TÜRBELERİMİZ...[ahteri]

 BABACI HATUN Türbesi ..taraz .kazakistan

 Babacı Hatun Türbesi Babacı Hatun Türbesi1 , Kazakistan’ın güneyinde (Taraz-Çimkent yolu üzerinde) Jambıl Eyaleti ‘nde Taraz şehrine 18 kilometre uzaklıktaki Ayşe Bibi köyünde, Ayşe Bibi külliyesi içerisinde Ayşe Bibi Türbesi’nin yanında yer almaktadır

Tarihlendirmesi
Türbenin inşa tarihi, banisi ve mimarisi hakkında kesin bilgiye sahip değiliz. Ancak bu konuda değişik araştırmacılar tarafından yapılmış çalışmalarda öne sürülen farklı görüş ve fikirler vardır. B. Glaudinov (2012: 127), eserinde Babacı Hatun Türbesinin kitabesi hakkında A.M. Beleniski ve M.E. Masson eserine istinaden, “Bu muhteşem Abacı Hatun (Babacı Hatun) Mezarının banisi…İlhanşah….Mimarı da Muhammed” yazısı okunduğunu belirtmiştir.

Türbenin inşa tarihi, banisi ve mimarisi hakkında kesin bilgiye sahip değiliz. Ancak bu konuda değişik araştırmacılar tarafından yapılmış çalışmalarda öne sürülen farklı görüş ve fikirler vardır. B. Glaudinov (2012: 127), eserinde Babacı Hatun Türbesinin kitabesi hakkında A.M. Beleniski ve M.E. Masson eserine istinaden, “Bu muhteşem Abacı Hatun (Babacı Hatun) Mezarının banisi…İlhanşah….Mimarı da Muhammed” yazısı okunduğunu belirtmiştir.

Ancak günümüzde farklı dönemlerde yapılan onarımlarla Türbe kitabesinde tahribat görüldüğünden bu bilgiyi teyit edemedik. Türbe kitabesi, yapılan son restorasyon öncesi ve sonrası kitabesinde ise sadece ″E’ÂlÎ ( لى اع أ ( muhteşem2 … Babacı Hatun… ibaresi okunabilmektedir (Fotoğraf: 2-3). B. Glaudinov’un eserine göre (2012: 127), Babacı Hatun Türbesinin banisi İlhan Şah ve mimarının ise Muhammed olduğu anlaşılmaktadır. Ancak elimizdeki mevcut veriler ile bunu teyit etmek çok zordur. Eserin mimarı hakkında da herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Eserin mimarının Orta Asya kökeninden uzaktaki mimarlarla bağlantılı olduğu düşünülmektedir (Bernştam 1956: 59). Türbenin örtü sistemindeki altın oran uyumluluğu ile ahenkliğinin usta bir mimarın işi olduğu anlaşılmaktadır (Mendikulov 1950: 10-11).

M. M. Mendikulov (1951: 229), bu tarz türbeleri 10. yüzyılın sonu veya 11. yüzyılın başı olarak tarihlendirmiştir. Bununla birlikte Kazakistan’da türbelerin genelinde kubbe örtüleri konik veya piramidal külahlı olduğu ve bölgede 19. yüzyıla kadar yaygın bir şekilde kullanıldığı ifade edilmiştir. Kare planlı mekân üzerine çokgen prizma kasnağa oturan kaburgalı, konik külahlı örtü şeklinin ilk olarak 10. yüzyıl sonu ile 11. yüzyıl başı olarak tarihlendirilmiştir. Yapının kare planlı olması, çokgen prizmal kasnağa oturan konik veya prizmal külahlı olarak inşa edilmesi, daha sonraki dönemlerde inşa edilen türbe mimarisine örnek teşkil ettiğinden bahsetmiştir. A.N. Bernştam (1956: 94), “türbenin 10 – 12. yüzyıl Ermeni mimari yapı- larıyla benzerliğine değinerek türbe inşası gelişmiş Karahanlı dönemine (12. yüzyıl) değil, 11. yüzyıla tarihlemek gerekmektedir” demiştir. Buna ilaveten A.M. Belinskii de türbe kitabesindeki yazı çeşidinden hareketle erken dö- nem yapısı olarak tarihlendirme yoluna gitmiştir (Bernştam 1956: 94). T.N. Senigova (1972: 182), yapıyı ayrıntılı bir şekilde araştırmış ve türbenin tarihlendirilmesi hususunda 10. yüzyıl olabileceği ihtimali üzerinde durmuştur. Babacı Hatun Türbesi, plan, malzeme ve cephe düzenlemesi bakımından Samani ve Erken Karahanlı dönemi yapılarına büyük ölçüde benzerlikler göstermektedir. Babacı Hatun Türbesi gibi, 11. yüzyıl yapılarının kubbe örtüsü dilimli, yıldızvari prizmal külah mimari özelliklerini taşımaktadır. Bu sebeple türbe 11. yüzyıl yapısı olarak tarihlendirilmektedir. Çünkü 12. yüzyıldan sonraki anıtsal mimari yapılarda (türbe) yaygın bir şekilde terrakota kullanılmıştır. Buna örnek olarak 12 ve 13. yüzyıla ait Galinja’daki Marmaşen ve Anberde kiliseleri (Ermenistan) gösterilmiştir. Aynı şekilde, 12. yüzyıla ait Kafkasya ve İran’da İslam Mimarisinde konik külahlı, dilimli prizma veya yivli şeklinde örtü sistemi olan Nahçıvan Mümine Hatun, Bastan Yusuf İbn Küteyç ile Amal, Nasir-al-Halka ve Zari, Muhammed Sultan Risa türbeleri, Babacı Hatun türbesine mimari ve süsleme bakımından büyük ölçüde benzerlikler gösterdiği ifade edilmiştir (Bernştam 1956: 92). Babacı Hatun Türbesinin tarihlendirilmesinde sadece örtü sistemine dayanarak bir sonuca varmak eksik olur. Buna ilaveten Babacı Hatun Türbesinde oyma tekniği ile yazılmış Arapça kitabenin nesih yazı türü ve üslubu, 12. yüzyıl Karahanlı dönemine ait yazı örneklerinden ziyade daha çok 11. yüzyıl yazı tipleri ile benzerlik göstermektedir. Çünkü Orta Asya’da 11.yüzyıla ait yapılarda yaygın olarak nesih yazı çeşidi kullanılmıştır. Buna göre adı geçen türbenin yapı, teknik ve süsleme özelliklerine dayanarak Ayşe Bibi Türbesinden daha erken tarihlerde inşa edilmiş olduğu söylenmektedir (Bernştam 1956: 94). Bernştam (1956: 95), Babacı Hatun Türbesi inşaatı ve mimarisi hakkında şahsi bir yorumda bulunmuştur. Yazar bu yorumunda Yedisu (Jedisu) bölgesinde Nesturi (Ermeni) adlı topluluğa 1205 tarihine ait mezarlıktan bahsetmektedir. Buna istinaden 12. yüzyılda burada koloniler halinde Ermenilerin yaşadığını ve Babacı Hatun Türbesi’nin de Ermeni mimarisinden etkilenmiş olabileceğini öne sürmektedir (Bernştam 1956: 95). M. Oluş Arık, Babacı Hatun Türbesini 11. yüzyıla tarihlendirmiştir (Arık 1994: 13). Y.Yaralov, türbeyi 11. yüzyıl yapısı olarak tanıtmıştır (Yaralov 1962: 405). M. Cezar, Babacı Hatun’un, Ayşe Bibi’nin bir yakın bir akrabası olması sebebiyle, türbeyi 12. yüzyılda yapılmış olabileceği üzerinde durmuştur (Cezar 1977: 111-112). O. Aslanapa da M. Cezar’ın fikrine katılarak Babacı Hatun Türbesini 12. yüzyıla tarihlendirmiştir (Aslanapa 2010: 217). Yukarıda belirttiğimiz bilgiler ışığında Babacı Hatun’nun, Ayşe Bibi’nin yardımcısı veya lalası olduğu, dolayısıyla, Babacı Hatun Türbesinin 11. yüzyılın başında inşa edilmiş olabileceğini söyleyen M. M. Mendikulov’un fikrine katılmaktayız.