfî Tekkesinin ise yevm-i mahsûsu Cuma gecesi, şeyhi de Şeyh Yâsîn Efendi’dir.”8 Diğer esere ise bütün gayretlerimize rağmen ulaşma fırsatı bulamadık.9 Kullandığımız bu iki kaynaktan da anlaşılacağı üzere adı geçen tarikatın daha adı konusunda bile bir ittifak bulunmamaktadır. Baha Tanman, tarikat adını Maarifî şeklinde verirken, Vassâf, Ma’rûfî’yi kullanmaktadır. Amacımız, zâten hakkında yeterli bilgi bulunmayan, bilgi veren tek kaynağın da bu konuda çok önemli boşluk bulunduğunu, yeni araştırmalara ihtiyaç

6 M. Baha Tanman, “Maarifî Tekkesi”, Dünden Bugüne İstanbul, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul 1994, s. 232-233. Aynı yazı için bkz.: M. Baha Tanman, “Mârifî Tekkesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 28. Cilt, Ankara 2003, s.62-63.

7 Osmânzâde Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ , c. 5, Kitabevi, İstanbul 2006, s. 305.

8 a.g.e., s. 306. Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

9 N. Tarkan, Kartal’da Kurulmuş Bir Tarikat: Ma’rifiye, İstanbul 1964. and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

6 Atabey KILIÇ

duyulduğunu bildirdiği tarikat hakkında elimizdeki kaynaklardan hareketle bazı yeni malumâtı bilim âleminin istifadesine sunmaktır.

Tarikatın Kartal’da bulunduğu söylenen tekkesi/âsitânesinin bazı fotoğraflarını aşağıya alıyoruz:

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

Manisa-Demirci’de Görülen Alevî-Bektaşî-Rıfâ’î Meşrepli Bir Tarikat : Ma’rifîlik 7

Bugün câmi olarak kullanılan tekkenin fotoğraflarından anlaşıldığı kadarıyla haziresinde ondan fazla kabir bulunmaktadır. Elimizde bulunan bu kabirlere ait fotoğraflardan birkaçını ekte sunuyoruz10:

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

10 Fotoğrafları çekip istifademize sunan değerli bilim âşığı ve hizmetkârı İsmail Çilsaldı Beyefendi’ye şükranlarımızı arz ederiz. Daha sonra yapacağımız bir çalışma ile hazirede bulunan kabirlerin kitabeleri ve türbede bulunan tablolar hakkında detaylı bilgi vermeye çalışacağız. and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

8 Atabey KILIÇ

Yä Hù

Ey felek n’itdim saña Δäk ile yeksän eylediñ

Ben °arìbi °urbet elde zär giryän eylediñ

Áteş-i ≈asret ile °urbetde ser-gerdän eyleyip

Derdile äh etdirip ≈älimi perìşän eylediñ

~asret-i när ile yandı pederimiz bì-çäre äh

Välidemi äΔır benim derdimle sùzän eylediñ

Üçünci ordu-yı hümäyùn mìr-alayı

™äli≈ bin Mu≈ammed (...) rù≈larıyiçün

Fäti≈a

1303 19 Känùn-ı §änì (19 Ocak 1885-86)

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

Manisa-Demirci’de Görülen Alevî-Bektaşî-Rıfâ’î Meşrepli Bir Tarikat : Ma’rifîlik 9

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

10 Atabey KILIÇ

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

Manisa-Demirci’de Görülen Alevî-Bektaşî-Rıfâ’î Meşrepli Bir Tarikat : Ma’rifîlik 11

Ma’rifî tarikatına dâir bizim elimizde bulunan bilgiler şimdilik, bu tarikatın terekelerinden olup derleme faaliyetleri çerçevesinde özellikle Manisa ili Demirci ilçesinden Hulusi Emetli’nin bağışlamış olduğu el yazması eserler arasında olan ve bugün Ege Üniversitesi Merkez Kütüphanesi’nde bulunan yazmalardan elde ettiklerimizle sınırlıdır. Kataloğunu hazırlamış olduğumuz adı geçen yazmalardan yaklaşık olarak 25’i, özellikle bu tarikatın âdâb, erkân ve usûlünden bahseder niteliktedir.11 Kalanların büyük bir kısmı ise çeşitli vesilelerle Ma’rifî tarikatına dâir bir alâkaya sahiptir. Biz bu çalışma çerçevesinde bunlar arasında, özellikle içerisinde hem tarikat bilgileri hem de tarikatın önde gelenlerine ait şiirlerin bulunduğu, Ma’rifî Tarikatı Mecmuası diye adlandırabileceğimiz, ilgili katalogda da 36 numara ile kayıtlı mecmuayı esas almayı uygun bulduk.12 Bu mecmuayı çok kısa bir şekilde sadece maddî özellikleri bakımından şu şekilde tavsif etmek mümkündür:

Krem renginde kalın kağıtla kaplanmış, sırtına koyu mavi kot kumaş geçirilmiş, şirazeli, kalın mukavva cilt, 168x118 mm; az âharlı, orta kalınlıkta, enine su yolu filigranlı, krem renginde, muhtelif kağıt, 165x112 mm; harekeli, kalın nesih yazı, metin siyah önemli ibareler kırmızı ve yer yer pembe mürekkeple, muhtelif satırlı (en az 12, en fazla 16), 121 varak.

Mecmuanın içinde sadece Ma’rifî tarikatına ait âdâb, erkân ve kisve ile ilgili bilgiler ve şiirler bulunmaktadır. Bu mecmuadan ve hâlen Üniversite kütüphanesinde muhafaza edilmekte olan mecmualarla diğer bazı eserlerin çeşitli yerlerinde bulunan kayıtlardan öğrendiğimiz kadarıyla tarikatın kurucusu ŞeyΔ Seyyid Mu≈ammed Fet≈ü’l-Maúärif’tir. Hayatı hakkında

11 Bu konuda daha geniş bilgi için “Ege Üniversitesi Merkez Kütüphanesi Yazmaları Alfabetik Kataloğu I (Türkçe-Arapça-Farsça)” Kayseri 2001, adlı çalışmamıza bakılabilir.

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

12 a.g.e., s. 52-57. Ayrıca bkz. Meliha Gül, Kisve-i Ma’rifî Seyyid Muhammed b. Sâbit Ali, (Bitirme tezi), Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İzmir 1999. and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

12 Atabey KILIÇ

kaynaklarda herhangi bir bilgi bulunmayan bu zâtın H. 1270/M. 1853-5413 yılında vefat ettiğini, tarikatın Kuşadası Dergâhı Şeyhi Ferdî’nin yazmış olduğu nazım şekli mütekerrir müseddes olan sekiz kıt’alık tarih manzûmesinin

Mu≈ammed Mehdi’niñ remzin oøuyup düşse Δan £äbit

™afälar baΔş iderdi úäşıøän[ın]a da can £äbit

Dü-´ad heftädına 14 tärìΔ lu≠fında nihan £äbit

Ne gelür ne gider Ferdì cihäna an-be-an £äbit

Fenäsın eyledi tebdil beøä mülkine dil-därım

úAzìzim mürşidim şähım benim devletli ≈ünkärım15

şeklindeki son kıt’asında bulunan ifadelerden anlamak mümkündür.

Belgelerden öğrendiğimiz kadarıyla ŞeyΔ Seyyid Mu≈ammed Fet≈ü’l-Meúärif’in oğlu, ŞeyΔ Seyyid úAlì £äbit bin Fet≈ü’l-Meúärif’tir. Torunu ise yine mecmuadaki şiirlerden öğrendiğimize göre ŞeyΔ Seyyid Mu≈ammed Maúrifì-i £änì’dir.

Tarikatın Demirci’deki dergâhının iki kez bina edildiğini, adı geçen katalogda 36 numara ile kayıtlı bulunan Ma’rifî Tarikati Mecmuasındaki “Timurcı Dergähı Bänìsi Eş-ŞeyΔ Es-seyyid Mu´≠afä Lu≠fì ≈a◊retleri” ile “`ulefä-yı Maúrifìden Timurcı Maúrifì Dergähı Bäniye-i §änìsi Eş-ŞeyΔ Es-seyyid A≈med úAşøì ≈a◊retleri” ibarelerinden anlamak mümkündür.16 Buna göre Demirci Ma’rifî Dergâhı’nın ilk bânîsi yani, yaptıranı Mu´≠afä Lu≠fì Efendi, ikinci kez yaptıranı ise A≈med úAşøì Efendi’dir.17

Yukarıda çeşitli vesilelerle bahsettiğimiz mecmuanın içerisinde tarikatın önde gelenlerine âit çeşitli şiirler de bulunmaktadır. Büyük bir kısmı hece ölçüsü ile yazılmış olan bu şiirlerden bazılarında aruz vezninin kullanıldığını da görmekteyiz. Yazmanın 50b-71b varakları arasında “Seyyid Mu≈ammed Fet≈ü’l-Meúärif“in, 74b-84a varakları arasında “ŞeyΔ Seyyid £äbit úAlì ibni Fet≈ü’l-Meúärif“in, 84b-86a varakları arasında “ŞeyΔ Seyyid Mu≈ammed Maúrifì-i £änì“nin, 90b-92b varakları arasında “Timurcı Maúrifì Dergähı Bänìsi Eş-şeyΔ Es-seyyid Mu´≠afä Lu≠fì“nin, 94b-96b varakları arasında “ŞeyΔ Es-Seyyid A≈med úAşøì“nin, 99b-100b varakları arasında “ŞeyΔ Es-Seyyid ~asan Æäsìn Efendi“nin, 106b-117a varakları arasında ise “æuşa≠ası Dergähı Post-nişìni Ferdì Baba Efendi“nin ilâhî ve nefesleri bulunmaktadır.18

Mecmuadaki kayıtlardan öğrendiğimize göre Ma’rifî Tarikatı’nın Demirci hâricindeki tek dergâhı, Kuşadası’ndadır. Bu gün bu dergâh aşağıya alacağımız fotoğraflardan da anlaşılacağı

13 Tanman, bu zâtın ölüm tarihini 1824 olarak vermektedir. Yazar bu hususta kaynağını zikretmediği için bizim şimdilik bir yorum yapmamız da sözkonusu değildir. Bkz. M. Baha Tanman, “Maarifî Tekkesi”, s. 232.

14 dü-´ad=200, heftad=70 olduğuna göre bu mısra’da verilen ölüm tarihi (1)270/1853-54 yılına karşılık gelmektedir. Tanman’ın verdiği 1824 vefat tarihi hakkında şimdilik, kaynak verilmediği için yorum yapabilecek durumda değiliz. Bkz. Baha Tanman, “Maarifî Tekkesi”, s. 232.

15 Mecmua, vr. 117b.

16 Kılıç, Ege Üniversitesi Merkez Kütüphanesi Yazmaları Alfabetik Kataloğu I, s. 52-57.

17 Kılıç, “Ege Bölgesine Âit Alevî-Bektaşî-Rifâ’î Esaslı Bilinmeyen Bir Mahallî Tarikat: Ma’rifîlik”, s. 198-199.

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

18 Ferdî Baba hakkında daha geniş bilgi için bkz. Atabey Kılıç, “Ma’rifî Tarikatı Şeyhi Ferdî Baba ve Aruzla Yazılmış Şiirleri”, İlmî Araştırmalar, Dil, Edebiyat, Tarih İncelemeleri, S. 12, İstanbul 2001, s. 121-134.; Atabey Kılıç, “Ma’rifî Tarikatı ve Kuşadası Dergâhı Halifesi Ferdî Baba’nın Aruzla Yazılmış Bazı Şiirleri”, (Geçmişten Geleceğe Kuşadası Sempozyumu 23-26 Şubat 2000, Kuşadası/AYDIN) s. 10-15.; ayrıca bkz. Atabey Kılıç, Eski Türk Edebiyatı Üzerine Yazılar, Kayseri 2001, s. 87-110, 225-242, 243-254. (Manisa-Demirci Belediyesi’nin destekleyeceği bir proje çerçevesinde, adı geçen bu mecmua metnini yakın zamanda neşretmek düşüncesinde olduğumuzu burada ayrıca zikretmek isteriz.)

and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

Manisa-Demirci’de Görülen Alevî-Bektaşî-Rıfâ’î Meşrepli Bir Tarikat : Ma’rifîlik 13

üzere ayakta değildir.19 Tarikatın, Manisa, İzmir ve Aydın illerinde başka dergâh veya tekkelerinin olup olmadığını da bilemiyoruz. Bu mecmuanın verdiği bilgilerin sâdece tarikat geleneğine göre yazılmış şiirlerden hareketle oluşturulduğu göz önüne alınacak olursa, Ma’rifîliğin en azından yukarıda saydığımız üç ilde, ismi her hangi bir şekilde zikredilmemiş dergâh, zâviye ya da tekkesinin bulunabileceği kuvvetle muhtemel olmalıdır.20

2007 Mart’ında ziyaret ettiğimiz Demirci Ma’rifî Dergâhı, aşağıya alacağımız fotoğraflardan da anlaşılacağı üzere ne yazık ki bu gün harap vaziyettedir. İzmir yönünden şehre girişte yolun sağında kalan dergâhın haziresinde bugün iki kabir taşı bulunmaktadır. Hazirede başka kabirlerin de bulunduğu, muhtemelen bunların tahrip olduğu veya edildiği de anlaşılmaktadır. Günümüzde ehl-i sünnet akidesine sık sıkıya bağlı yerli halkın çok da iyi hatırlamadığına şâhit olduğumuz Ma’rifîlerin, üzerinde çalıştığımız yazmalardan hatırladığımız kadarıyla Hz. Peygamber aşkını sıkça zikreden insanlar olduğunu söylediğimizde insanların çok şaşırdığını ifade etmeliyiz. Ma’rifî meşrepli insanların hâlâ bulunup bulunmadığını sorduğumuzda da çelişkili cevaplar almıştık, kimine göre hâlen bu meşrepte olan insanlar var fakat gizleniyorlar, bir kısmına göre de Demirci’yi terk etmişlerdi. İlçenin en yetkili ağızlarından birinin ifadesi, burada hâlen bu tarikata bağlı insanların yaşamakta olduğunu, fakat yanlış anlaşılmaktan ve algılanmaktan kaynaklanan bir kaygı ile gizlendiklerini göstermektedir.

19 Manisa-Demirci’ye 22 Mart 2007 tarihinde Demirci Belediye başkanı değerli kültür ve hizmet adamı Mithat Erşahin Bey’in, Mevlânâ’nın doğumunun 800. yılı vesilesiyle düzenlenmiş olan panele konuşmacı olarak daveti üzerine gittiğimizde, bir türlü gitme fırsatı bulamadığımız bu tarihî ve güzel şehri görmek nasip olmuş, ne zamandır ilgilendiğimiz Ma’rifîlikle alâkalı mekânları görmeyi de istemiştik. Bu çalışma boyunca vereceğimiz resimler, bu ziyaret esnasında çektiğimiz görüntülerden sadece bir kısmıdır. Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

20 Daha geniş bilgi için bkz. Kılıç, “Ma’rifî Tarikatı ve Kuşadası Dergâhı Halîfesi Ferdî Baba’nın Aruzla Yazılmış Bazı Şiirleri”; Kılıç, “Ma’rifî Tarikatı Şeyhi Ferdî Baba ve Aruzla Yazılmış Şiirleri” s. 121-134; Kılıç, “Ege Bölgesine Âit Alevî-Bektaşî-Rifâ’î Esaslı Bilinmeyen Bir Mahallî Tarikat: Ma’rifîlik”, s. 200.

and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

14 Atabey KILIÇ

Baødı dil-cù øıldı inşä bu Rıfäúì tekyesin

Anda Ÿikrulläh olunduøça bula ol rä≈atı

Duúä eylesün Na®ìfüè “mur°-dili” tärìΔ ola

Cennet içre bula ~asan Dede şän u şevketi

Rù≈ına Fäti≈a

(H. 1284/M. 1867-68)

Yukarıdaki mezar taşından anlaşıldığı üzere, kabir Hasan Dede adlı şeyhe ait olup Dede tekkenin bânîsidir. Nazîf mahlaslı şâirin düştüğü tarihe göre de Hasan Dede’nin vefat tarihi hicrî 1284, miladî 1867-68’dir. Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

Manisa-Demirci’de Görülen Alevî-Bektaşî-Rıfâ’î Meşrepli Bir Tarikat : Ma’rifîlik 15

Yolun hemen kenarında bulunan diğer mezar ise muhtemelen yine aynı zâta aittir. Anlaşıldığı kadarıyla mezarın ilk baştaşı Arap harfleriyle yazılmış olan yukarıya aldığımız taştır. Tahrip neticesi kırıldıktan sonra yeniden

“Hu dost

Öksüz kalmasın diye

Geçti derğah başına

Mevlam azap göstermesin

Ruhuna hem nasına

Seyyid Sultan Muhammed

Fethùlmarifi dergähından

Şeyhmer Hasan Dede

Ölüm 1284. H”

ibareleri işlenmek suretiyle muhtemelen 1950-60 yılları aralığında kabre baştaşı olarak dikilmiştir.

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

16 Atabey KILIÇ

Ayakta kalan bu iki parçanın haricinde resimlerin de işaret ettiği üzere dergâh binası perişan vaziyettedir.21

21 Türk kültür tarihi için önemli bir merkez olduğu belli olan bu mekânın özellikle belediyenin öncülüğünde bir an evvel onarılması sadece Demirci için değil, Türk kültürü için de unutulmaz bir hizmet olacaktır.

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

Manisa-Demirci’de Görülen Alevî-Bektaşî-Rıfâ’î Meşrepli Bir Tarikat : Ma’rifîlik 17

Demirci’deki Ma’rifî emarelerinden bir diğeri de bahsi geçen dergâh kalıntısından yaklaşık 100-150 m. ileride solda, bir hayli meyilli bir alanda bulunmaktadır. Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

18 Atabey KILIÇ

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

Manisa-Demirci’de Görülen Alevî-Bektaşî-Rıfâ’î Meşrepli Bir Tarikat : Ma’rifîlik 19

İki servi ağacı altında bulunan ve bir parça tahribata uğramış olan mezarın baş taşında Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

20 Atabey KILIÇ

Huv

Perdei zulm

Ref oldu bugün

Didemden ben

Müyesser oldum

Ânîde bana

Didarı cemâl

Li sene 1332 mahı

Ramazan 3 tarıkı Marifi

Şeyhi Eş şih

Es seyyit

Koyunoğlu Ali

Galip Efendi

Ruhuna Fatiha

ibarelerini okumaktayız. Muhtemelen burası da ana dergâha bağlı bir birim idi ve zamanın tahribatına boyun eğmişti.

Demirci’nin çeşitli medeniyetlerin izlerinin yanısıra, tarikatlar açısından da zengin bir birikime sahip olduğu rahatlıkla anlaşılmaktadır. Belediye binası bahçesinde teşhir edilen aşağıya resimlerini aldığımız iki mermer tâcı da burada ayrıca zikretmek isteriz.

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

Manisa-Demirci’de Görülen Alevî-Bektaşî-Rıfâ’î Meşrepli Bir Tarikat : Ma’rifîlik 21

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

22 Atabey KILIÇ

Tarikatın Demirci’de bulunan dergâhı hakkındaki bilgilerimiz bir hayli kısıtlıdır. Mekânın sanat tarihi uzmanları tarafından incelendikten sonra Kartal’da bulunduğu bildirilen âsitâne ile mimarî açıdan benzerliğinin olup olmadığına ayrıca dikkat edilmesi gerektiğini düşünüyoruz. Bunun gibi tarikatın Kuşadası dergâhı postnişîni Ferdî Baba’nın hayatı hakkında da henüz yeterli bilgiye sâhip değiliz. Ne zaman, nerede doğduğu, aslen nereli olduğu, nasıl bir eğitim aldığı hakkında da bu sebeple her hangi bir bilgi verebilecek durumda değiliz. Ancak, anlaşılıyor ki Ferdî Baba, Ma’rifî tarikatına gönül vermiş, tarikat içerisinde çeşitli mertebelerden geçtikten sonra Kuşadası Dergâhı postnişîni olmuştur. Ferdî’nin uzunca bir süre Ma’rifî Dergâhı postnişîni olarak Kuşadası’nda bulunduğunu tahmin etmek güç değilse de, onun en azından H. 1270/M. 1853-54 yılında Kuşadası’nda Ma’rifî Dergâhı şeyhi olduğu kesin olarak bildiğimiz bir gerçektir.22

Ferdî Baba Efendi de tarikatın önde gelen halifeleri gibi tasavvufî tarzda şiirler yazmıştır. Ma’rifî Tarikatı Mecmuası’nda kayıtlı bulunan şiirlerin hece ve aruz ölçüleri ile yazıldığını görmekteyiz. Aruzla yazılmış şiirlerine bakıldığında, pek çok tasavvufî şiirde gördüğümüz üzere edebî bakımdan fazla değerli olmadıklarını ancak, bunların samîmî bir edâ ve dervişâne bir ruh ile kaleme alındıklarını görmek mümkündür. Ferdî’nin aruzu kullanma bakımından bir hayli başarılı olduğu rahatlıkla söylenebilir. Şiirlerinde aruz kusurlarının neredeyse yok denecek ölçüde az olması onun iyi bir klâsik eğitimden geçtiğinin de işâretlerinden olmalıdır.23

Ma’rifî tarikatı pek çok bakımdan dikkat çekici karakteristik özellikler arz etmektedir. Öncelikle samîmî duygulara sahip, nefsi terbiye etme konusunda kendilerine has yöntemleri bulunan inançlı Alevîler olarak karşımıza çıkan Ma’rifî tarikatı mensupları, zamanla tekkelerinin, dergâhlarının birer kültür merkezi hâline gelmesini de sağlamışlardır. Elimizde bulunan

22 Ferdî Baba için bkz. Kılıç, “Ma’rifî Tarikatı Şeyhi Ferdî Baba ve Aruzla Yazılmış Şiirleri”, s. 121-134.

23 a.g.m., s. 200. Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

Manisa-Demirci’de Görülen Alevî-Bektaşî-Rıfâ’î Meşrepli Bir Tarikat : Ma’rifîlik 23

belgelerden öyle anlaşıyor ki Ma’rifîlik, bölgenin daha çok Türkmen kökenli olan halkının irfânının gelişmesi hususunda da inkârı mümkün olmayan katkılarda bulunmuş olmalıdır.24

Üniversite kütüphanesinde bulunan yazmalar arasında bu tarikatla çeşitli bakımlardan ilgisi bulunan eserler de bulunmaktadır. 80 tanesini tavsif etmeye çalıştığımız adı geçen yazmalardan yaklaşık 25’i, özellikle Ma’rifî tarikatının âdâb, erkân ve usûlünden bahseder niteliktedir. Kalanların büyük bir kısmı ise çeşitli vesilelerle Ma’rifî tarikatına dâir bir alakaya sahiptir. Bu yazmaların bir kısmı ya Ma’rifî tarikatı şeyh veya müridlerinden birine âittir, yani üzerinde sahiplik mührü veya temellük kaydı vardır, ya da tarikat mensuplarından biri tarafından telif veya istinsah edilmişlerdir. Hazırlamış olduğumuz katalog incelendiği takdirde görülecektir ki, yazmaların, özellikle mecmualar başta olmak üzere bir kısmı telif25; Kitâb-ı Devâü’l-Ebdân ve Tıbbü’n-Nebî ve Hacâmat26, Kitâb-ı Melhame Li’t-Tasnîfi Dânyâl27, Risâle-i ‘Aynü’l-Hakîka Fî Râbıtati’t-Tarîka28 gibi olan diğer kısmı ise istinsah edilmiş eserler olarak tarikat bünyesinden çıkmış olmaları bakımından dikkat çekmektedir. Bunların haricinde kalan pek çok yazma ise, üzerinde bir mühür, temellük kaydı veya istinsah kaydı bulunmamasına rağmen, kullanılan kağıt, mürekkep ve hatta yazı tarzı bakımından Ma’rifî tarikatı tekkelerinden, özellikle de Manisa Demirci’de bulunan merkezden çıktıklarını gösterir pek çok işaret taşımaktadır. Anlaşıldığı kadarıyla Demirci’deki âsitânenin en gözde ve velûd müstensihi, kendisini “Bende-i Ma’rifî” yani Ma’rifî kölesi olarak niteleyen Demircili, Es-Seyyid Hâfız İsmâil Hakkı’dır. İsmâil Hakkı’nın yazmalar arasında hemen fark edilen kendine has bir yazı tarzı ve kullandığı özel renkte mürekkebi vardır: İri ve okunaklı, biraz süslü nesih; açık maviye yakın lacivert mürekkep. İsmail Hakkı’nın kalın uçlu çelik veya kamış kalem kullandığı da yazı kalınlığından dolayı anlaşılmaktadır.29

Ma’rifî tarikatının aynı zamanda bir kültür merkezi görevi gördüğünün en önemli delili olarak yaklaşık 100 kadar el yazması eserin günümüze kadar ulaşabilmiş olmasını göstermek tabiî ki mümkündür. Üstelik bu yazmaların en azından 50-60 yıl boyunca hiç de müsait olmayan şart ve yerlerde saklandığını, bir çoğunun bu arada kaybolduğunu da göz önünde bulunduracak olursak, aslında tarikat merkezi olan Demirci’de muhafaza edilen yazma eser sayısının 100’ün çok çok üzerinde olması gerektiği rahatlıkla anlaşılacaktır. Yazmaların kendileri aslında başlarından geçenleri hâl diliyle anlatacak ölçüde üzerlerinde emâreler taşımaktadır. Pek çok yazma su gördüğü için tahrip olmuştur, ancak bir kaç yazma bu felaketten uzak kalabilmiştir. Bir kısım yazmanın ise yangın felâketinden zar zor kurtulduğunu anlamak mümkündür. Bu yazmaların

24 a.g.m., s. 200.

25 Meselâ 36. sırada kayıtlı bulunan ve içerisinde Eş-Şeyh Seyyid ‘Alî Sâbit bin Fethü’l-Me’ârif tarafından kaleme alınmış bulunan Risâle-i Sâbit Kisve-i Ma’rifî adlı mensur eserin de bulunduğu, “Bende-i Ma’rifî” Hâfız İsmâil Hakkı’nın istinsah ettiği mecmu’a ile 52. sırada kayıtlı bulunan ve 1b-41b varakları arasında kalan ilk kısmı Hâfız Hüseyn er-Rifâ’î Lebsü’d-dîn el-Mustafâ tarafından telif edilen, 24 Muharrem 1228/ 27 Ocak 1813’te de istinsah edilen mecmua, bunlar arasında en önemli örnekler olarak gösterilebilir. Tavsifi için bkz. Kılıç, a.g.e., s. 52-57.

26 Eser, 53 varak hacminde olup “Bende-i Ma’rifî” Hâfız İsmâil Hakkı tarafından H. 1254 Muharrem/ M. 1838 Nisan’ında istinsah edilmiştir. Bkz. Kılıç, a.g.e., s. 36-37.

27 Eser, 3252 beyitlik bir mesnevî olup 98 varaktan oluşmaktadır. “Bende-i Ma’rifî” Hâfız İsmâil Hakkı tarafından H. 1329 Muharrem/ M. 1911 Ocak’ında temize çekilmiştir. Yazmanın tam metni için bkz. Melike Derya Yıldırım, Danyal’ın Kitâb-ı Melhame’sinin Transkripsiyonlu Metni, (Mezuniyet Tezi), Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İzmir 2000. Tavsifi için bkz.: Kılıç, a.g.e., s. 38-39.

28 Eser, Edirne müftüsü Es-Seyyid Muhammed Fevzî tarafından telif edilmiş olup “Bende-i Ma’rifî” Hâfız İsmâil Hakkı Temürci tarafından istinsah edilmiştir. Tavsifi için bkz. Kılıç, a.g.e., ss. 105-106.

29 a.g.m., s. 200-201. Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

24 Atabey KILIÇ

özellikle cilt kapakları, ağız ve etek kısımları hatırı sayılır bir yangından etkilendiklerini işaret etmektedir. Hasılı, elde bulunan yazmalar göz önünde bulundurulduğunda, tarikatın sadece Manisa Demirci için değil, çevre iller ve hatta bütün Ege Bölgesi için bir hayli zengin bir kültür merkezi olarak görev gördüğünü iddiâ edebiliriz.30

Elimizde bulunan yazmadan öğrendiğimiz kadarıyla, merkezi Manisa ili Demirci ilçesinde bulunan bu tarikatın bağlı bulunduğu asıl tarikat Rıfâ’î tarikatıdır. Ege Üniversitesi Merkez Kütüphanesi yazmaları arasında bulunan ve hazırladığımız katalogda 33 numarada yer alan Ma’rifî Dergâhı İlâhî Mecmû’asında 83a varağında kayıtlı bulunan şu müfred tarikatın meşrebi hakkında yeterince bilgi verir niteliktedir:31

Mu≈ammed Fet≈ü’l-Meúärif bir vücuddur Rıfaúìler32

Mu≈ammed úAli neslinden gelenlerdür Rıfaúìler

Bilindiği gibi aktâb-ı erba’a33 (dört kutup)dan biri olarak kabul edilen Ahmed er-Rıfâ’î (Öl. Vâsıt 578/1183)’nin kurucusu olduğu Rıfâ’iyye34, Ortadoğu, Anadolu ve Rumeli’de yaygın olan bir tarikat olup Anadolu’da daha çok Bektaşî tarikatı ile birbirine girmiş mâhiyettedir. Bu hususiyet Ma’rifî tarikatındaki Alevî-Bektaşî unsurlarına da açıklık getirmektedir.

Mecmu’anın mensur kısmı, tarikatın alâmetlerinden olan kisve yani kılık kıyafet ile ilgili bilgiler verirken, aynı zamanda bizi Ma’rifiyye’nin usûl ve âdâbından da haberdar etmektedir. Tarikatlar için kılık kıyafetin, ayırıcı özellikler arz etmesi bakımından önemli olduğu bilinmektedir. Yine bir kısım tarikatların birbirlerine göre farklı kıyafetler kullandıkları da öteden beri bilinen bir gerçektir. Genellikle bir dervişin giydiği kıyafetten onun hangi tarikata mensup olduğunu tayin etmek mümkündür. Mevleviyye ve Bektaşiyye gibi bazı tarikatlarda kıyafete çok

30 a.g.m., s. 201-202.

31 Kılıç, a.g.e., s. 49-50.

32 “Mefâîlün Mefâîlün Mefâîlün Mefâîlün” vezni ile yazılmış olan beytin vezni 2. ve 3. tef’ilelerde aksamaktadır.

33 “Ricâlullah, merdân-ı Hudâ, merdân-ı gayb, hükûmet-i sûfiye gibi terimlerle de ifade edilen ricâlu’l-gaybın başında gavs, gavsu’l-a’zam, kutbu’l-aktâb gibi isimler de verilen bir kutub bulunur. Kutub, kelimesi aslen değirmen taşının miline verilen isimdir. Değirmenin taşı nasıl bu milin etrafında dönüyorsa, tasavvufî inancı göre dünya da kutubla dönmektedir. Kutbun sağında ve solunda iki imam bulunur. Sağdaki melekût âlemini, soldaki mülk âlemini yönetir. Kutub vefat edince yerine soldaki geçer. Aktâb-ı erba’a (4 kutub) ile genellikle Abdulkâdir Geylânî, Ahmed er-Rıfâ’î, Ahmed Bedevî ve İbrâhim Desûkî kasdedilmekle beraber bazan dördüncü isim olarak Ebu’l-Hasan Şâzelî de zikredilmektedir. Anadolu’nun dört kutbu tabiriyle de Mevlâna, Hacı Bayram-ı Velî, Hacı Bektaş-ı Velî ve Hacı Şabân-ı Velî kasdedilir. Çeşitli tarikatlara göre bu isimlerin değişiklikler gösterdiği de bilinmektedir. Daha geniş bilgi için bkz. Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, s. 251-254.

34 Ahmed er-Rıfâ’î’nin vefat yeri olan Vâsıt, İran’ın Betâih bölgesine bağlı bulunduğundan Betâihiye diye de adlandırılan Rıfâ’iyye tarikatının en dikkat çekici özelliği, başlangıçta karşılaşılmayan, fakat zamanla ortaya çıkan, tarikat mensuplarının, vücudun bazı yerlerine şiş sokmak, kılıcın keskin tarafına basmak, ateşle oynamak, kızgın demir yalamak gibi çeşitli gösterilerde bulunmalarıdır. Bilindiği kadarıyla Rıfâ’iyye, Anadolu’da fütüvvet ve ahi teşkilatıyla, Rumeli’de ise Bektaşîlikle karışmıştır. “Her Rıfâ’î şeyhinin tâcı altından, bir Bektaşî tâcı çıkar” sözü bu alâkaya işaret etmek için kullanılan bir ifade olmuştur. Son zamanlara doğru Bektaşî tekkeleri gibi Rıfâ’î tekkelerinin de sazlı, sözlü, içkili âlemlere sahne olduğu bilinmektedir.

Kaynaklar Rıfâ’iyye tarikatının esaslarını şu şekilde sıralamaktadır:

1. Allah’ın emrini yerine getirmek, yasaklarından kaçınmak,

2. Şeriat ve tarikata ters düşen şeylerden sakınmak,

3. Dininde ve ahdinde muhkem durmak,

4. Şeriat ve tarikata lazım olan şeyleri öğrenmek ve onları uygulamak,

5. Kişilerin ayıp ve kusurlarını öğrenmemek,

6. Muhtac olanlara insaf ve merhamet etmek,

7. Yaramaz ve çirkin huyları terketmek,

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

8. Şeyhinin nasihatını kabul etmek. and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

Manisa-Demirci’de Görülen Alevî-Bektaşî-Rıfâ’î Meşrepli Bir Tarikat : Ma’rifîlik 25

önem verilirken, Nakşbendiyye’de kıyafetin fazla önemsenmediği, sade ve temiz giyinmekle ve bazan başa sâde bir sarık sarmakla yetinildiği bilinmektedir. Melâmîler ise bu bakımdan meşreplerini imâ eden herhangi bir özel kıyafete baştan beri karşıdırlar.

Sûfîler tarafından giyilen hemen hemen her tarikat kıyafetinin kendilerine göre genellikle mistik mânâları vardır.35

Ma’rifî tarikatının diğer tarikat ehline göre alâmet sayılabilecek olan kisvesi36 sırasıyla şu yedi unsurdan oluşmaktadır: Tâc, gül, saç, hırka, deste-gül, tennûre ve şeddü’l-kemer.

Tâc veya fahr yünden yapılmış, çeşitli renkteki serpuşlara verilen genel isimdir. Mevlevîlerin sikke diye isimlendirdikleri tâcın üst kısmına kubbe, başa geçen kısmına da lenger denir. Bektaşî, Rifâî, Kâdirî ve Sa’dî tâclarının kubbesi genellikle 12 dilimdir. Tâcın üzerinde sarılan sarığa destâr denir. Pâyelî, Hüseynî, Örfî, Cüneydî, Dolama gibi çeşitleri vardır. Bilindiği gibi Bektaşî tâcı on iki terkli (dilimli) olup, alt kenar kısmı yani lengeri dört parçalıdır. Bektaşîlere göre kubbedeki her bir dilim, on iki imamı temsil eder. Alt kenardaki parçaların her birine ise kapı denmekte olup bunlar şeriat-tarikat-ma’rifet-hakikat kapılarını sembolize etmektedir ki bu tür tâclara Hüseynî tâc denmektedir. Lengeri gibi kubbesi de dört parçadan ibâret olan tâclara Horasanî veyâ Edhemî tâc, yedi terkli tâclara da şemsî tâc dendiğini kaynaklar bildirmektedir. Bektaşî tâcları içerisinde sıklıkla kullanıldığını bildiğimiz bir diğer tâc ise Elifî tâcdır ki, lengeri dört, kubbesi iki parçadan dikilmiş olduğu için karşıdan bakıldığında elif harfine benzediği için bu şekilde adlandırılmışlardır.38

35 Bu makalede örnek olarak kullanılan resimler: Nurhan Atasoy, Derviş Çeyizi Türkiye’de Tarikat Giyim Kuşam Tarihi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2005; Yahyâ Âgâh b. Sâlih el-İstanbulî, Tarikat Kıyafetlerinde Sembolizm Mecmû’atü’z-Zarâ’if Sandûkatu’l-Ma’ârif, Ocak Yayıncılık, İstanbul 2002 isimli eserlerden alınmıştır.

36 Tâc, hırka, destâr gibi kıyafetlere “cihâz-ı tarîkat” denir ve bunlar müride şeyhi tarafından belli dualar okunarak, tekbirler getirilmek suretiyle giydirilir. Yapılan bu merasime de “tekbîrlemek, tekbîr etmek, tekbîrletmek” denir.

37 “Bu yedi kisve-i dervìşän üzerine bir Risäle-i Kisve-i Maúrifì deyüp isim tesmiyye olunup bendemiz olan geysün ve beyän olsun didikde väøıúan cemìú-i ≠urùø-i úaliyye fuøarälarında var. Dürlü eşkäl olup kisve olur. Täc ve gül ve ´aç / ve Δırka ve deste-gül ve tennùre ve şeddü’l-kemer her birine birer isim tesmiyye itmisler. Kimine kisve-i Rıfäúiyye ve æädirì ve Bedevì ve Desùøì ve Elvänì ve Şaúbanì ve Bekrì ve úÍsevì ve A≈medì ve Veysì ve Melämì ve Yesärì ve Celälì ve Saúdì ve Bayrämì ve Täcì ve Edhemì ve Şemsì ve Mevlevì ve ~amzavì ve ~alvetì ve Celvetì ve Sünbülì ve ~alavì ve Naøşì ve Nùrì ve Sinänì ve Häşimì ve Esräfì ve Hüdäyì ve Mısrì. Bunlara em§äl ne øadar ehlulläh ve úärif-i billäh mürşid-i kämil var ise fuøarälarına bellü olsun için her biri birer úalämet-i nişän ictihäd idüp dam°a-i kisve-i dervìşän / taúbìr eylediler. Ancaø bize läzım olan kendi meslegimiz Maúrifì øolunda ve yolunda bulunan sälikìne beyän olsun içün yedi nevúi kisve tertìb olundı. Täc, gül, ´aç, Δırøa deste-gül, tennùre, şeddü’l-kemer.” Mecmua, vr. 4ab. Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

38 Bektaşî düşüncesine göre on iki dilimli tâcın her bir diliminin “bilgi sâhibi olmak, isyankâr olmamak, nefsine uymamak, kibirsiz olmak” gibi ayrı ayrı anlamları olduğu da bilinmektedir. Bkz. Bedri Noyan(Dedebaba), Bektaşîlik Alevîlik Nedir?, İstanbul 1995, s. 239-240. Bu çalışma boyunca vereceğimiz tarikat kıyafetlerini Nurhan Atasoy’un Derviş Çeyizi isimli eserinden alıntıladık. and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

26 Atabey KILIÇ

Ma’rifî tâcının da Bektaşî ve Rıfâ’î tâclarının 12 dilimli oluşundan hareketle, 12 dilimli olduğunu düşünmek tabiî ki mümkündür. Ancak mecmuada, Ma’rifî tâcının üzerinde 19 işaret bulunduğu belirtilmektedir: "Dört øapunıñ maøämları tamäm olup üzerinde tertìb olunan on sekiz ≠urùø üzerine müretteb täc-ı şerìfiñ suõäli içinde. On sekiz ≠urùøıñ suõäli ceväbı daΔı dört øapu üzerine tertìb olunup işäret oldı°ı gibi ol daΔı dörtdür. Maúlùm ola evvelki işäretimiz budır. Yä dervìş on ikisi on iki imäm efendilerimize işäretdir. İki daΔı a´l-ı u´ùl / ~adìce-i Kübrä ve Fä≠ımatü’z-Zehrä’ya işäretdir ve dört daΔı çäre-i maú´ùm-ı päke işäret idüp on sekiz ≠urùø her biri biñ yirine øaõim-maøäm olup on sekiz biñ úäleme işäret ve on sekiz biñ úälemiñ fevøında ~abìb-i Ekrem Mu≈ammedü’l-Mu´≠afä efendimizdir. Täcımızıñ üzerinde dügmesiyle on toøuz işäretimiz anıñ içün bu cümlesine işäreten başımız onlara ba°lu olma°ıla däõimä taú®ìm idüp başımıza geyeriz." 39 Metinden anlaşılacağı üzere Ma’rifî tâcında 18 dilim vardır ve bu dilimlerin on ikisi, on iki imama yani Hz. Ali, Hz. Hasan, Hz. Hüseyin, Zeyne’l-Âbidîn, Muhammedü’l-Bâkır, Ca’ferü’s-Sâdık, Mûsâ-yı Kâzım, Aliyyü’r-Rızâ, Muhammedü’l-Takî, Aliyyü’n-Nakî, Hasanü’l-Askerî ve Muhammed Mehdî’ye işarettir. İkisi Hz. Hatice ile Hz. Fâtıma’ya ve dört de ‘çâre-i ma’sûm-ı pâk’e işaret eder, böylece 18 rakamına ulaşılır. Bunların her biri bin yerine konulduğunda da 18 bin âleme işaret eder. 18 bin âlemin üstünde ise ‘~abìb-i Ekrem Mu≈ammedü’l-Mu´≠afä’ bulunur ki bu da Ma’rifî tâcının üzerindeki düğme ile temsil edilmektedir. Tâcın giyilmesi, bu sayılan zevâtın hepsine baş bağlılığını ve onlara duyulan hürmettendir. Aşağıya aldığımız resmin de işaret ettiği üzere Ma’rifî tâcı 18 dilimlidir, Hz. Muhammed’i temsil eden düğmesi ile toplam 19 işaret taşır.

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

39 Mecmua, vr. 13b-14a. and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

Manisa-Demirci’de Görülen Alevî-Bektaşî-Rıfâ’î Meşrepli Bir Tarikat : Ma’rifîlik 27

Gül, terim olarak iki anlama gelmektedir. Birincisi, ucu yassı, avuç içi büyüklüğünde, iki karış uzunluğunda demir bir çubuktur. Rifaî dervişlerinin bunu mangalda kıpkırmızı olunca çıkartıp, zikrederken yalaya yalaya soğuttukları bilinmektedir. Gülün ikinci anlamı ise, tarikat taçlarının tam üstüne, yani kubbe kısmına dikilen ve çuha üstüne işlenen şekiller için kullanılır.40 Tâcın tepesinde dilimlerin birleştiği noktaya “mühür” ya da “gül“ denilen ufak yuvarlak parça konurdu ki bunların havuzlu, kız gülü, Bağdat gülü, kafesli gibi çeşitleri yapılmıştır.41 “İkinci tertìb ve nişänımız olan mihr-i gül Maúrifì ≠arìøında bende olup dervìşänların gerek şerbetler ve gerek / biúatlar ve gerek şükür ve gerek ünäs ve gerek ≈izmet ve gerek müfred olan fi’l-cümlesine eger istegi olup dervìş oldı°ımıza başımızda ®ähiren bir úalämet-i dam°a ≠arìøımıza bir nişän isteriz deyene bir mihr-i gül virilüp ≠aøıla cümlesi bir ´ùret üzere olup biline bir säõil suõäl eylese bu başınızdaki úalämet-i nişänıñ ismi nedir ve neye işäretdir? El-ceväb yä dervìş ≠arìøımızıñ nişän-ı dam°a-i mehridir. İsmine gül dirler ve neye işäretdir derseñ, ortasındaki däõirede on iki tı° on iki İmam-ı mäh-ı münìr efendilerimize işäretdir. Ve e≠räfınıñ yazısı f, c, ş, §, ®, Δ, Ÿ okunur. Ve bu oøunan esmänıñ her bir ≈urùfı / daΔı esmädır. ... Yedi ≈arf yedi esmä ve keväkib-i sebúa üzeredir. Yä dervìş evvelki işäreti ve ≈urùf esmäsı beyän olunan işäreti budır... Ve ≈urùfı f ve esmäsı Ferdun. İkinci işäreti ... ve ≈urùfı c, esmäsı Cabbärun, üçünci esmäsı işäreti ... ≈urùfı ş ve esmäsı Şekùrun. Dördünci işäret ... ve ≈urùfı § esmäsı £äbitun. Beşinci işäreti ... ve ≈urùfı ® ve esmäsı ßähirun. Altıncı işäreti ... ≈urùfı Δ ve esmäsı `abìrun. Yedinci işäreti ... ve ≈urùfı z esmäsı Zekiyyun Ve bu daΔı yä dervìş æurõän-ı úa®ìmü’ş-şän yedi ≈arf üzere näzil olmuşdur didiñ didi. / Bizim başımız æurõän-ı úazìmü’ş-şän’a ba°ludır. Başımızda gül gibi ≠aşırız. Eger derseñ yä dervìş kimiñiz iç fesiñizde gezleyüp ve kimiñiz äşikär idüp başıñızda ≠aşırsıñız. Neçündür derseñ sırr-ı æurõän Fäti≈a-i şerìf’de tekmìl olup f, c, ş, §, ®, Δ, z bu yedi ≈urùf Fäti≈a’da äşikär olmayup gizli olup erbäbına äşikär oldu°ı için kimimiz äşikäre ve kimimiz gizleyüp ≠aşırız.” şeklindeki alıntıladığımız metinde; Ma’rifî gülünün üzerinde 12 tığ bulunduğu, bu tığların her birinin 12 imamın birini temsil ettiği, tığların etrafında f (ف), c ( ج), ş ( ش), § ( ث), ® ( ظ), Δ ( خ), z ( ز) harflerinin sıralandığı,

bu harflerin de sırasıyla f (Ferdun), c (Cabbârun), ş (Şekûrun), §, (£äbitun), ® (ßähirun), Δ

40 Cemal Kurnaz, “Gül”, DİA, c. 14, İstanbul 1996, s. 222; Noyan(Dedebaba), Bektaşîlik Alevîlik Nedir?, s. 240. Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

41 Gül hakkında Derviş İbrâhîm el-Eşrefî el Kâdirî’nin yazdığı ve Süleymâniye Kütüphanesi, Esad Efendi, nr. 270’te bulunan “Gül Risâlesi”, Mustafa Kara tarafından yayımlanmıştır. Bkz.: Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, V/5 [1995], Bursa 1995, s. 11-23. and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

28 Atabey KILIÇ

Saç, Ma’rifî tarikatı kisvesi arasında gördüğümüz unsurlardandır. "Üçünci úalämet-i nişänımız başımızda olan ´açımız. Eger suõäl olunsa baú◊ı dervìşänıñ ve ≠arìøımızda bu baş üzerinde olan ´aç nedir? Temiz midir? Mekrùh mıdır? Yä dervìş bilmiş ol bu baş üzerinde olan ´aç İslämda temiz, papasda mekrùhdur. Ne sebebden İslämda temiz papasda mekrùhdur derseñ yä dervìş. Şu sebebden ki bu ´açıñ / bu øadar ´orısı ve suõäli var ve cänı ve teni vardır. Papas cänın ve tenin bilmez. ™orısın ve suõälin añlamaz. Anda pis ve mekrùhdur. İslämda sünnet-i şerìfdir ve temizdir. Yä dervìş bu ´açıñ cänı ve teni nedir? YoΔsa kefere başındaki ´aç gibi midir derseñ eşid bilmiş ol øarındaşım. Bu benim başımdaki ´açıñ cänı "Bismillähi’r-ra≈mäni’r-ra≈ìmdir. Ve teni yüz yigirmi dört biñ teldir ve her bir teli bir nebìye işäretdir. úAlä-riväyetin yüz yigirmi dört biñ pey°am-berdir ve benì Ádemiñ başındaki ´aç daΔı yüz yigirmi dört biñ tel oldı°ı içün aña sebeb başımda ≠aşırım. Ve bir daΔı yä dervìş vücùd-i ädem / bir úälemdir ve bu baş üzerinde olan ´açıñ her bir teli semävät-ı sebúada olan keväkibe işäretdir. Ol daΔı úalä-riväyetin yüz yigirmi dört biñ keväkib olup aña işäreten başımızıñ ´açın küşäd keväkib-i semäúı úayän oldı°ı içün biz de beyän ider ≠aşırız. Ve bir daΔı cümle vücùd-ı ädem böyle midir derseñ ´ùreti ve sìreti ädem maúnen ve insän-ı kämil olunca elbet öyledir. YoΔsa ´ùretä ädem sìreti ≈ayvän olan kişiniñ ´ùretinde ve sìretinde elbet bir ´ıfat näøı´dır. Eger derseñ yä dervìş bu ´aç cänlı mıdır? Cänludır, çün cänludır aña °asli iøti◊ä ider. / Evvelä başı nedir ve teni nedir ve cänı nedir ve kendi nedir ve °asli nedir ve ìmänı nedir ve kilidi nedir ve far◊ı nedir ve sünneti nedir ve ≈ayätı nedir ve memätı nedir ve yemişi nedir ve toΔumı nedir yä dervìş? Eşit bilmiş ol evvelä başı Mu≈ammede’l-Mu´≠afä ´allallähu teúälä úaleyhi ve sellemdir ve teni "Bismillähi’r-ra≈mäni’r-ra≈ìm”dir. Ve cänı enbiyäullahdır ve kendi nùrullähdır ve °asli ≠arìødır ve ìmanı tevä◊uúdur ve kilidi teslìmlikdir. Bir mürşid-i kämili bulup ´aç insäna teslìm oldu°u gibi teslìm olmaødır. Ve far◊ı ~aø Teúälä emr eyledi. Päk ≠utmaødır ve sünneti yuyunca øurutmaødır. / ve ≈ayätı temiz itmekdir. Ve memätı kirli olur ise dökülmekdir. Ve øıblesi bu´urdır ve namäzı her kişiden selämın kesmemekdir. Ve göki ìmändır ve a´lı nùr-ı `udä’dır. Ve ferci dünyädır. Ve yemişi däõimä ´alavät-ı şerìf idüp Resùlulläh ´allallähu teúälä úaleyhi ve sellem efendimize hediyye itmekdir ve toΔumı oniki imäm efendilerimiz Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

42 Mecmua, vr. 22a-23b. and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

Manisa-Demirci’de Görülen Alevî-Bektaşî-Rıfâ’î Meşrepli Bir Tarikat : Ma’rifîlik 29

cümlesi ´açlu idi. Anlardan toΔumı olup bize mìrä§ øaldı." şeklindeki metinden anlaşıldığı kadarıyla müridlerin saçı normalin üstünde bir uzunluğa sahiptir ve temiz tutulması özellikle istenmektedir.43

Anlam bakımından bez parçası ve elbise anlamına gelen hırka, tarikat ehlinin giydiği önü açık, yakasız, kollu, geniş ve topuklara kadar inen uzun bir cins kıyafettir. Hırka giymek, dervişin kendi iradesinden soyunup şeyhin iradesine teslim olmasını sembolize etmektedir. Dervişin, mensup olduğu tarikat şeyhinin elinden giydiği hırkaya "hırka-yı inâbet" ya da "hırka-yı irâdet" denir ki bu ancak ehil olana giydirilir. Seyr-i sülûkunu tamamlayıp şeyhlik yapmaya hak kazanan sûfîye icâzet-nâme veya hilâfet-nâme verilir. İcâzet-nâme vermeye "ilbâs-ı hırka" (hırka giydirmek), almaya ise "lubs-i hırka" (hırka giymek) adı verilir. Bunun neticesi giyilen hırkaya ise "hırka-yı tarikat" denir. Ayrıca "Hırka-yı teberrük" tabir edilen ve henüz tarikata girmemiş, fakat zaman zaman zikir meclislerine ve şeyhin sohbetine iştirak eden kimseye isteği üzerine giydirilen bir başka hırka giydirme de söz konusudur ki, böylece kişinin tarikata ısınması ve intisâba ehil hâle gelmesi teşvik edilmiş olur. İsteyen herkese giydirilen bu hırkaya "muhib hırkası" ve "muhib kisvesi" de denmektedir. “Dördünci úalämet-i dam°a-i nişänımız olan kisve-i Maúrifì Δırøadır. Yä dervìş cemìú-i dervìşän ve meşäyıΔ efendileriñ ve ≠arìøımızda arøamıza geydigimiz Δırøa nedir? Eşit bilmiş ol ki Δırøa dimek vücùd-ı insänı setr içündür ve Δırøa geymek far◊ mıdır, yoΔsa sünnet midir? Hem far◊ hem sünnetdir, emrullähdır, far◊dır. Resùlulläh ´allallähu teúälä úaleyhi ve sellem efendimiz geydi sünnet-i şerìf oldı. Yä dervìş eger derseñ el-≈äletü häŸä şu Δırøanıñ far◊ı nedir, sünneti nedir, cähı nedir, binäsı nedir ve teni nedir ve cänı nedir ve namäzı nedir, øıblesi nedir ve °asli nedir ve kilidi nedir? / Eşit bilmiş ol evvelä far◊ı mu≈abbet-i ehlullähdır. Ve sünneti ≈adì§-i Resùlullähdır. Oøuyup ve diñleyüp ≈ıf®ına alma°a saúy eyletmekdir ve cähı temiz tutmaødır ve binäsı tekbìr ve tehlìlullähdır. Ve teni iΔlä´dır ve cänı geyen insändır ve namäzı şäzılıødır. Ve øıblesi şeyΔdir. Ve °asli terk-i mäsivädır. Ve kilidi ≠o°rılıødır. Yä dervìş fi’l-a´l bu Δırøa geymeniñ başı øanı var mı? Bilmiş ol vardır ve beşdir. Evveli Ádem pey°am-ber Ebu’l-Beşer ´allallähu úaleyhi ve sellem. İkinci Ádem-i §änì Nù≈ nebiyulläh ´allallähu úaleyhi ve sellem. Üçünci ceddü’l-enbiyä İbrähìm `alìlulläh ´allallähu úaleyhi ve sellem. Dördünci úÍsä min rù≈ulläh ´allallähu úaleyhi ve sellem. / Beşinci Δätemü’l-enbiyä Mu≈ammed Resùlulläh ´allallähu teúälä úaleyhi ve Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

43 Mecmua, vr. 25a-27a.

and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

30 Atabey KILIÇ

sellem. İşte reõis-i erkän başı bunlardır. Yä dervìş Δırøa giyen dervìş ve şeyΔ çoødur ancaø Δırøa geyinmek şar≠ı var mı? Bilmiş ol vardır ve beşdir. Ve inkär idüp işlenmezler. Ve ol beş şar≠ı işlemeyin deyü birbirlerine tenbìh ü teõkìd iderler ve işledigin duyarlar ise içlerinden ≠ard idüp çıøarırlar ve ol beş şar≠ın birisini İsläm iseñ sen daΔı işleme eger işler iseñ bizim ile bir daΔı görüşme dirler ve ol beş şar≠ın birisi yalan söylememek, ikinci / şar≠ı zinä eylememek, üçünci şar≠ı ≈aräm yememek, dördünci şar≠ı ≈ırsızlıø itmeyüp eli ile øomadı°ıñ şeyi almayup bir kimseniñ mälına ≠amäú itmemekdir. Beşinci şar≠ı ~aø teúälänıñ e≈adiyyetine güzel ìmän eyleyüp kendini bilerek Ÿerreten a´lä şirk itmemekdir. İşte bu beş nesne şar≠ı işlemezler ve tenbìh iderler.” ifadelerinden anlaşıldığı üzere, Ma’rifî’ye göre hırka giymek hem sünnet hem farzdır. Sırasıyla Hz. Âdem, Hz. Nuh, Hz. İbrahim, Hz. İsâ ve Hz. Muhammed giymişlerdir. Hırka giymenin beş şartı vardır: Yalan söylememek, zina yapmamak, haram yememek, hırsızlık yapmamak ve son olarak Allah’a iman edip ona şirk koşmamak.44

Kisve-i Ma’rifî’de bahsi geçen destegül hakkında mecmuada yeterli bilgi bulunmamaktadır. Büyük bir ihtimalle, Hz. Ali’nin vefatı sırasında yanında bulunan Selman’dan bir deste gül istemesi ve Selman’ın getirdiği gülü kokladıktan sonra ruhunu teslim etmesi rivayetiyle alakâlı bir kisve olmalıdır. Mecmuadaki “Dördünci úalämet-i dam°a-i nişänımız olan kisve-i Maúrifì Δırøadır. Yä dervìş cemìú-i dervìşän ve meşäyıΔ efendileriñ ve ≠arìøımızda arøamıza geydigimiz Δırøa nedir? Eşit bilmiş ol ki Δırøa dimek vücùd-i insänı setr içündür ve Δırøa geymek far◊ mıdır, yoΔsa sünnet midir? Hem far◊ hem sünnetdir, emrullähdır, far◊dır. Resùlulläh ´allallähu teúälä úaleyhi ve sellem efendimiz geydi sünnet-i şerìf oldı. Yä dervìş eger derseñ el-≈äletü häŸä şu Δırøanıñ far◊ı nedir, sünneti nedir, cähı nedir, binäsı nedir ve teni nedir ve cänı nedir ve namäzı nedir, øıblesi nedir ve °asli nedir ve kilidi nedir? / Eşit bilmiş ol evvelä far◊ı mu≈abbet-i ehlullähdır. Ve sünneti ≈adì§-i Resùlullähdır. Oøuyup ve diñleyüp ≈ıf®ına alma°a saúy eyletmekdir ve cähı temiz tutmaødır ve binäsı tekbìr ve tehlìlullähdır. Ve teni iΔlä´dır ve cänı geyen insändır ve namäzı şäzılıødır. Ve øıblesi şeyΔdir. Ve °asli terk-i mäsivädır. Ve kilidi ≠o°rılıødır. Yä dervìş fi’l-a´l bu Δırøa geymeniñ başı øanı var mı? Bilmiş ol vardır ve beşdir. Evveli Ádem pey°am-ber Ebu’l-Beşer ´allallähu úaleyhi ve sellem. İkinci Ádem-i §änì Nù≈ nebiyulläh ´allallähu úaleyhi ve sellem. Üçünci ceddü’l-enbiyä İbrähìm `alìlulläh ´allallähu úaleyhi ve sellem. Dördünci úÍsä min rù≈ulläh ´allallähu úaleyhi ve sellem. / Beşinci Δätemü’l-enbiyä Mu≈ammed Resùlulläh ´allallähu teúälä úaleyhi ve sellem. İşte reõis-i erkän başı bunlardır. Yä dervìş Δırøa giyen dervìş ve şeyΔ Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

44 Mecmua, vr. 27b-29a. and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

Manisa-Demirci’de Görülen Alevî-Bektaşî-Rıfâ’î Meşrepli Bir Tarikat : Ma’rifîlik 31

çoødur ancaø Δırøa geyinmek şar≠ı var mı? Bilmiş ol vardır ve beşdir. Ve inkär idüp işlenmezler. Ve ol beş şar≠ı işlemeyin deyü birbirlerine tenbìh ü teõkìd iderler ve işledigin duyarlar ise içlerinden ≠ard idüp çıøarırlar ve ol beş şar≠ın birisini İsläm iseñ sen daΔı işleme eger işler iseñ bizim ile bir daΔı görüşme dirler ve ol beş şar≠ın birisi yalan söylememek, ikinci / şar≠ı zinä eylememek, üçünci şar≠ı ≈aräm yememek, dördünci şar≠ı ≈ırsızlıø itmeyüp eli ile øomadı°ıñ şeyi almayup bir kimseniñ mälına ≠amäú itmemekdir. Beşinci şar≠ı ~aø teúälänıñ e≈adiyyetine güzel ìmän eyleyüp kendini bilerek Ÿerreten a´lä şirk itmemekdir. İşte bu beş nesne şar≠ı işlemezler ve tenbìh iderler.” ibarelerinden anlaşıldığına göre destegül, tâc, hırka ve tennûre giyen dervişin uyması gereken 12 şart vardır.45

Tennûre, genel olarak, üst tarafı dar, aşağısı geniş, yakasız, kolsuz bir tür derviş elbisesine verilen isimdir. Alevî Bektaşî geleneğine göre ise ince kumaştan yapılma düz yakalı, kollu, önü yukarıdan aşağıya doğru açık, geniş, uzun etekli bir cins entâridir. Ayrıca Bektaşîlerin ince deriden yapılma tennûreler giydikleri, hattâ Mevlevî, Kalenderî ve Hayderîlerin de tennûre kullandıkları bilinmektedir. Bektaşîlere göre tennûre Arap harflerine göre ters çevrilmiş lâm-elif harfi gibidir. Bunu giyen insan da içinde bir elif harfi gibi durur, böylece ortaya çıkan şekil “illâ” yazısına denk Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

45 “ Beşinci kisve-i ≠arìø-ı nişänımız bu ki deste-gül / dinür. Deste-gül dimek nedir? Säõir şecere-i benì ädem şükùfe-i dervìşän içlerinde bir täze gülüm dimek. Täc ve Δırøa ve deste-gül ve tennùre geyen dervìşlere on iki şar≠ vardır. Nedir derseñ yä dervìş? Bilmiş ol ibtidäsı bir mürşìd-i kämili arayup bulup mürìd olup meyyit °assäla teslìm olup durdı°ı gibi mürşìdini °assäletü’Ÿ-Ÿünùb bilüp durmaødır. İkinci şar≠ı mürşìdi her ne emir ider ise emrine mu≠iú ferman-ber olmaødır. Üçünci şar≠ı her ne øadar cefä görür ise ´afä bilüp ´abr u ta≈ammül itmekdir. Dördünci şar≠ı mürşìdinden her ne ki görse ve ne øadar taúŸìr ü tekdìr işidir ise iútiøädına Δalel ve ◊arar getürmemekdir. / Beşinci a°zına ve diline ve gözine ve göèlüne ~aø Teúälädan °ayrı bir şey øomamaødır. Altıncı şar≠ı mälä-yaúnì çoø çoø dünyä kelämıyla meş°ùl olmamaødır. Yedinci şar≠ı az uyøu uyumaødır. Sekizinci şar≠ı näs ile çok ülfet itmeyüp münzevì olmaødır. Æoøuzuncı şar≠ı ≈ubb-ı dünyä olmayup terk-i dünyä olmaødır. ... Onuncı şar≠ı terk-i vücùd olup benlikden geçmekdir. On ikinci şar≠ı terk-i terk eyleyüp cümle ile bir olup şerìúat øapusından girüp / ≠arìøat ve maúrifet ve ≈aøìøat øapusuyla äşinä olup ke§reti va≈det-i vücùdı bulmaø. İşte bu on iki şar≠ ile on iki burùc devr-i felek ve on iki mäh-ı münìr ve on iki imäm ra◊iyallähu úanhu efendilerimiziñ nùrıyla nùrlanup enfüsì ve äfäøì insän-ı kämil olup dervìş-i ≈aøìøat olmaødır.” Mecmua, vr. 31b-33a. and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

32 Atabey KILIÇ

gelir ki bu da kelime-i tevhidi karşılamaktadır.46 ”Altıncı kisve-i nişänımız bu ki ≠arìøımıza girüp ve Maúrifì yolunda dervìş olan arøasına geydikleri nedir? İsmine ne dirler? Geydigimiz gömlekdir ve ismine tennùre dinür. Däõimä mürşìd ≈u◊ùrında ≈idmetde olup geyen dervìş øale’n-nebì ´allallähu teúälä / úaleyhi ve sellem "mùtù øable ente mùtù” emriyle ölmezden evvel öldüm. Arøamdaki geydigim Δırøa kefenim dimek. Yä dervìş bir daΔı meydän-ı ehlullähda Δalaøa-i evräd ve Ÿikrulläh ider iken ta≈´ì´ idüp geyen dervìşänlar evräd ve Ÿikrullähıñ nùrı ile nùrlandıø. ™ırtımızdaki gömlegimiz tenimizde bulunup bizim ile ber-ä-ber nùr olma°ıla ismi tennùre taúbìr olundı. Eger derseñ yä dervìş bu tennùreniñ fi’l-asl øadìmì geyen var mı? Vardır, evveli Ádem úaleyhi’s-seläm, ikinci Nù≈ úaleyhi’s-seläm, üçünci İbrähìm úaleyhi’s-seläm, dördünci Mùsa úaleyhi’s-seläm, beşinci Mu≈ammede’l-Mu´≠afä / ´allallähu teúälä úaleyhi ve sellem efendimize emr-i ~aø ile nùrdan bir täc ve bir ≈ulle bir kemer gönderildi. Emrullähdır, geymesi far◊ oldı. Resùlulläh ´allallähu teúälä úaleyhi ve sellem geydi, sünnet-i şerìf oldı. Yä dervìş eger derseñ bu tennùreniñ øadìm geymeniñ şar≠ı var mıdır? Vardır ve dörtdür. Evvelki şar≠ı yalan söylememek, ikinci şar≠ı zinä itmemek, üçünci şar≠ı ≈aräm yememek, dördünci şar≠ı serìøa itmemek zìrä, ≈ırsızlıø ideni şerìúat ve ≠arìøat ve maúrifet ve ≈aøìøatda øabùl itmezler.” ifadelerinden anlaşılacağı gibi, Ma’rifî dervişlerinin "gömlek" de dedikleri tennûre, mürşide kesin itâate ve nefsin her türlü arzusundan uzak durulacağına işarettir. Tarikata göre tennûre giymenin 4 şartı vardır: Yalan söylememek, zinâ etmemek, haram yememek ve hırsızlık yapmamak.47

Kemer, 5-10 cm. eninde yünden dokunan, kenarları genellikle deriyle çevrilmiş, bele bir kat sarılan bir cins kalın kuşaktır.48 Mürşid tarafından tekbir ve dualarla kuşatılır. Hizmete bel bağlamayı sembolize eder. Fütüvvet ehli ve ahî teşkilâtında da kemer bağlamanın âdet olduğu bilinmektedir. Deyim olarak kullanılan kemeri sıkmak ise, canla başla devam etmek anlamına gelir. Bektaşî ananesine göre Hz. Ali on yedi dostuna kemer, kuşak ve silah kuşatmış olup bunlara Alevî Bektaşî gülbânklerinde de sık sık karşılaştığımız gibi "on yedi kemer-beste" veya “on yedi kemer-best“ denirdi.49

46 Bkz. Noyan, Bektaşîlik Alevîlik Nedir?, s. 243.

47 Mecmu’a, vr. 33a-34a.

48 Bektaşî kemerleri ise 12-14 cm. eninde, 275-300 cm. uzunluğundadır. Daha çok koyu kırmızı veya vişne çürüğü renginde olup, kenarında sarı, kırmızı, yeşil ve diğer renklerden çizgiler bulunur. Baş tarafında deriye dikilmiş kemer tokaları bulunan kemer, bunlarla bele bağlanarak dolanır. Uç kısmı bir üçgen oluşturacak şekilde oluşturulmuştur.

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

49 Bkz. Dr. Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarikatler Tarihi, İstanbul 1985, s. 269. and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

Manisa-Demirci’de Görülen Alevî-Bektaşî-Rıfâ’î Meşrepli Bir Tarikat : Ma’rifîlik 33

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

Şed, ise yünden yapılıp bele bir kaç kat kuşatılan kuşağa verilen isimdir. Ehl-i fütüvvet arasında yaygın olup zamanla, fütüvvet teşkilâtı ile alâkası kuvvetli olan Bektaşî, Rıfâî ve Ma’rifî tarikatlarında da şed kullanıldığı görülmüştür. Şed kuşatılmış bulunan dervişe "şed-bend" denilmektedir. Sûfîler 10 tane şed olduğunu ifade ederler. Bu şedlerin sahipleri sırasıyla Hz. Âdem, Hz. İbrahim, Hz. Nûh, Hz. Muhammed, Hz. Ebu Bekir, Hz. Ömer, Hz. Osman, Hz. Ali, Hz. Hamza ve Hâlid b. Velid’dir. “Yedinci dam°a-i nişänımız tertìb olunan kisve-i ≠arìøımız budur. Dervìş olan kişi şed-bend olur, ba°lanurlar. Çün şed-bend kemer-best olmanıñ úan-a´lı nedir? Emrulläh ve sünnet-i Resùlulläh ´allallähu teúälä úaleyhi / ve sellemdir. Şäd olup ba°lanmaødır. Şeddin tedbìri däõimä menäøıb-ı ehlulläh erenler ´o≈betidir ve cänı däõimä şükri ve senä-yı tesbì≈dir. Ve gözi ≈ayädır ve kilidi oøunan sùrelerdir ve yemişi kelime-i tev≈ìddir. Yä dervìş eger derseñ bir şedd olmanıñ a≈kämı var mı? Vardır øaçdır? Altıdır. / Evveli tevbedir, ikinci mücähededir, üçünci dosta yaøın olmaødır, dördünci ´adäøatdir, beşinci tevekküllükdür, altıncı terk-i mäsivädır. Yä dervìş øarındaşım maúlùmıñ olsun ki bir sälik meydän-ı erenlerde gerek ≈izmet ve gerek müfred bä≠ınen şed-bend olmayınca ®ähiren kemer-best olmaz zìrä ibtidä Ádem pey°am-ber bili ba°landı, üzüm çıbu°ı ile. Ádem pey°am-berden ´oñra on yedi pey°am-ber beli ba°landı. İbtidä Şìt pey°am-ber beli ba°landı. İkinci Nù≈ pey°am-ber, üçünci Şuúayb pey°am-ber dördünci Eyyùb pey°am-ber, beşinci Mùsa pey°am-ber, altıncı úÍsa pey°am-ber, yedinci İdris, sekizinci İbrahìm pey°am-ber, ≠oøuzuncı İsmäúil pey°am-ber, onuncı Cercis pey°am-ber, on birinci Uryä pey°am-ber, on ikinci Zülkifil pey°am-ber, on üçünci / Yùsuf pey°am-ber, on dördünci, Zekeriyyä pey°am-ber, on beşinci Säli≈ pey°am-ber, on altıncı ~ı◊ır İlyäs pey°am-ber, on yedinci ~a◊ret-i `ätemü’l-enbiyä Mu≈ammede’l-Mu´≠afä ´allallähu teúälä úaleyhi ve sellem efendimiziñ emr-i ~aø ile üç kere beli ba°landı. Cebräõil úaleyhi’s-seläm cennetden bir täc ve bir ≈ulle ve bir kemer ve bir Buraø getürüp belin ba°ladı. Evvelä far◊ulläh, ikinci sünnet-i Ádem, üçünci sünnet-i Δätemü’l-enbiyä Mu≈ammede’l-Mu´≠afä ´allallähu teúälä úaleyhi ve sellem sünnet-i şerìfi olup bel ba°lanur. Gerçekle ≈u◊ùrunda ve erenler meydänında icräsı olur ve ~a◊reti Mùsä pey°am-beriñ belin ~ızır İlyäs pey°am-ber ba°ladı, mürşìdi oldı. ... Maúlùm ki Mùsä pey°am-ber İlyäs / pey°am-beri mürşìd tutup bel ba°laması úilm-i ≈aøìøat ve úilimledür ve maúrifetulläh duymazdı. Hiçbir nebì ve hiçbir velì mürşìd ≠utmayınca úilm-i ≈aøìøatı bilmez ve mürşìdsiz ~aø añlaşılmaz. Velìler de ~a◊ret-i A≈mede’r-Rifaúì’niñ belini úArafat Æa°ında mürşidi yedi kişi içinde belin ba°layup yedi Δilúat tennùre geydirdiler. Şol maúnì üzere kim yedi úarşun şedd dimek idi. Şerìúat úarşunı ile semävät yedi ve ar◊ daΔı yedi tabaøadır. ... ve hem anıñçün Ádem Ÿürriyetlerine yedi úu®vı üzere evøät-ı Δamsede secde-i ´alät emr olunup ve ≈acca / gidene yedi ≠avaf ile ~acerü’l-esvede yüz sürmek anıñçün yedi úarşun bend ü şed ba°lamaø üzere her birinde muräd olan bir yaramaz fiúli ba°layup bir eyü fiúli açmaødır. Áyet-i kerìme ile ba°lanur ve äyet-i kerìme ile açılur. Meydän-ı erenlerde icräsı olur. Yä dervìş eger derseñ bu şed-bend olup ba°lanmanın bir e§er-i fa◊ìleti var mıdır? Vardır. Bu cümle esrär-ı İlähiyyeyi bilüp emri nehyi ögrenüp úamel-i and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

34 Atabey KILIÇ

iútiøäd ider iseñ fa◊ìletiniñ e§eriniñ evveli buΔul ´ıfätın ba°layup seΔäveti açar. İkinci °a◊äbını ba°layup ≈ilmin açar. Üçünci ≈ırsın ba°layup øanäúatin açar. Dördünci cehlin ba°layup úilmin ve úaølın açar. Beşinci şehvetin ba°layup şeføatini ve ´abrını açar. Altıncı kibr ´ıfätın ba°layup ≈üsn-i Δuløın açar. / Yedinci türrehätın ba°layup maúrifet øapusı bendlerini açar. Çün bu vechile ~aø yolına bend ü şedd olup ba°ludır. Böyle dervìş-i sälik olan ol vaøit müfredlik ismi müsemmä §äbit olup käfì dinür.” şeklindeki ifadelerinde işaret ettiği üzere, Ma’rifî tarikatına göre şed-bend olmanın ahkâmı altıdır: Tevbe, mücâhede, dosta yakın olmak, sadâkat, tevekkül sahibi olmak ve terk-i mâsivâ yani Allah’tan gayrı olan her şeyi terk etmek. Tarikata göre ilk kez Hz. Âdem’in beli üzüm çubuğu ile bağlanmış, daha sonra ise sırasıyla 17 peygamberin beli bağlanmıştır: Hz. Şît, Hz. Nûh, Hz. Şu’ayb, Hz. Eyyûb, Hz. Mûsâ, Hz. İsâ, Hz. İdris, Hz. İbrâhim, Hz. İsmâil, Hz. Cercis, Hz. Uryâ, Hz. Zülküfl, Hz. Yûsuf, Hz. Zekerriyâ, Hz. Sâlih, Hz. Hızır-İlyas ve son olarak da Hz. Muhammed. Tarikata göre şed yedi kez kuşanılıp çözülür. Her şed kuşanıp çözmenin ise yedi ayrı faydası vardır: Cimriliği giderir, cömertliği açar; gazabı bağlar, yumuşak huyluluğu açar; hırsı bağlar, kanâati açar; cehli bağlar, ilmi ve aklı açar; şehveti bağlar, şefkat ve sabrı açar; kibri bağlar, güzel ahlâkı açar; türrehât yani saçma sapan söz söylemeyi kaldırır, ma’rifet kapısını açar.50 Bektaşî geleneğinde de buna benzer bir şekilde kemerin yedi kez bağlanıp çözüldüğünü, her bağlama ve çözmede ise tâlibin bir hususunun bağlanıp bir diğerinin açıldığını görmekteyiz.51 Ma’rifî tarikatına göre yedi kez şed-bend olan kişi İlâhî hediyeye ulaşır. Bu hediyelerin her biri ise şu manaya gelmektedir: Tevekküllük, mükerremlik, mürüvvet, fütüvvet, şecâ’at, sehâvet ve ru’iyyet. Bu yedi hil’ati giyip beli bağlanan kişi ancak bundan sonra ilm-i şeri’at, ilm-i tarikat, ilm-i ma’rifet, ilm-i hakikat ve kerâmet-i Hakk’ı elde edebilir. Bel bağlamak iki türlü olur: Hizmet beli bağlamak, Müfred beli bağlamak.

Yukarıda saydığımız bu 7 kisve, yani tâc, saç, gül, hırka, destegül, tennûre ve kemer Ma’rifî tarikatı için son derece önem taşımakta olup, tarikatın kurallarına uymayan, özellikle de yalan söyleyen, zina yapan, haram yiyen, hırsızlık yapan ve Allah’a iman etmeyip ona şirk koşan kişi önce bu elbiselerden soyundurulur, sonra da mutlakâ tarikattan uzaklaştırılırdı.52

Sonuç olarak, Ma’rifî tarikatının Türk kültür tarihi ve inançlar manzumesi içerisinde, özellikle de Ege Bölgesi için önemli bir yere sahip olduğunu söyleyebiliriz. Ma’rifîliğin esâsen

50 Mecmua, vr. 36b-39b.

51 1) Tecellisi açılır, yerine muhabbeti getirir, 2) Cehli açılır, yerine hidâyeti, 3) Şüphesi açılır yerine hilmi, 4) Kibri açılır, yerine alçak gönüllülüğü, 5) Kizbi açılır, yerine doğruluğu 6) Masharalığı açılır, yerine azameti, 7) Ma’siyeti açılır, yerine taatı getirir...” Noyan, Bektaşîlik Alevîlik Nedir?, s. 242. Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

52 “Täc ve gül ve ´aç bir Δırøa ve deste-gül ve tennùre ve kemer. Bu yedi kisveniñ biri üzerinde bulunan dervìş bu beş şar≠ı eger işler ise onı içimizden ≠ard idüp øonaø zuøaø memleket-ez-memleket gezer, berränì ve zındıødır, içimize giremez. Kendü gibilerini bulur, birbirleriyle düşer øaløar cerrärdır.” Mecmua, vr. 29a. and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

Manisa-Demirci’de Görülen Alevî-Bektaşî-Rıfâ’î Meşrepli Bir Tarikat : Ma’rifîlik 35

eski Türk esnaf teşkilatlarından olan ahîliğin ve fütüvvetin izlerini taşıdığını, daha sonra mahallî unsurlar ile Alevî-Bektaşî ve Rıfâ’î etkilerinin karışımı sonucu genel görünüş olarak Alevî tarikatlarından biri hâline geldiğini söylememiz mümkündür. Bugün artık izlerini göremediğimiz Ma’rifîlik, anlaşıldığı kadarıyla 19. yy.’da en faal devresini geçirmiş ve öyle zannediyoruz ki bu yüzyılın başlarında da artık unutulmaya yüz tutmuştur. Bugün belki gizli kalmış muhiblerinin de olabileceğini düşündüğümüz tarikat, en azından bir asırlık bir süreçte adı geçen bölgenin kültür hayatında hatırı sayılır bir görev üstlenmiş, özellikle bölgedeki Alevî-Rifâî kökenli halkın inanç dünyasında önemli roller üstlenmiş olmalıdır. Bir kültür merkezi gibi çalıştığını düşündüğümüz Manisa Demirci’deki dergâhtan kalan ve pek çoğu orijinal olan el yazmaları, kültür hayatımız ve klâsik edebiyatımız için son derece kıymetli eserler olarak Ma’rifî tarikatının, en azından sadece bu bakımdan bile önemini göstermeye yetecek delillerdendir. Ancak, künyesini vermiş olduğumuz iki çalışmamız haricinde şimdiye kadar ne bu mahallî inanç sistemi ile ne de bunların verdiği kültürel ve edebî ürünlerle ilgili herhangi bir araştırma yapılmıştır. Bu tarikatla ilgili olup hâlen Ege Üniversitesi Merkez Kütüphanesi’nde muhafaza edilmekte olan pek çok yazma eserin ilmî usullerle metinlerinin neşredilmesi ve böylece ilim âleminin istifâdesine sunulması, Türk kültür, edebiyat, tarih, tasavvuf ve inanç tarihi açısından önemli bir hizmet olacaktır. Bu eserler üzerinde yapılacak olan müteakip bilimsel çalışmalar, eminiz ki tarikat hakkında daha teferruatlı yeni bilgilerin ortaya çıkmasını sağlayacaktır.

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

36 Atabey KILIÇ

KAYNAKÇA

ATASOY, Nurhan, Derviş Çeyizi Türkiye’de Tarikat Giyim Kuşam Tarihi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2005.

BARKAN, Ömer Lütfi, “Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi, Ankara 1942, II, s. 293-338.

ERAYDIN, Selçuk, Tasavvuf ve Tarikatlar, İstanbul 1997.

GÜL, Meliha, Kisve-i Ma’rifî Seyyid Muhammed b. Sâbit Ali, Bitirme tezi, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İzmir 1999.

GÜNDÜZ, İrfan, Osmanlılarda Devlet-Tekke Münasebetleri, İstanbul 1984.

KARA, Mustafa, Tekkeler ve Zaviyeler, İstanbul 1977.

KARA, Mustafa, Tasavvuf ve Tarikatler Tarihi, İstanbul 1985.

KARA, Mustafa, “Gül Risâlesi”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, V/5 [1995], Bursa 1995, s. 11-23.

KILIÇ, Atabey, “Ma’rifî Tarikatı Şeyhi Ferdî Baba ve Aruzla Yazılmış Şiirleri”, İlmî Araştırmalar Dergisi sayı:12, İstanbul 2001, s.121-134.

KILIÇ, Atabey, “Ma’rifî Tarikatı ve Kuşadası Şeyhi Ferdî Baba’nın Aruzla Yazılmış Bazı Şiirleri”, Geçmişten Günümüze Kuşadası Sempozyumu, 23-26 Şubat 2000, Kuşadası/AYDIN.

KILIÇ, Atabey, “Ege Bölgesine Âit Alevî-Bektâsî Esaslı Bilinmeyen Bir Mahallî Tarikat: Ma’rifîlik”, Uluslararası Anadolu İnançları Kongresi, 23-28 Ekim 2000 Ürgüp/NEVŞEHİR.

KILIÇ, Atabey, “Ege Bölgesine Âit Alevî-Bektaşî-Rifa’î Esaslı Bilinmeyen Bir Mahallî Tarikat: Ma’rifîlik”, Bilimname, sayı: 1, Kayseri 2003, s.197-205.

KILIÇ, Atabey, Ege Üniversitesi Merkez Kütüphanesi Yazmaları Alfabetik Kataloğu I (Türkçe-Arapça-Farsça), Kayseri 2001.

KILIÇ, Atabey, Eski Türk Edebiyatı Üzerine Yazılar, Kayseri 2001.

KURNAZ, Cemal, “Gül”, DİA, c. 14, İstanbul 1996.

NOYAN, Bedri (Dedebaba), Bektaşîlik Alevîlik Nedir?, İstanbul 1995.

OCAK, A. Y. ve S. Farukî, “Zâviye”, İA, c. 13, s. 468-476.

Osmânzâde Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ , c. 5, Kitabevi, İstanbul 2006, s. 305.

TANMAN, M. Baha, “Maarifî Tekkesi”, Dünden Bugüne İstanbul, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul 1994, s. 232-233.

TANMAN, M. Baha, “Mârifî Tekkesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi

28. Cilt, Ankara 2003, s.62-63.

"Tarikat", İA, c. 12/I, İstanbul 1979, s. 4-17.

TARKAN, Necmi, Kartal’da Kurulmuş Bir Tarikat: Ma’rifiye, İstanbul 1964.

Yahyâ Âgâh b. Sâlih el-İstanbulî, Tarikat Kıyafetlerinde Sembolizm Mecmû’atü’z-Zarâ’if Sandûkatu’l-Ma’ârif, Ocak Yayıncılık, İstanbul 2002.

YILDIRIM, Melike Derya, Danyal’ın Kitâb-ı Melhame’sinin Transkripsiyonlu Metni, (Mezuniyet Tezi), Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İzmir 2000.

YILMAZ, Özlem - Yıldız, Ulaş, http://arsiv.sabah.com.tr/2005/10/08/gnd113.html

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007