Aydî Baba

Aydî Baba

Gâziantep velîlerinden. İsmi Mehmed olup, babasının ismi Mehmed Nâmî Efendidir. Babası da âlim bir zât idi. Aydî Baba, 1812 (H.1227) senesinde Antep'te doğdu. İlk tahsîline bu vilâyette başlayan Aydî Baba sonra, ilim öğrenmek için, Halep, Kayseri ve İstanbul'a gitti. İlim tahsîlini tamamlayınca memleketine dönüşünde Kayseri Medresesinde bir süre müderrislik yaptı.

Aydî Baba, bir arkadaşı ile berâber tekrar İstanbul'a seyâhate gitti. İstanbul'da Kuşadalı İbrâhim Efendiye talebe oldu ve ondan Halvetî tarîkatını insanlara öğretmek için icâzet, diploma aldı. Bu seyâhatine, dükkânını ve mallarını satıp katılan arkadaşının bir süre sonra parası bitti ve sıkıntıya düştü. Aklından, "Gül gibi işimi ne diye dağıttım da burada sürünmeye geldim." diye geçirdi. Bu düşünceleri Aydî Baba'ya mâlûm olunca; ona kucağını açmasını söyledi ve takkesini kucağına ters çevirdi. Takkeden bir sürü para döküldü. Ona; "Haydi Antep'e git de dükkan aç!" dedi. Arkadaşı hatâsını anlayıp af diledi ise de, Aydî Baba onu Antep'e gönderdi.

Aydî Baba, İstanbul dönüşünde İki şerefeli Câmide imâmlık yapmaya başladı. Evinin bir bölümünü tekke hâline getirerek insanlara doğru yolu anlattı. Şehrin ileri gelenleri ve halktan pek çok kimse derslerine katıldı. Bir süre sonra Allahü teâlânın aşkı ile yanan Aydî Baba talebelerine; "Biz şeyhlik yapıyorduk ama talebe bile olamamışız. Ben size hoca olmaya lâyık değilim. Eğer halktan uzak olmazsak, Allahü teâlâya yakın olamayız." diyerek şeyhliği, imâmlığı ve hatipliği bıraktı.

Antep'in bir mahallesinde bir kadın doğum yaparken çok zor durumda kalmıştı. Yanında bulunan kadınlar, kocasına; "Aydî Baba'ya git de hanımının kurtulması için duâ etsin." dediler. Adam; "O deli ne yapabilir?" diye düşünmesine rağmen Aydî Baba'nın yanına gitti. Durumu anlattı.Aydî Baba gözlerini kapayıp biraz murâkabeden sonra; "Git. Nur topu gibi bir oğlun oldu. Allahü teâlâ onu sâlih kullarından eylesin." dedi. Adam yine kalben inanmayarak evine gitti. Evdeki kadınlar bir erkek çocuğu olduğunu müjdelediler. Adam, Aydî Baba hakkındaki bu düşüncelerine tövbe etti.

Aydî Baba, Allahü teâlânın aşkı ile çok güzel şiirler söyledi. Fakat cezbe hâlinde söylediği bâzı sözleri ve davranışları yüzünden tenkitlere uğradı. Bir ara Birecik'e sürgün edildi. Sonra tekrar Antep'e geldi. Dönüşünden kısa bir süre içinde 1865 (H.1282)'te Antep'te vefât etti. Eski Mezarlığa defnedildi ise de kabri sonraları kurulan Yeni mezarlığa nakledildi.

Aydî Baba, Allahü teâlânın aşkı ile Yûnus Emre gibi şiirler söylemiştir. Gündüz yazdığı şiirlerinde Aydî, gece söylediği şiirlerinde ise Ayanî mahlasını kullanmıştır. Aydî Baba'nın şiirlerinin toplandığı bir dîvânı vardır. Yazması, Süleymâniye Kütüphânesi Yazma Bağışlar No: 2063'de vardır. Ayrıca 1937'de Gâziantep'te neşr edilmiştir.

AĞLAYU AĞLAYU

Dîvânında hocasının vefâtı üzerine yazdığı mersiye şöyledir:

Şeyhim bekâya gitti ben kaldım ağlayu ağlayu

Aktıkça kan bu dîdeden sildim ağlayu ağlayu

Geldi dil deryâsı cûşa, döndüm ol demek bî-hûşa

İhtiyârsız başım taşa, çaldım ağlayu ağlayu

Arttı derdim âh ile, göz kan döker dilhâh ile

Ser-tâ-kadem eyvâh ile, doldum ağlayu ağlayu

Yandı dil nâr-i furkata, sabrolunmaz bu hasrete

Şimdi deryây-i hayrete, daldım ağlayu ağlayu

....

Cismim yanar bu nâr ile, gönlüm dolar bu zâr ile

Bağrım fırak-i yâr ile deldim ağlayu ağlayu

Boynum eğüp sünbül gibi feryâd edip bülbül gibi

Aydî iken ben gül gibi, soldum ağlayu ağlayu

1) Gaziantep Evliyâları; s.157

2) Son Asır Türk Şâirleri; c.3, s.2120

3) Kuşadalı İbrâhim Halvetî; s.39,45

SOFYALI BÂLÎ EFENDİ

Rumeli'de yetişen büyük velîlerden. Bugünkü Arnavutluk sınırları içinde kalan Usturumca'da doğdu. 1553 (H.961) senesinde Sofya'da vefât etti.Kabri, Sofya yakınındaki Sâlihiyye'dedir.

Küçük yaştan îtibâren ilim öğrenmeye başlayan Bâlî Efendi, Sofya ve İstanbul'da ilim tahsil etti. Zamânının âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri öğrenip âlim oldu. Velîlerin sohbetlerinde bulundu. Kalbinin tasfiyesi ve nefsinin tezkiyesi ile meşgûl oldu. Nefsinin kötü isteklerini terk ederek, kalbini temizledi.

Yedi sene dağlarda, mağaralarda dolaştı. Tek başına kalıp, herkesten uzak durdu. İstanbul'a gitti. Tavukpazarı yakınlarında, Hakîm Ali Paşanın kendisi için inşâ ettirdiği dergâhta, insanlara ilim öğretip feyz saçmakla meşgûl olan Kâsım Çelebi'nin hizmetine girdi. Kâsım Çelebi, Çelebi Halîfe nâmıyla meşhûr Cemâl Halvetî'nin talebesiydi. Kâsım Çelebi'nin ilim ve feyzinden istifâde ile kemâle gelip olgunlaşan Bâlî Efendi, ahlâkta güzel, amelde gayretli, ilimde üstün oldu.

Kâsım Çelebi'nin hizmetinde bulunduğu sırada Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin mânevî işâretiyleFusûsü'l-Hikem kitabına şerh yazdı.

Hâdise Şöyle nakledilir: Daha hocasİ Kâsİm Çelebi'nin hizmetinde, ilim ö?renmek, nefsini tezkiye ve kalbini tasfiye etmekle meŞgûl iken ba?a gitmiŞti. Bir müddet ba?İn bakİmİ ile u?raŞtİktan sonra, yanİna biri geldi. Bu gelen tanİyİp gördü?ü, bilip iŞitti?i kimseye benzemiyordu. Selâm verdi ve; "Benim Füsûs adlı eserimin müşkillerini hâlleyle" deyip, Bâlî Efendinin eline birkaç kâğıt tutuşturdu. Bâlî Efendinin ŞaŞkİnlİ?İ arasİnda, geldi?i gibi kayboldu. Bağda işini bitiren Bâlî Efendi, dergâha döndü. Kâsım Çelebi'ye durumu arz etmek üzereyken, mübârek hocası durumdan haberdâr olduğunu işâret ettikten sonra şöyle anlattı: "Bundan önce âlem-i misâlde Resûlullah'ın sallallahü aleyhi ve sellem huzûrundaydık. Muhyiddîn-i Arabî hazretleri; "Ümmetinin büyüklerinden birinin benim kitabımı şerh edip şüpheleri gidermesini arzu ederim." dedi. Biz de hemen Resûl-i ekremin huzûrunda niyâzda bulunup; "Bu saâdet benim halîfelerimden birine nasîb olsun." diye yalvardığımda, arzum kabûl edilmiş, bu işin sana verildiği bildirilmişti. Bu mânâ bizim çoktan mâlumumuzdur. Haydi Allahü teâlâ mübârek etsin." buyurdu.

Tasavvuf yolunda ilerleyip olgunlaşan Sofyalı Bâlî Efendiye hocası icâzet verip, Allahü teâlânın dînini öğretmek vazîfesi ile bugün Bulgaristan sınırları dâhilindeki Sofya'ya gönderdi.

Orada yıllarca insanlara doğru yolu göstermek, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını bildirmekle meşgûl oldu. Zamânın pâdişâhı Kânûnî Sultan Süleymân Hanın bâzı seferlerine katıldı. Allahü teâlânın dîninin yayılması ve insanlar üzerinden zulmün kaldırılıp adâletin hâkim kılınması için savaşan İslâm ordusunun muzafferiyeti için duâlarda bulundu. Pekçok kerâmetleri görüldü. Birçok talebe yetiştirip, çeşitli bölgelere gönderdi. Rumeli'nin müslümanlaşması, insanların Cehennem ateşinden kurtulması için durmadan çalıştı. On binden fazla talebesi arasında, en meşhûr iki halîfesi; Kurd Efendi ve Nûreddînzâde Muslihuddîn Efendilerdi.Yavuz Sultan Selîm Hanın kâdıaskerlerinden Sarıgürz Nûreddîn Hamzâ Efendiye de mektuplar yazıp nasîhat ederdi.

Sofyalı Bâlî Efendi yetiştirdiği kıymetli talebeleri yanında pek faydalı eserler de yazdı. Bunlar:Şerh-i Füsûsü'l-Hikem, Etvâr-ı Seb'a, Şerhu Hadîs-i Küntû Kenzen, Risâletü'l-Kazâ vel-Kader, Kıssa-i İbrâhim Aleyhisselâm, Mecmûatü'n- Nesâih, Risâletü't-Tasavvuf ve Vâridâtadlı eserlerdir.

Hayâtını İslâm dîninin emir ve yasaklarını öğrenmek ve insanlara anlatmakla geçiren Sofyalı Bâlî Efendi, Selânik yakınındaki Salâhiyye'de vefât etti ve orada defnedildi.

Kabri kazılırken, bir küp altın çıkarıldı. Çıkan altınlar kâdıya teslim edildi. Uçlardaki derviş gâzilerin her halleriyle yakînen ilgilenen Kânûnî Sultan Süleymân Hana durum arz edildi. Mezarından çıkan altınlarla kabri üzerinde bir dergâh ve câmi yapılmasını emretti. Bu işle Fâtih Sultan Mehmed Han devri âlimlerinden Ali Kuşçu'nun torunu Sofya kâdısı Abdurrahmân bin Abdülazîz Efendi'yi vazîfelendirdi. Sonunda güzel bir dergâh ile zarîf bir câmi inşâ edildi.

Bâlî Efendi pek güzel şiirler de yazmİŞtİr. Manzûme-i Vâridât adlİ eseri Şiirlerinden meydana gelmiştir.

Hûr-ı'nin düşme dâm-ı zülfüne zâhid gibi

Geç hevâsından behiştin maksad-ı Aksayı gör

beyti onun bu şiirlerindendir. Yâni; "Cennet hûrilerinin zülfünün tuzağına düşme.Cennet'in nîmetlerine de bakma, asıl maksadı gör. Allahü teâlânın rızâsını gözet." demektir.

KAYNAKLAR

1) Şakâyık-ı Nu'mâniyye Tercümesi (Mecdî Efendi); s.522

2) Tezkire-i Halvetiyye, Süleymâniye Kütüphânesi, Es'ad Efendi Kısmı, No: 1372, v.16b

3) Kitâb-ı Silsilet-il-Mukarrebîn ve Menâkıb-il-Müttekîn (Münîrî); v.119b

4) Osmanlı Müellifleri; c.1, s.42

5) Sefînet-ül-Evliyâ; c.3, s.227

6) Sicilli Osmânî; c.2, s.4

7) Mu'cemü'l-Müellifîn; c.3, s.38

Yahya Efendi

Yahya Efendi

İstanbul’da yetişen büyük velîlerden. İsmi Yahyâ, nisbeti Beşiktâşî’dir. Aslen  Amasyalı olup Şamlı Ömer Efendinin oğludur. Yahyâ Efendi, İbn-i Ömer el-Arabî,  Yahyâ bin Ömer Beşiktâşî ve Molla Şeyhzâde gibi isimlerle de tanınıp meşhûr olmuştur.  1494 (H.900) senesi Trabzon’da doğdu. 1569 (H.977) senesinde İstanbul’da vefât etti.  Kabr-i şerîfi, Beşiktaş ile Ortaköy arasında yaptırdığı ve kendi adıyla anılan  câminin yanında olup, ziyâret mahallidir. Babası Şamlı Ömer Efendi uzun müddet Trabzon’da kâdılık yaptı. Yahyâ Efendi  orada dünyâya geldi. Kânûnî Sultan Süleymân da Trabzon’da aynı sene aynı  haftada doğdu. Kânûnî ile süt kardeşi oldular. Kânûnî dünyâya geldiğinde,  annesi Âişe Hafsa Sultanın sütü kesilmişti. Bunun üzerine Kânûnî’yi Yahyâ Efendinin  annesi emzirdi. İlk tahsîlini, babasından ve oradaki başka âlimlerden yapan Yahyâ Efendi,  küçüklüğünden îtibâren ilim ve ibâdete rağbet ederek yetişti. Çok riyâzet  ve mücâhede yaptı. Nefsin isteklerini yapmayıp, istemediklerini yapmak  için çok çalıştı. Zâhirî ve bâtınî ilimlerde yüksek derecelere, mânevî  olgunluklara kavuştu. İlimdeki kemâlâtını arttırmak ve daha yükseklere kavuşmak maksadıyla, hilâfet merkezi olan İstanbul’a geldi. Zenbilli  şöhretiyle meşhûr, Müftiy-ül-enâm Ali Cemâlî Efendinin hizmet ve  sohbetlerine kavuştu. Vefâtına kadar sohbetlerine devâm etti. Ali Cemâlî Efendinin vefâtından sonra müderris oldu. Yahyâ Efendi,  çeşitli medreselerde vazîfe yaptıktan sonra, 1553 senesinde, Sahn-ı  semân medreselerinden birinde müderrislik yaptı. İki sene sonra da  emekli oldu. Emekliliğinden sonra inzivâyı, yalnız kalıp, hep ibâdet  ve tâat ile meşgûl olmayı tercih etti. Beşiktaş’ta satın aldığı deniz  kenarındaki bahçesinde, bir ev ve mescid yaptırdı. Sonraları  evin etrâfında; medreseler, hamam ve orada kalanların barınacakları  odalar ve yol üzerinde herkesin gelip geçtiği bir yerde de çok güzel bir  çeşme yaptırdı. Pek mahâretli olup, inşâat işlerini bizzat kendisi yapardı.  Yaptığı çeşmenin târihî olması bakımından, kitâbesi için yazdırdığı şu  beyt meşhûrdur: “Binâ târihi bu inşâlar olsun Konup içenlere sıhhâlar (safâlar) olsun” Askerî ve mülkî erkân, ahâlinin ileri gelenleri, çevredeki ve uzak yerlerdeki  insanlar, tüccârlar ve bilhassa gemiciler, Yahyâ Efendiyi ziyâret ederler,  hediye ve adak gönderirler, hâcetleri için duâ isterlerdi. Yahyâ Efendi,  yanına gelen ziyâretçilere çeşit çeşit yemekler, şerbetler ve meyveler  ikrâm eder, geleni boş çevirmezdi. İyilik, ikrâm ve ihsânları pekçoktu.  Bâzan şehrin ileri gelen zâtları ile ilim sâhiplerini dâvet eder, çeşit  çeşit ikrâmlarda bulunurdu. Bâzan da fakir ve yoksullara ziyâfet  çeker, gönüllerini alırdı. Her sene Resûlullah efendimizin, dünyâya  teşriflerinin sene-i devriyyesi olan mevlid kandilinde, daha çok iyilik  ve ikrâmlarda bulunur, daha geniş ziyâfetler verirdi. İlim talebelerinden,  fakirlerden ve zayıflardan ziyâretine gelenlere çok sadakalar verir,  en aşağı hediyesi kayık ücreti olurdu. Bahçesinde bulunan meyvelerden  Kânûnî Sultan Süleymân Hâna takdîm ve hediye eder, Sultân da ona,  maddî yardımda bulunurdu. Yahyâ Efendi, çeşitli ilimlerde söz sâhibi olup, naklî ilimlerden başka; tıb,  hikmet, hendese ve fizik gibi aklî ilimlerde de mahâret ve ihtisas sâhibi idi.  Duâsı Allahü teâlânın izniyle hastalara şifâ olurdu. Kendisi, hem zâhirî,  hem de bâtınî kemâlâta sâhipti. Üveysî idi. Dil ve gönül ehli, şâir, tabîb,  hakîm, cömert, kerîm (iyilik edici), şefkatli, yumuşak huylu, zekî, iyi  huylu, takvâ ve güzel ahlâk sâhibi bir zâttı. Ziyâretine gelenler, onun  kereminden, kerâmetinden, hikmetli sözlerinden, tıbba dâir bilgilerinden,  ilim ve fazîletinden istifâde ederler, feyz almış olarak dönerlerdi.  Sohbetinde bulunanların herbirine “Âşık” diye hitâb ederdi.  Sohbetlerinde din büyüklerinden bahseder, onların menkıbelerini,  güzel hâllerini anlatırdı. Yahyâ Efendinin iyilik, ikrâm ve ihsânları pekçok olmakla birlikte, kendisi  gâyet sâde bir hayat yaşar, her türlü lüzumsuz âdetten kaçınır, resmiyetten  uzak dururdu. Tekellüf ve fazla masraftan uzak olup, elbisesi ve sarığı sâdeydi. Çeşitli yerlerden adak ve hediye olarak gelen malların çoğunu, binâ yapmakta  ve bahçelerinin bakımında harcardı. Her tarafta binâlar yapardı. Yaptığı  inşâatın biri tamam olmadan diğerine başlardı. Mescid, medrese, tıb mektebi,  hânekâh, hamam gibi binâlar inşâ ederdi. İnşâat işinde çok mâhir idi.  Dağları kazdırır, toprakları indirip, deniz sâhillerini doldurur, oralara  yeni binâlar yapardı. Böyle çok binâ yapmasının hikmeti suâl edildiğinde;  “Bekara sûresi 36. ve A’râf sûresi 24. âyet-i kerîmelerinde meâlen;  “...Yeryüzünde sizin için bir vakte (ömrünüzün, ecelinizin sonuna)  kadar, yerleşmek, geçinmek ve menfaatlenmek vardır.” buyruldu. Bizim ve bizden sonra gelip yolumuzda olanlar için, en güzel kalma yerleri,  en münâsip ve lâzım olan yerler böyle binâlardır. Bunun için bu tip  binâların inşâsına bu kadar gayret ediyoruz.” buyururdu. Kânûnî Sultan Süleymân, sultan olunca, ona çok yakın alâka gösterdi.  Çok yardım edip, İstanbul’daki meşhûr yerine yerleştirdi. Kânûnî Sultan Süleymân Han bir gün Yahyâ Efendiye hatt-ı şerîf gönderip;  “Birâderim Yahyâ Efendi! Şaşılacak şeydir ki, bizi terkettin. Hayli zamandır görüşemedik. Buna sebep nedir? Eğer bizden size karşı bir kusur meydana  geldi ise kerem edip af buyurunuz. Teşrif edip bizi sevindiriniz. Böylece  kırık gönlümüz neşelensin.” dedi. Hatt-ı şerîf, Yahyâ Efendiye ulaşınca,  kâğıt kalem istedi ve Kânûnî’ye cevap yazıp onun görüşme isteğini kabûl etti.  Dergâhına dâvet etti. Sohbette bulundular. Yahyâ Efendi hazretlerinin çok kerâmetleri görüldü. Kânûnî Sultan  Süleymân Han sık sık kendisini ziyâret eder nasîhatlerini ister, duâsını alırdı. Bir gün Yahyâ Efendi hazretleri Sahn-ı semân Medresesine gitmek için yola çıkmıştı.  Yolda atının yularını bir papaz tuttu ve; “Ey âlim zât! Ey Yahyâ Efendi!  Size bir suâlim var. Bu müşkül işi bana îzâh edin. Soracağım şeyin  cevâbı acabâ dîninizde var mıdır? Her sene yeni defter tutulmayıp, gidiyor.  Ölen kalan kim bilinmeden ölmüş bir gayr-i müslimden devletçe haraç isteniyor?  Bu nasıl iştir. Bu şekilde hareket dîninizde var mıdır?” dedi. Yahyâ Efendi  bunları duyunca; “Hayır. Dînimizde ölmüş bir gayr-i müslim vatandaştan  haraç alınmaz. Sonra çok fakir kazandığıyla güç geçinen kimseden ve  çok yaşlı olanlardan da haraç alınmaz. Bunlar affolunmuşlardır. Sultânımız  ona muhtaç değildir.” dedi. O zaman papaz; “Efendi şunu iyi bil ki, bizden  ölen kimsenin bile haracını isteyip, her yıl alırlar. Bunu ben size soruyorum.  İslâm dîni bunun alınmasını istiyor mu? Ne olur bunu Sultan Süleymân Hana  arzedin, haber verin, sorun?” dedi. Bunları işiten Yahyâ Efendi celâllendi ve din gayreti ile medreseye vardı.  Ders yapmadan önce hemen kalem kâğıt istedi ve Sultan Süleymân Hana  hitâben; “Ey cihân sultanı Süleymân Han! Şimdi sana saltanat haram oldu.  Zulmün ölen kişilere kadar uzandı demek. Halbuki böyle bir zulmü senin ecdâdın yapmamıştı. Bu mudur din gayreti? Bak, müminleri bir kâfir ilzâm  ediyor, susturuyor, çâresiz bırakıyor.” diye yazdı. Sonra da sevdiği birine  bu mektubu verip Sultana gönderdi. Mektup, Kânûnî’nin eline ulaştığında,  Kânûnî ona nazar edip okudu. Rengi değişip, kalbini bir üzüntü kapladı.  Tahtından indi ve bir adamını Yahyâ Efendiye göndererek geleceğini bildirdi.  Çok geçmeden saltanat kayığına binip Yahyâ Efendinin dergâhına vardı.  Hürmetle selâm verip yaklaştı ve; “Ağabey! Bu mektup da nedir? Bunu  bize siz mi gönderdiniz? Ey güzel haslet sâhibi! Nedir suçumuz? Bize bunu  beyân edip açıklayınız? Biz de işin hakîkatını bilelim. Saltanat bana neden  haram oldu? Kime zulmeyledim?” diye sordu. O zaman Yahyâ Efendi hazretleri ona; “Pâdişâhım! Bu ne iştir. Defterleri  her sene niçin yenilemezsiniz? Ölmüş olan gayr-i müslimlerden memurlarınız  haraç toplarlar. Böyle ele geçen mal sana hiç helal olur mu? Bu senden  beklenmez. Yediğin, giydiğin haram olunca, elbetteki saltanat da sana haram olmuş demektir.” dedi. Hayretler içinde kalan Kânûnî; “Hâlimi Allahü teâlâ biliyor ki, bu  söylediklerinizden zerrece haberim yoktur.” dedi. Yahyâ Efendi de;  “O halde bu gaflet nedir? Yarın Allahü teâlânın huzûrunda buna vereceğin  cevap ne olur. Memurların gayr-i müslim malı alırlar. Bu kâfir hakkı,  kul hakkı olur. Ergeç Allahü teâlânın huzûruna çıkacaksın. Yakanı kâfirin  eline vereceksin. Netîcede korkarım Cehennem ateşine atılırsın.  Cihân pâdişâhının kâfirle birlikte gelmesi lâyık mıdır? Bu mudur  din gayreti, bu mudur îmân gayreti? Kullara zarar verene, inletip  ağlatana Allahü teâlânın rızâsı yoktur. Sana yolların en hayırlısı  gösterilmişken, buna Resûlullah efendimiz hiç rızâ gösterir mi?  Yaptığın işler yanlıştır. Niçin adâletle işlerini görmezsin? Dîninin  bildirdiği yola gitmezsin? Şunu iyi bil ki, ey cihân pâdişâhı! Şöhret  zînetinin hepsi burada bu dünyâda kalır. Bu apaçık bir iştir. Eğer adâletle  bir iş yaptıysan, sana kalacak odur.” buyurdu. Kânûnî Sultan Süleymân Han bu sözleri işitince ağladı ve vezîrine  emredip; “Her sene evleri teker teker sayın. Gayr-i müslimlerden  ölen kalanları yazın. Haraç hesâbını iyi tutun. Hazîneye haram para  getirmeyin. Şunu iyi bilin ki, buna kesinlikle rızâm yoktur.” diye  ferman etti. Sonra da Yahyâ Efendi hazretlerine dönüp; “Sen bizim  doğru yolu gösteren rehberimizsin. Gaflet uykusundan bizi  uyandırdın. Bu sebeple Allahü teâlâ senden râzı olsun. Suç bizdeymiş.”  dedi. Yahyâ Efendi de ona; “Ey cihân pâdişâhı! Tövbe edin ki, Allahü  teâlâ affetsin. Bir daha gaflette kalıp zulüm etmeyiniz. Doğru yolu  bırakıp eğri yola gitmeyiniz.” buyurdu. Kânûnî ona; “Ağabey!  Şimdi artık bizim tahta geçmemize izin var mıdır?” diye sordu.  O zaman Yahyâ Efendi, Kânûnî’nin elinden tutup;  “Evet şimdi çıkabilirsin.” buyurdu. Yahyâ Efendinin sevdiklerinden Baba Tarak anlatır: “Balıkçı idim.  Balık avlar, onunla geçinirdim. Bir seher vakti Yahyâ Efendi hazretlerinin  dergâhına vardım. Beni gördükte; “Gel, teknen ile beni denizde bir  gezdiriver. Allahü teâlânın kudretini düşünelim. Deryâyı bir güzel  eyredelim.” buyurdu. Ben de; “Başüstüne efendim!” dedim. Hemen  gidip kayığa bindik. Yahyâ Efendi hazretleri kayığa oturdu. Kıyıdan  biraz ayrılınca, gönlümü bir üzüntü kapladı. Gam ile doldum. Zîrâ  hanımım bana o gece fakirlikten yakınıp; “Evin ihtiyâcını karşılayamıyorsun.  Bak kızın yetişti. Çeyizi bile yok. Sen ise durmadan Yahyâ Efendiye  gidersin. O da böylece seni işten alıkoymaktadır. Kuru kuruya  gezmek hangi akıl îcâbıdır." demişti. Gece söylediği bu sözleri  hatırıma gelmişti. Kimseye bir şey söylememiştim. Birden Yahyâ Efendi  hazretleri bana; “Evlâdım! Yanında balık tutmaya ağın var mı?” diye sordu. Ben de; “Efendim, denizde balık olmayınca, ağ olmuş neye yarar.”  diye cevap verdim. Yahyâ Efendi yine; “Balık yok ise üzülme.  Allahü teâlâ sana rızkını elbet ihsân ediverir. Ağı bana ver.  Şimdi sana Allahü teâlânın kudretini göstereceğim.” buyurdu.  Yahyâ Efendi bu sözü söyler söylemez denizin yüzü balıkla dolup  kaynamaya başladı. Ağı attı, içi balıkla doldu. Onları kayığın içine  boşalttı. Herbiri iri iri, tâze kefallerdi. Bana dönüp; “Evlâdım! Şimdi  beni kenara bırak, sen de balıkları satmaya git. Bu balıklar ne kadar  para ederse, onunla kızına babalık yap. Çeyizini alıp, hazırla. Hanımının  da istedikleri böylece yerine gelsin.” buyurdu. O zaman ben hayretler  içinde kaldım. Zîrâ benim üzüntü sebebimi anlamıştı. Hemen Yahyâ  Efendi hazretlerini kıyıya bıraktım ve balıkları pazarda satmaya gittim.  Balıkları satıp parasını getirerek, durumu hanıma anlatıp parayı saydım.  Hanım buna çok sevindi. Bütün ihtiyaçları karşıladım. Çeyizi aldık.  Hanım ondan sonra bana karşı hiç huysuzluk yapmaz oldu. Sonra  koşarak Yahyâ Efendi hazretlerinin huzûruna geldim. Beni tebessüm  ile karşıladı ve; “Balığı şu kadara sattın ve ihtiyaçlarını da karşıladın herhalde.” buyurdular. Ben de; “Evet efendim. Size canım fedâ olsun.  Bize kereminizle yardım ettiniz.” dedim. Sonra bana; “Ey Baba Tarak!  Sen bu sırrı kimseye söyleme. Allah için yayma. Bizdeki yardım doğrudur.  Kısmetmiş ve senin hakkın olmuştur.” buyurdu.” Yahyâ Efendi hazretlerinin elbiselerini bir Rum terzi dikerdi.  İsmi Kusta Usta idi. Yahyâ Efendi ona zaman zaman; “Ey Kusta  Usta! Küfür hâlinde olman uygun değil. Îmâna gelsen de seninle  bir kardeş olsak. Âhiret yolunda da yoldaş olsak, daha iyi değil mi?” derdi. O da; “Sözleriniz doğrudur. Bir gün gelir başımızın yazısını  elbet görürüz. Hak nasîb ederse oluruz.” diye cevap verirdi.  Yahyâ Efendi bir zaman terziye dikmesi için bir elbise verdi. O da kısa  zamanda biçip dikti ve Yahyâ Efendi hazretlerine getirdi. Yahyâ Efendi  onu eline alınca, ceplerini aramaya başladı. Terzi Kusta Usta;  “Bir noksanı mı var?” diye sordu. Yahyâ Efendi de; “Onun bir noksanı yoktur. Acabâ bunun ceplerini dikmediniz mi?” diye sordu.  Bunun üzerine Kusta Usta; “Efendim! Cebini dikmiştim.  Cep ağızları dikişlidir. Verin bana ağızlarını açayım.” dedi. O zaman Yahyâ Efendi, ona; “Ellerini ceplerine sok ne çıkar,  ne bulursan senin olsun.” buyurdu. Terzi Kusta bu söze bir  mânâ veremeyip şaşırdı ve ellerini, ipliklerini söktüğü ceplere soktu.  Bir avuç altın çıkardı. Kusta Usta’nın aklı başından gitti ve kendisini bir titreme aldı. Sonra Yahyâ Efendinin ellerine sarıldı ve; “Ey Allah’ın  sevgili kulu! Bana yardım edin. Mümin olma zamânım geldi. Îmân  etmek istiyorum. Bana îmânı öğretiniz.” dedi. Yahyâ Efendi onun  başına kendi tülbendini sardı ve; “Artık ismin Ali Usta oldu.”  buyurdu. Ali Efendi Kelime-i şehâdeti söyleyip Yahyâ Efendinin  talebeleri, sevdikleri arasına girdi ve dergâhta ömür boyu hizmet etti. Yahyâ Efendinin torunu Azîz İbrâhim Efendi anlatır: “Dedemin  yanında oturmuştum. Bir beyt okudu. “Nasîbin var ise gelir  Yemen’den. Ne Yemen’den. Hind’den de dahi Hind’den de.”  dedi. Sözünü tamamladığında kapı çalındı. Bana; “Kapıyı çalan  kimdir bir bak?” buyurdu. Ben de gidip kapıya baktım. Hindli  birisi duruyordu. Ona; “Kimsin ve ne istiyorsun. Çaldığın bu  kapıdan istediğin nedir?” dedim. Sonra geri dönüp ceddime;  “Dedeciğim birisi sizinle kapıda görüşmek istiyor.” diye haber verdim.  O da bana; “Onu içeriye dâvet et, sohbet etmek istiyoruz.” dedi.  Derhal gidip kapıyı açtım ve ona; “Dedem sizi istiyor.” dedim.  O da eşyâsıyla birlikte içeriye girdi. Selâm verdi ve dedemin elini öptü. Koynundan bir mektup çıkarıp verdi. Sonra da; “Ben senin için tâ  Hindistan’dan geldim. Sizi sevenler bizi bilir. Bu hediyeleri size  gönderdiler.” dedi. Dedem Yahyâ Efendi hazretleri de tebessüm  edip, o kişiyi misâfir ettiler ve sonra geri gönderdiler.” Yahyâ Efendinin Boğaz’da çok güzel bir bahçesi vardı. Orada  Mustafa Efendi adında biri hizmet ederdi. Bir gece Yahyâ  Efendi ona; “Bana biraz su getir.” buyurdu. O sırada hiç su  yoktu. Mustafa Efendi testiyi alıp dışarı çıktı. Dışarısı çok karanlık  olup, göz gözü görmez derecedeydi. Üstelik su getirilecek yer  de oldukça uzak ve tehlikeliydi. Mustafa Efendi bir türlü  gitmeye cesâret edemedi. Geriye de dönemedi. Neticede;  “Yahyâ Efendiye fedâ olsun, diye gönlünden geçirip yola  koyuldu. Birden gideceği yer gündüz gibi aydınlandı.  Selâmetle gidip testiyi doldurup getirdi. Lâkin bu aydınlığa  şaşıp kaldı. Tekrar dışarı çıkıp bu aydınlığı görmek istedi.  Dışarı çıktığında her tarafı kapkaranlık gördü. Bu hâli Yahyâ  Efendiden sormak istedi. İçeri girdiğinde Yahya Efendi ona;  “Bak Mustafa Efendi! Bu gördüğünü kimseye söyleme. Bizi  de ellere verme. Bir kimsede yakîn nûru varsa, o kimse zulmette,  karanlıkta kalmaz.” buyurdu. Bu hal onun bir kerâmetiydi. Belbân isminde gayr-i müslim bir çobanın sürüsünden, iki koyun  kaybolmuştu. Kaybolan koyunlar, Yahyâ Efendinin dergâhının  bahçesine gelmişlerdi. Çoban, koyunlarını bütün aramalara  rağmen bulamadı. Nihâyet orada bulunduklarını öğrenip, doğruca  dergâha geldi. Yahyâ Efendinin, müslümanların büyük bir âlimi ve velîsi olduğunu işitmişti. “Acabâ bana nasıl alâka gösterir,  benimle ilgilenir mi, ilgilenmez mi? Eğer benimle ilgilenir,  aç ve yorgun olduğumu anlayıp; tâze ekmek, tereyağı ve bal  ikrâm ederse, onun hakîkaten büyük bir zât olduğunu anlarım. ” gibi düşünceler ile Yahyâ Efendinin huzûruna girdi. Yahyâ  Efendi onu görünce, o daha hiçbir şey söylemeden; “Bu kişi,  koyunlarını ararken, dağ taş demeden dolanıp çok yorulmuş  ve acıkmıştır. Buna tâze ekmek, tereyağı ve bal getirin.” diye  hizmetçiye emretti. Emredilen yiyecekler, derhâl hazırlanıp  getirildi. Ortaya konunca, Yahyâ Efendi Belbân’a; “İşte sana  tereyağı, mumlu bal ve tâze nân (ekmek), Dilersen yağa ban,  dilersen bala ban.” dedi ve tebessüm ederek, yemesi için  işâret etti. Belbân da o yiyeceklerden yedi. Gönlü ve kalbi  yumuşadı. Evliyânın lokması kalp hastalığına şifâ olmuştu.  Bunun üzerine Belbân îmân etmekle şereflenip müslüman  ldu. Bu nîmetin şükrânesi olarak, Allah rızâsı için, kendisinin  olan o iki koyunun kesilmesini ve orada bulunanlara ikrâm  edilmesini istedi. Bunun üzerine Yahyâ Efendi, şu şiiri söyledi: Sabahleyin iki ganem (koyun), Menzile mihmân (misâfir) geldi. Her görenler dediler, “Tekkeye kurbân geldi.” Yolda çokdur çalıcı, Onları, çaylak gibi, Her aç olan ona der; “Derdime dermân geldi.” Bir koyundan küçüktür, İki koyunu pençeler, Çekip orada yutar, Der: “Bize ihsân geldi.” Ey “Müderris” ola gör, Râ’î (çoban) bugün bunlara sen! Enbiyâ zümresi hep Âleme çoban geldi. Yalova’da bir imâm vardı ki, Yahyâ Efendiyi büyük bilir ve çok  severdi. Zaman zaman ziyâretine gelirdi. Bu imâmın çoluk  çocuğu kalabalık olup, maddî sıkıntı içindeydi. Fakat o  sabreder fakirliğini gizler, kimseye bir şey söylemezdi.  Bir gün yine Yahyâ Efendi hazretlerini ziyârete geldi.  Selâm verip huzûrunda oturdu. O sırada dergâh tenhâ  olup, kimseler yoktu. Yahyâ Efendi ona; “Ey temiz insan!  Gel seninle bahçede biraz dolaşalım. Allahü teâlânın lütfunun  sonu yoktur.” buyurdu. Berâberce çıktılar. Bir yere  geldiklerinde, Yahyâ Efendi; “Sen bize candan bağlısın.  Şimdi sana Allahü teâlânın lütfuyla bir iş göstereceğim.  Böylece gönlündeki fakirlik sıkıntısı kalmayacak.  Fakirlik ateşini söndürmüş ve seni sevindirmiş olacağız ” buyurdu. Sonra yere asâsını vurdu ve; “Burasını kaz!”  dedi. İmâm Efendi orasını açtığında, içinden bir küp  altın çıktı. Ona; “Ne durursun, fakirlik hastalığına çâredir.  Bunları sana sonsuz hazîneler sâhibi Allahü teâlâ  gönderdi. İstediğin kadar al.” buyurdu. İmâm Efendi bunları heybesine doldurdu. Yahyâ Efendi ona; “Ey İmâm  Efendi! Dünyâ üzüntüsünü gönlüne sakın koyma. Bunları  hayırlı işlere sarfedersin. Yalnız bu sırrı kimseye söyleme.  Şâyet anlatırsan o zaman bunlar elinden çıkar, aldırırsın.”  buyurdu. İmâm Efendi de; “Efendim, ben bu işe çok şaştım!  Bu kadar altınla memleketime nasıl dönerim. Yollarda  haramîler, eşkıyâlar var. Korkarım ki bunları benden alırlar.  Nasıl varacağımı bilemiyorum.” dedi. Bunun üzerine  Yahyâ Efendi; “Sana kimse zarar veremez. Bu senin nasîbindir.  Var selâmetle git.” buyurdu. İmâm Efendi vedâ edip yola çıktı.  Hakîkaten başına hiçbir şey gelmeden Yalova’ya vardı. Kendisini  hanımı karşıladı. Heybedeki altınları görünce, hayretler içinde  kaldı ve; “Bunları nereden buldun?” diye sordu. O da; “Bu işi sana açıklayamam. Sâdece Allahü teâlânın ihsânı olarak bil!”  dedi. İmâm Efendi bundan sonra etrâfına yardım etmeye başladı.  Hem yedi hem yedirdi. Ömrü hayır yapmakla geçti. İnsanlar onun  hakkında; “Nereden buluyor bunları?” demeye başladı. Bâzısı da;  “Birisinden emânet almış gâlibâ!” Kimisi de; “Anlaşılan defîne  bulmuş.” dedi. Herbiri bir şey söyledi. Netîcede İmâm Efendi hastalandı. Hastalığı ilerleyince, komşularını başına çağırdı ve  onlara; “Size bu malı nereden bulduğumu açıklamak istedim.  Bunun elime girmesine sebep, Yahyâ Efendi hazretleridir.  Bugüne kadar kimseye söylemedim. Zîrâ bana, söyleme gizle  demişti. Şimdi ise ömrümün sonu yaklaştığından onun kerâmeti  unutulmasın diye söylüyorum.” dedi ve Kelime-i şehâdet  getirerek vefât etti. Torunu Tâceddîn Efendi anlatır: “Bir gece uyuyordum.  Gece yarısı dedem beni uyandırdı ve; “Tâceddîn! Şimdi git.  Dergâhta hizmet edenleri uykudan uyandır. Denizde bir  işim var, kayığı denize indirsinler.” buyurunca, gidip  haber verdim. Çocuk olduğum için beni dinlemediler ve;  "Görmedin mi dışarısı fırtına. Kayık bu havada denize  iner mi?” dediler. Ben de gidip söylediklerini dedeme anlattım.  O zaman dedem hemen gidip kendisi kayığı denize indirdi.  İçine postunu yayıp oturdu. Sonra dergâhtakiler kayığın  denize indirildiğini anladılar. Yahyâ Efendi kayıkla denize  açıldı. Biraz yol aldıktan sonra küçük bir kayık içinde iki  papazın suya batmak üzere olduğunu gördü. Hemen  yetişip onları kayığa aldı ve Yeniköy’e götürüp kıyıya  çıkardı. Tekrar Beşiktaş’a dergâhına geldi. Sonra bu  papazlar metropolitlerine başlarından geçeni anlattılar.  Metropolit de, Yahyâ Efendiye çeşitli hediyeler gönderip,  ona sevgi, saygı ve hürmetlerini bildirdiler. Yahyâ Efendiyi seven ve dergâha odun taşıyan bir kayıkçı  vardı. O anlatır: “Bir gün Yahyâ Efendi bana; “Ey reis! Sen  bize candan hizmet edersin. Seni severiz. Bize bir kayık  meşe odunu getiriver.” buyurdu. Ben de gidip bir kayık  odun getirdim. Kayığı iskeleye yanaştırdım. Hizmetçiler  dergâha odunu taşımaya başladılar. O gün Yahyâ Efendiye  pekçok muhtaç ve borçlu geldi. Yahyâ Efendi hazretleri  her birine yardım edip, ihtiyâcını karşıladı. Hepsi sevinçliydi.  Hayır duâ ederek dergâhtan ayrıldılar. Yahyâ Efendi  hazretleri hayâtında para kesesi kullanmazdı. Onun  bir küçük el sepeti vardı. Nereye gitse onu yanından  ayırmazdı. Bir başkasının da ona dokunmasına, içine  elini sokmasına izin vermezdi. Kim bir şey istese, ister  ekmek, ister meyve ne olursa olsun mübârek elini  içine sokar, istenilen şeyi çıkarır verirdi. Yahyâ Efendinin  huzûruna vardığımda beni tebessümle karşıladı ve; “Reis,  biz senden odun istemiştik. Ne yaptın?” dedi. Ben de; “ Efendim odun iskeleye geldi. Hizmetçiler taşıyorlar.”  dedim. O zaman Yahyâ Efendi hazretleri, yanındaki kapalı  sepetine elini soktu, içinde dolaştırıp bir miktar altın çıkardı  ve bana uzattı. O zaman ben; “Acabâ para kesesi kullanmam asının sebebi nedir?” diye gönlümden geçirdim. Yahyâ Efendi  bana bakıp güldü ve; “Reis! Bizim kesemiz yoktur. Lâkin yedi  iklim bize keselik yapıyor. Altın ve gümüş bizde misâfir olmaz.  Hem de bir gece bile kalmaz. Yerine ulaştırılır.” buyurdu. Kocaeli’nde Hacı Ali Efendi isminde takvâ sâhibi, dergâhı  olan bir zât vardı. Hacı Ali Efendi, Yahyâ Efendi hazretlerinin  büyüklüğünü ve güzel hallerini işitmişti. Bir gün onu görmek  için yola çıktı. Beşiktaş’a, oradan da Yahyâ Efendinin dergâhına geldi. Hizmetçilere hitâben; “Yahyâ Efendiyi ziyârete geldik.”  dedi. Onlar da; “Şu anda burada değildir.” diye cevap verdiler.  Hacı Ali Efendi tekrar; “O halde nerede bulabiliriz, söyleyin.”  dedi. Hizmetçiler de; “Efendim, Yahyâ Efendi hazretlerinin  Yeniköy yakınında bir bağı var, oraya gitti.” dediler. Hacı  Ali Efendi bunun üzerine yanındakilere; “Gidip onu bulalım.”  dedi. Sonra Yeniköy’e geçtiler ve Yahyâ Efendinin bağını  buldular. Hacı Ali Efendi bahçıvana; “Yahyâ Efendiye haber verin. Onu ziyâret için geldik.” dedi. Bahçıvan;  “Efendim, Yahyâ Efendi hazretleri seher vakti buraya  gelip, bir müddet kalıp kayıkla Kavak tarafına gittiler.”  dedi. Hacı Ali Efendi bunları duyunca; “Tövbeler olsun!  Bu kişi deli olsa gerek. Kendisinde evliyâlıktan bir eser  göremiyoruz. Bağdan bağa dolaşan kişi velî olur mu?  Arzusu peşinde koşuyor. Bu işler hiç evliyânın işi mi?  Hani zikirler, hani dergâhta sohbet, hani ibâdet, hani  virdler, zikirler, hani elbise ve külâh? O ise tenhalarda  yollara düşüp bağdan bağa koşuyor. Bu dünyâya bu  derece heves bir velîde olur mu? Biz onu daha görmeden  niyetlerini bir güzel anladık. Âşikâre apaçık ne olduğu  meydana çıktı. Dünyâya düşkün olan, âhiret adamı  olamaz. Âhiret adamı olan çok kere fakir olur. Nerede  Yahyâ Efendide bunlar?” diye söylendi. Geriye dönmeyi  düşündü. Fakat vazgeçti. “Bu kadar zahmet çekip  tâ Kocaeli’nden buralara kadar geldim. Görmeden gitmek,  bu kadar zahmeti boşa çekmek olur. Emeğim boşa  gitmesin. Onu görmeden dönmek akıllıca bir iş olmaz.  Onu bir bulup imtihan edeyim.” dedi ve kayık ile  Kavak yönüne doğru yola çıktı. Kayıkla giderken  yolda Yahyâ Efendi ile karşılaştı. Yahyâ Efendi onu  görünce, tebessümle; “Kardeşim hoş geldiniz. Bir  kimsenin gönlünde dünyâ sevgisi olmazsa, onun  elinde bulunan dünyâlıklar âhirette şeref ve îtibâr  bulmasına mâni olmaz. Biz dünyâ ehlinden uzak  olmak için bu dağ ve bahçeleri mesken edindik. Lâkin  biz nereye gitsek bizi buluyorlar. Aman ve fırsat vermiyorlar. ” buyurdu. Sonra şu beyti okudu: “Yâ İlâhî! Kulunum. Emrine itâat ederim, anarım seni Beni ne yaparsan yap, yeter ki yapma dünyâ delisi.” Hacı Ali Efendi bu sözleri duyunca, onun gerçek hâlini anladı  ve söylediklerine bin pişman oldu. Geri kalan ömrünü Allahü teâlânın  bu sevgili kuluna muhabbet ederek geçirdi. Kânûnî Sultan Süleymân Hanın vefâtından sonra yerine oğlu  İkinci Selîm Han pâdişâh olup tahta geçmişti. Bir gün saltanat  kayığı ile Boğazı gezmek için çıktı. Giderken Boğaz’daki bâzı yerleri yanındakilere soruyordu. Beşiktaş’a geldiklerinde,  kendisine; “Efendim burası Beşiktaş’tır ve Yahyâ Efendi  hazretleri oturur. Buralarını o ihyâ etmiştir.” dediler. O zaman  Sultan Selîm Han; “Yahyâ Efendi nasıl biridir?” diye sordu.  Ona; “Sultanım! Yahyâ Efendi, babanız Cennetmekân hazretlerinin  süt kardeşi idi. Babanızla çok iyi görüşürlerdi.” dediler.  O zaman Sultan Selîm Han; “Evet, babamla olan yakınlığını ve  dostluğunu bilirim. O babama her ne derse babam şüphesiz  yerine getirirdi. Yahyâ Efendi saraya bir defâ olsun gelmemişti.  Lâkin babam hep onun ayağına giderdi. Babam ona çok iltifat  ettiğine göre görelim nasıl zâttır. Evliyâlığı nicedir. İmtihan için  onu bir yere dâvet edelim.” dedi. Kale bahçesi denilen güzel bir yere geldi. Sultan bir adamıyla Yahyâ Efendiyi buraya  dâvet etti. Yahyâ Efendi geldiğinde ona iltifat etmemeyi  gönlünden geçirdi. Çok geçmeden Yahyâ Efendi kayığıyla  çıkageldi. Sultan Selîm Han, Yahyâ Efendiyi görünce  tahtından inip hürmetle onu karşıladı ve iltifat etti. Yahyâ Efendi  ona; “Sultanım! Niçin tahtınızdan indiniz. Bu ne iltifat.”  buyurdu. Sultan, el öpmek isteyince, Yahyâ Efendi,  Sultanın iki kulağını tutup büktü ve; “Abdestin var mı?  Söyle yoksa bırakmam.” dedi. Sultan; “Abdest alayım.”  dedi. Yahyâ Efendi; “Dediğim namaz abdesti değildir. Söylediğim tövbe abdestidir.” buyurdu. Sultan Selîm Han  mahçûb oldu ve Yahyâ Efendinin ellerinden öpüp,  hürmet gösterdi. Onun büyük bir velî olduğuna iyice inandı. Yahyâ Efendinin, Apostol isminde hıristiyan bir komşusu vardı.  Bir gün bu Apostol, denizde fırtınaya tutuldu. Kendisi hıristiyan  olduğu hâlde, Yahyâ Efendinin hürmetine duâ ederek kurtuldu.  Evine gelince, Yahyâ Efendiye hediye götürmek istedi. Kendi  âdetlerince, mühim ve kıymetli hediye sayılan yıllanmış şarap  alarak Yahyâ Efendinin dergâhına gitmek için yola çıktı.  Getirdiği şarap, dergâhın yokuşunda, daha oraya varmadan  nar suyu hâline döndü. Bu apaçık kerâmetleri gören  Apostol, müslüman olmakla şereflenip, Ali ismini aldı.  Arsasını Yahyâ Efendiye hediye etti ve kendisi de onun  talebeleri arasına katıldı. Bu zât, Yahyâ Efendi ile aynı türbede  onun kabrinin ayak ucunda yatmaktadır. Bir zaman Sultan İkinci Selîm Han bir donanma hazırlayıp  sefere çıkılmasını ferman buyurdu. Donanma hazırlandığında  donanma komutanı Kaptan-ı deryâ Beşiktaş’a geldi ve  Yahyâ Efendiden duâ istedi. O zaman Yahyâ Efendi hazretleri  üzüntülü ve sıkıntılı bir halde; “Allahü teâlâ bir şeyin olmasını  takdir ettiyse, onu hayır duâ değiştiremez. Lâkin sizden gelecek  kötü bir haberi işitmememiz için gece-gündüz Rabbime duâcıyım. ” buyurdu ve donanma kaptanını uğurladı. Donanma o yıl  düşmana karşı zafer kazanamadı. Bu haber İstanbul’a gelmeden  önce Yahyâ Efendi hazretleri Hakk’ın rahmetine kavuştular.  Buyurdukları gibi bu haberi duymadan âhirete gittiler. Beşiktâşî Müderris Yahyâ Efendi, ömrünün sonuna kadar  Beşiktaş’taki yerinde, ibâdet ve mücâhede ile vakit geçirdi. 1569 (H.977) Zilhicce ayında, kurban bayramı gecesi vefât  etti. Vefâtında seksen yaşına yaklaşmıştı. Kurban bayramı  günü, Süleymâniye Câmiinde, bayram namazından sonra  cenaze namazı kılındı. Cenâze namazını Şeyhülislâm Ebüssü’ûd  Efendi kıldırdı. Bahçesi yakınında bulunan ve daha önceden  hazırladığı kabrine defnolundu. Cenâzesinde vezîrler, âlimler,  zenginler ve fakirlerden müteşekkil çok kalabalık bir cemâat  hazır bulundu. Bu cemâat, onun hâlinin iyi olduğuna, sonunun hayırlı olduğuna, tam ve âdil bir şâhitti. Vefât gecesinde; âlimler, hâfızlar, vâizler, imâmlar, tasavvuf büyükleri Kur’ân-ı kerîm  okudular. Kelime-i tevhîd ve tesbîh ile o geceyi ihyâ edip, sevâbını o  büyük zâtın rûhuna hediye ettiler. Kabri üzerine İkinci Selim Hân  tarafından türbe yaptırıldı. Sonra gelen Osmanlı sultanları, Yahyâ  Efendinin türbesinin, câmi ve zâviyesinin ve diğer külliyâtının  bakım ve tâmirini büyük bir hassâsiyetle ve aksatmadan yapmışlardır. Yahyâ Efendinin iki oğlu olup, her ikisi de babaları gibi ilim,  irfan âşığı kimseler idi. Babalarının yolunda bulunmuşlar, vefâtlarında  aynı türbeye defnolunmuşlardır. Yahyâ Efendi hazretlerinin şâirliği de kuvvetli idi. “Müderris”  mahlasıyla tasavvufî şiirleri ve müretteb Dîvân'ı vardır. O KENDİNİ TANITTI Kânûnî, bir gün kayıkla Boğaz’da gezmeye çıkmıştı. Ortaköy hizâsına  gelince kıyıya yanaşıp, bir adam göndererek Yahyâ Efendiyi çağırttı.  O da yanında bir ahbâbı ile gelip kayığa bindiler. Birlikte giderlerken,  Yahyâ Efendinin ahbâbı, devamlı olarak Kânûnî’nin parmağında  bulunan çok kıymetli bir yüzüğe bakıyor ve bu bakış dikkati  çekiyordu. Kânûnî bu hâli farkedince, parmağındaki o kıymetli  yüzüğü çıkarıp; “Buyurun, daha yakından iyice bakıp inceleyebilirsiniz. ” dedi. O zât yüzüğü aldı. Evirip çevirdikten sonra, denize atıverdi.  Yahyâ Efendi hâriç, kayıkta bulunanlar çok hayret ettiler.  Bir müddet gittikten sonra, o zât inmek istediğini bildirince, kayık kıyıya yanaştı. O zât, ineceği sırada denizden bir avuç su  alıp Sultana uzattı. Avucunda biraz önce denize attığı yüzük vardı.  Yahyâ Efendi hâriç, kayıkta bulunan herkes, yine çok hayret ettiler.  Kânûnî, elini uzatıp yüzüğü alınca, o zât birdenbire gözden  kayboluverdi. Kânûnî, Yahyâ Efendiye dönüp; “Ağabey, neler  oluyor?” dedi. O da; “O gördüğünüz Hızır aleyhisselâm idi.”  dedi. Bunun üzerine Kânûnî; “O hâlde bizi niye tanıştırmadınız?”  deyince, Yahyâ Efendi; “O kendini tanıttı. Ama siz tanımakta geç kaldınız.” buyurdu. OSMANOĞULLARININ ÂKIBETİ NE OLACAK? Bir gün cihân pâdişâhı Kânûnî Sultan Süleymân Han, Yahyâ Efendi hazretlerine bir hatt-ı şerîf gönderdi ve; “Ağabey! Sen ilâhî sırlara vâkıfsın, bilirsin. Kerem eyle de bize Osmanoğullarının âkıbetinin ne olacağını haber ver. Nesli kesilip yok mu olacak. Yok olacaksa, bu hangi sebeptendir.” dedi. Hatt-ı şerîfi okuyan Yahyâ Efendi eline kalem kâğıt alıp; “Kardeşim! Neme gerek.” diye iri harflerle yazıp Kânûnî’ye gönderdi. Kânûnî, Yahyâ Efendiden gelen mektûbu okuduğunda hayretler içinde kaldı. Fakat bir şey anlamamıştı. Derhal bir kayık hazırlanmasını emretti ve bu bilmece sözün mânâsını anlamak için Yahyâ Efendinin dergâhına geldi. Yahyâ Efendiyi görür görmez; “Ağabey! Ne olur gizlemeyip, suâlime cevap veriniz. Biz de ona göre hareket edelim.” dedi. Yahyâ Efendi bunun üzerine tebessüm edip; “Biz cevap verdik. Bu sözümüzü anlayamamana şaşarız.” dedi. Kânûnî; “Nasıl?” deyince, Yahyâ Efendi; “Zulüm, haksızlık yayılsa, işitenler de; “Neme gerek.” dese ve onu önlemeye çalışmasalar, sonra koyunu kurt değil de çoban yese, bilenler de bunu söylemeyip gizlese, fakirler, muhtaçlar, gariplerin feryâdı göklere çıkıp bunları taşlardan başkası işitmese, işte o zaman felâkettir. Neslinin o zaman yok olmasından korkulur. Hazînelerin boşalır. Askerin itâat etmez olur ve yolundan gitmezler. Yok olmak mukadderdir.” buyurdu. Kânûnî bunları işitince, göz yaşlarını tutamadı. Yahyâ Efendiye olan sevgisi daha da arttı. KİMSE KİMSENİN RIZKINI YİYEMEZ Yahyâ Efendi bir zaman sevdiklerinden birkaçıyla yolculuğa çıkmıştı. Bir yerde durdular. Talebelerinden birini çağırıp; “Burada bir değirmen var. Oraya gidip tâze yumurta alalım. Yiyelim ve şükredelim.” buyurdu. Değirmene gittiler. İsmi Hasan Efendi olan değirmenci, güzel huylu biriydi. Yahyâ Efendi değirmenciye; “Efendi bize tâze yumurta getir.” buyurdu. Değirmenci; “Efendim! Bir tâne bile kalmadı. Yumurta alıcısı geldi, hepsini alıp gitti.” dedi. Bunun üzerine Yahyâ Efendi; “Kimse kimsenin nasîbini alamaz. Alayım dese bile, buna yol bulamaz. Var sen kümesi aç. Bize de kalmıştır. ” buyurdu. Kümesi açtığında her taraf yumurta doluydu. O zaman Yahyâ Efendi;  “Bak Hasan Efendi! Allahü teâlâ bizim rızkımızı  da yaratmış.” buyurdu ve bir avuç altına bir sepet yumurta alıp yola devâm ettiler. PEHLİVÂN YAHYÂ EFENDİ Avrupa’da Kara Pehlivan ismiyle meşhûr ve bütün güreşçileri yenen gayr-i  müslim bir güreşçi vardı. Bu güreşçi bir ara İstanbul’a geldi. Bütün güreşçilere  meydan okuyor, hiç kimsenin kendisiyle  güreşmeye cesâret edemeyeceğini söylüyordu. Yahyâ Efendi, İslâmiyetin şerefini,  vekarını korumak için, güreşmek üzere o meşhûr  pehlivanın karşısına çıktı. Kendisi daha önce hiç güreşmezdi. Herkes bu duruma çok  hayret etti. Pehlivanlar meydana çıktığında,  binlerce insan merak dolu bakışlarla ve endişe ile netîceyi bekliyorlardı. Nihâyet  Yahyâ Efendi, Kara Pehlivan ile karşılaştı.  O meşhûr, mağrûr ve kendini beğenen Kara Pehlivan’ı bir elense ile yeniverdi. Kara Pehlivan, bu zâtta gördüğü kuvvetin normal bir şey olmadığını, bu hâlin o  büyük zâtın bir kerâmeti olduğunu anladı. O anda kalbinde bir değişiklik hissetti.  Gönlü âdetâ Yahyâ Efendiye bağlanıp kaldı.  Nihâyet onun huzûrunda müslüman olmakla şereflenip, talebeleri arasına katıldı. ÂŞIĞA BAĞDÂT IRAK DEĞİLDİR Mağripli birisi Yahyâ Efendinin ismini duyup, görmeden ona âşık oldu.  Yahyâ Efendinin nerede olduğunu bilmiyordu. Mısır, Şam, Halep ve başka  birçok yer gezip Yahyâ Efendiyi aradı. Netîcede İstanbul’a geldi. Gördüklerine dâimâ;  “Yahyâ nerede. Ey insanlar Yahyâ’yı biliyor musunuz?” derdi. Birisi onun hâlini  anlayıp aradığı kişinin Beşiktaş’ta olduğunu haber verdi. Mağripli yürüyerek  Beşiktaş’a geldi. Sorarak Yahyâ Efendinin dergâhını buldu. Kapıyı çalıp, Yahyâ Efendi  hazretlerini sordu. Dergâhtakiler Yahyâ Efendinin Kavak’taki bahçesine gittiğini  söylediler. Âşık Mağripli; “Âşığa Bağdât ırak değildir.” diyerek Kavak’taki bahçeye  geldi. Bahçe çok güzel olup ortasında bir havuz vardı. Yahyâ Efendi havuzun  yanında oturmuştu. Hizmetçiler bahçeyi suluyorlardı. Mağripli doğruca Yahyâ Efendinin  yanına yaklaşıp, selâm verdi ve elini öptü. Sonra da; “Efendim ne olur beni talebeliğe  kabûl edin. Nice yıllar diyar diyar gezip sizi ararım." dedi. Yahyâ Efendi ona;  "Acabâ maksadın nedir?Bu kadar zahmete sebep ne oldu. Bize anlat, biz de sana  yardım edelim, gamını giderelim." buyurdu. Mağripli, Yahyâ Efendinin ayaklarını  öpmek istedi ve; "Efendim ne olur kimyâ ilmini bana öğretin.” dedi. Bu sözü üzerine  Yahyâ Efendi; “Sen yanlış haber almışsın. Biz o senin dediğin şeyi bilmeyiz.”  buyurdu. Mağripli yine; “Efendim! Derdimin dermânı sendedir. Ben arzuma  kavuşmadan buradan gitmem.” dedi ve sözlerinde ısrar etti. Meğer ki Mağripli,  Yahyâ Efendiyi imtihan etmek istermiş. Onun maksadını anlayan Yahyâ Efendi,  Mağriplinin ayak ucunda bir siyah taş gördü ve; “Ey kişi! Şu kara taşı bana  al da veriver.” buyurdu. Mağripli eğilip yerdeki kara taşı aldı ve Yahyâ Efendinin  eline verdi.Yahyâ Efendi o taşa dikkatle baktı. O sırada taş altın kesildi. Sonra  havuzun içine atıverdi ve; “Allahü teâlânın sevgili kulları taşa nazar etseler,  o hâlis altın oluverir.” buyurdu. Bunu gören Mağripli; “Elhamdülillah. Cenâb-ı Hak  beni maksâdıma kavuşturdu. Maksadım hâsıl oldu. Efendim beni kabûl edin.  Hizmetinizle şereflenmek istiyorum. Canım başım yolunuza fedâdır.” dedi ve  ellerine sarıldı. Yahyâ Efendi de onu talebeliğe kabûl etti. Bir bahçenin bakım  şlerini ona verdi.

Ş E Y H İ S M A İ L M A Ş U K İ ( 1508- 1528) *

Ş E Y H  İ S M A İ L  M A Ş U K İ  ( 1508- 1528) *

İsmail Kaygusuz

“İnsan kadimdir; yaratılmamıştır, yaratandır.  Her kişi tanrıdır, her biçimde gözüken odur. Öyleyse görünen tanrıya tapalım... Ruh bir bedenden çıkıp başka bedene geçer. Kabir azabı diye birşey olamaz; ölülerin dirilmesi, soru ve hesap günü de yoktur.”

Şeyh  ismail  Maşuki

Yukarıdaki sözleri ve buna benzer daha birçoklarını söylemiş olan kişi 19-20 yaşlarında bir gençtir.  İnsandan başka bir tanrı tanımıyan bu delikanlı, dinlerin temellendirildiği ölümötesini, yani öbür dünyayı da kesinlikle kabul etmiyordu. O, yaşanılan nesnel dünyanın nasıl en iyi bir biçimde değerlendirileceğinin siyasetini yapmıştı.

Değerlendirmesi, çoğunluğun, yani halkın mutluluğunu amaçladığı için, Sultanın, ulema ve umeranın (alimler ve amirler, yani yönetici sınıfın) yüzde yüz karşısındaydı. İsmail Maşuki, halkın ona yakıştırdığı adıyla Oğlan Şeyh bu siyasetini, şeriat temeline dayalı islam devleti olan Osmanlı imparatorluğunun en güçlü bulunduğu, dolayısıyla muhalif düşünce ve inanç topluluklarını amansızca ezdiği, Yükselme Dönemi'nde yapmıştır.

Osmanlı tarihyazıcılarından  Nevizade Atayi onun hakkında şu kısa ana bilgiyi vermektedir:

“Bayrami tarikatının şeyhlerinden Aksaraylı Pir Ali Sultan'ın oğlu olup, 'Oğlan Şeyh' demekle ünlüdür.  Kendisi karışıklığa neden olmuştur.”

“914 ( 1507-8) tarihinde doğmuş olan Maşuki, babası tarafından yetiştirilerek her geçen gün bilgisini ve görgüsünü artırmıştır... Sonra İstanbul'a gitti. Orada  bilgisini, düşünce ve inançlarını yaymaya başladı.”

“İsmail Maşuki, büyük bir çekiciliğe sahip bulunuyordu. Genellikle camilerde va'zlar verir, tefsir aktarır; aydınlatıcı toplantılar yapıp yol gösterirdi.  Halktan ve askerden pek çok insanı kendisine bağlamıştı.  Söyledikleri halk arasında gürültülere neden oluyordu.”

“Bir yıl kadar bu çalışmalarını sürdürdü. 935 ( 1528) yılında, zamanın müftisi olan ibn Kemal Paşazade'nin fetvası ile, bozgunculuğunu yoketme işi din kılıcına havale edildi ve öldürüldü..."[1]

Onu her yönüyle tanıtıcı olmasa da Şeyh İsmail Maşuki hakkındaki bilgileri, sadece Osmanlı tarihyazıcılarında değil, belki fazlasını Şeriyye Sicili defterlerinde bulmaktayız. Bu Şeriyye kayıtları bütünüyle Oğlan Şeyh'i mahküm eden suç delilleri(!), yani onun konuşmalarından seçilmiş şeriata aykırı ve küfür kabul edilen sözlerdir. Bu sözler Divan-ü Hümayundaki özel mahkemede, isimlerinin başında  “Hacı, Mevlana, Derviş ve Şeyh” gibi mahlaslar taşıyan 6-7 tanığın ifadeleri olarak dinlenmiştir.

Maşuki'nin sözlerinden çoğu kez çarpıtılıp, en kaba küfürlere dönüştürüldüğü ifadelerde bile nedensellik rahatlıkla kavranabilir durumdadır. Suç kanıtları olarak söylenenlerin hiçbirinde anlamsızlık ve büyük tutarsızlıklar yoktur. Oysa en azından üçüncü ağızdan bize ulaşmaktadır.

Maşuki'nin çeşitli yollarla bize kadar gelen sözlerindeki düşünce ve görüşlerin pekçoğu kendisinin değildir. Ama, bunların yürekli taşıyıcısı ve cansiperhane yayıcısı olmuştur.  İsmail Maşuki'ye ilişkin bilgilerin bir kısmı, Şeyhülislam Ebusuud Mehmet Efendi'nin 1567 tarihinde, Gazanfer Dede'nin dinsizlikten soruşturmasına dair başvezire gönderdiği mektupta bulunmaktadır. Bu fetva mektubunda:

“...Ben Oğlan Şeyh'in katledilmesi işinde, alışılmışın dışında fazla çaba gösterip, yavaş ve dikkatli çalışmışımdır. Yargılama sonunda Mevlana Şeyhi Çelebi, onun dinsiz olduğuna karar vermişti.  Ben yargılamayı iki-üç meclis daha uzattım.

Herhangi bir yoruma asla meydan bırakmıyacak önlemleri aldıktan sonra karar verdim.” [2]

diye yazan Ebusuud'u, korkunç olaydan tam kırk yıl sonra günah çıkarırcasına bir davranış içine girmiş sanırsınız, ama değil. Kesinlikle yalan söylüyor, Oğlan Şeyh'in bir an önce kafasının kesilmesi için elinden geleni yapmıştır.

1527 yılında Sahn Medresesi müderrisliğinden Bursa ve hemen arkasından İstanbul kadılığına atanmış olan, büyük yükselme hırsına sahip İskilipli Ebusuud Mehmet efendi, kazaskerlerin katılmamış olduğu bu özel duruşmada, Şeyhi Çelebi'den daha yetkiliydi. Şeyhülislam ibn Kemal'in öğrencisi, yani onun yetiştirmesi olarak mahkemenin en etkin üyesi idi. Sadrazam İbrahim Paşa ve kafes ardında duruşmayı izleyen Padişah Sultan Süleyman'a tüm bilgi ve becerisini göstermeye çabalamıştır.  Adı geçen fetva mektubunda İsmail Maşuki olayına şöyle giriyor: “Soru: 'Suçlu görülerek katledilen Oğlan Şeyh dedikleri kişi zulmen öldürüldü!' diyen insanlara ne yapmalı?”

“Cevap: Onun mezhebindeler ise öldürülür!”

Bu girişten hemen anlaşılıyor ki kırk yıl sonra Oğlan Şeyh davası hala tartışılmakta ve yönetimin zalimliği ve baskısıyla bu gencin  haksız yere katledildiği yolundadır kamuoyunun düşüncesi. Kaldı ki, zaten bu özel duruşmadan sadece suçlamalar gelmiştir günümüze.  Öyle anlaşılıyor ki Şeriyye Sicillerinde, dinsizlikle suçlanan kişilerin savunma kayıtları pek tutulmamaktadır. Ya da Hanefi hukukunun yargılama sisteminde savunma ve suçlunun tanık gösterip, lehinde ifadelerinin alınmasının yeterli işlerliği sözkonusu değildir. Kısacası cevapta görüldüğü gibi, Hanefi inancı dışındaki “mezhepteler ise öldürülür”.

Osmanlıda merkezi hükümet kuvvetlenip, Doğu'nun teokratik devlet anlayışı tam yerleşince, artık şeriatın temsilcilerinin dogmatik Sünni düşünceye aykırı görüşler yaşatılmadı. Çünkü egemenlik Sünni anlayışa dayanıyordu ve bu dogmatizme göre yönetilen devletin kanun yorumcuları (ulema) da  sistemi kuvvetlendirmek için ellerinden geleni yapacaklardı. Böylece Sünni inanç ve anlayışa aykırı düşünenlere yaşama hakkı tanınmamıştır. Örneğin yine Kanuni Süleyman devrinde ulemaya mensup Kabız adlı bir bilgin, İsa'nın peygamberliğini Muhammed'e eşdeğer ya da ondan makbul saydığı için yargılanmıştır. Ancak birinci yargılamada mahkeme üyelerini altettiğinden katledilemeyince, padişahın müdahalesiyle bir kez daha yargılanmış ve Sünni islam düşüncesine aykırı hareket ettiğine dair Şeyhülislam İbn Kemal'in fetvasıyla kafası kesilmiştir.[3]

Kabız'ın iki kez yargılanması gösteriyor ki, Sünni İslam düşüncesine aykırılıkla işlenen dinsizlik suçundan kelle kurtarmak mümkün olmuyor. Kabız divan-ı hümayunda sadrazamın ve kafes ardındaki Padişahın huzurunda, iki divan üyesi Anadolu ve Rumeli kazaskerini yüksek bilgi ve savlarıyla susturarak davayı düşürmüştür.

Nevizade: “Molla Kabız bazı ilimleri biliyordu.  Ancak bilgisi ve becerisi o sapıklık tutkusuna zehir oldu. Aklı kendisine köstek oldu...”[4] derken gerçeği dile getiriyordu; Sünni- islam dışı bilgiler ve olaylara akılla, akılyürüterek yanaşma dinsizlikti.  Çünkü akl ilim değil, nakl ilim  geçerliydi.

Peçevi Tarihi'nde, birinci duruşma sonunda Padişahla sadrazam İbrahim Paşa arasında geçen şöyle bir konuşma görülür:

“Padişah: ‘Bir dinsiz bizim divanımıza gelir ve büyük peygamberimizin yüce şanına leke sürecek saçmalar söylemeye güç bulur.Üstelik susturulamaz. Buna sebep nedir?’  Sadrazam:

‘Ne yapabiliriz? Kazaskerlerimiz dinsel konularda yeterli bilgilere sahip değiller ki, o lanet adamı susturup konuşamaz edebilsinler...’ diye yanıtlayınca Padişah:

“ilim yalnız kazaskerlerin tekelinde olan birşey değildir. Sabah, müfti ile Kabız hazır olsunlar. Ve bu yargılama yeniden yapılsın!.. diye buyruk verdi.”[5]

Olay bütünüyle siyasi ve toplumsal sarsıntılar yaratacak güçteydi. Şeriat bağnazlığı ve zulmüne karşı çıkarken Kabız, imparatorluğun hatırı sayılır yoğunluktaki Hristiyan tebasını, destek olarak kullanıyordu İsa peygamberin üstünlüğünü ileri sürerek.

Molla Kabız'ın katlinden sonra henüz bir yıl geçmeden İsmail Maşuki olayı Edirne ve İstanbul'u sarmış; farklı ve çok önemli boyutlarda gelişmiştir.  Anlatıldığına göre Pir Ali Sultan Aksarayi, oğlunu Sultan Süleyman'ın isteği üzerine, onun koruması altına Dersaadet'e, yani başkent İstanbul'a göndermiştir. Kendisi hakkında da, şeriata aykırı davranış ve sözlerinden ötürü, Divan-ı Hümayunda

açılan duruşmadan sözedilir. Tarihyazıcıları ve Bayrami Melamilerinin yapıtlarında geçtiğine göre, bizzat Sultan Süleyman, savunmasında kullandığı sözler hoşuna gittiği için soruşturmaya katılmıştır.  Pir Ali Aksarayi'nin, Mehdilik iddiası ve cenneti yadsıması ve diğer şeriata aykırı sözleri üzerine verdiği tevilli yanıtlardaki ince zekâ ve mizah, Padişah'ı fazlasıyla etkilemiş. Öyle ki, onu cezalandırmak değil, tersine ödüllendirerek Aksaray'a geri göndermiştir.

Şeriat mahkemeleri duruşmalarında suçlanan kişinin kendini kurtarabilmesi için, üç savunma ya da ifade biçimi vardır: söylemiş olduğu sözleri yorumlayarak tevil eder, yani tam tersine çevirir. Ya da “Nakli küfür, küfür değildir” ilkesinden yararlanmak maksadıyla sözlerin kendisinin olmadığını ıspatlamak ve tövbe istiğfar etmekle kendini kurtarır. Ancak ne varki uygulamada dinsizlik; mülhid, rafızi ve kızılbaşlık gibi dinsel sapkınlık olarak nitelenen suçların bağışlanması az görülen olaylardandır.

İsmail Maşuki'nin yargılanmasında Padişah, Molla Kabız'daki başarısızlıklarından ötürü, kazaskerleri duruşmaya çağırtmamıştır. İlk aşamada Şeyhülislamı tayin ederek, mahkemenin bir an önce bitirilmesini arzu etmiştir. Edirne ve İstanbul'da Oğlan Şeyh'i tutan ve ona inanan her sınıftan binlerce insana gözdağı vermek, yandaşları sindirilmek istenmiştir.

Bir bakıma yönetim, genç İsmail Maşuki'nin kişiliğinde, bir-iki yıl önce Anadolu'da Hacı Bektaş soyundan Kalender Sultan ve Baba Zünnun önderliğindeki Rafızi- Kızılbaş( Alevi) başkaldırısının fikir olarak dağdan-kırlardan kente inmesi gibi değerlendirmiştir. Kısa süren özel Divan-ı Hümayun duruşmasında, yeni İstanbul kadısı Ebusuud'un suçlamaları ve altı tanığın aleyhinde verdikleri ifadelere dayanarak Şeyhülislam ibn Kemal, henüz yirmisindeki İsmail Maşuki'nin katline fetva vermiş. Başı kesildikten sonra, toprağa gömülmüye bile layık görülmeyerek, bedeni ve başı ayrı

ayrı denize atılmak gibi korkunç uygulamaya gidilmiştir.

Oğlan Şeyh'le birlikte kimi tarih yazıcılarına göre 12, kimilerine göre 10 müridi de katledilmiştir. Şeriyye Sicilinde bunlardan söz edilmediğine bakılırsa, müritleri olan, ayaktakımı dedikleri kişilerden 10-12 sini gelişigüzel  yakalayarak, başlarını kesmiş olmalılar.

Şimdi tarihçilerin anlattıkları, Ebusuud'un fetvası ve Şeriyye Siciline kayıtlanmış tanık ifadelerinden İsmail Maşuki'nin düşünce ve eylemlerini görelim. Ayrıca düşüncelerinin kaynaklarını; onları kimlerden naklettiği ya da nereden esinlendiğini saptamaya çalışalım.

Yaşamının üçte birinden fazlasını (28 yıldan fazla) Osmanlı Şeyhülislamı olarak geçirmiş olan Ebusuud Efendi; adı geçen fetva mektubunda, İstanbul kadılığı dönemindeki İsmail Maşuki davasında kullandığı suçlama delillerini göstermekte. Bunlardan dolayı katline fetva vermiş olduklarını açıklamaktadır. Kırk yıl sonra getirilen bu açıklama ile, Gazanfer Dede'nin ölüm fetvası için örnekleme yapılmıştır.

Aşağıda bu ölümcül(!) kanıtlarından yeri geldikçe özetler geçerken, hazretin kırk yılda akıl-us yönünde bir arpa boyu ilerlemediğini de göreceğiz. Şeriyye Sicili'ndeki tanıklara gelince: içlerinden Hac Tarak  (Büyük olasıyla Hacı Tarık'tır ve onu tercih edeceğiz.) ve Muhiddin'in adlarının sıkça geçmesi; onu heryerde izlediklerini ve bu nedenle ya saray hafiyelerinden ya da Maşuki'nin müritlerinden olup, satın alındıklarını gösterebilir. Bunlar alabildiğince basit ve kaba küfürler biçimindeki ifadelerle ortaya koymuşlardır Oğlan Şeyh'i. Genç İsmail Maşuki bir mutasavvıf ozan olarak, Yunus'tan Seyyid Nesimi'ye uzanan bir çizgide Türkçe şiirler de yazmıştır.  Lalizade Abdülbaki (Sergüzeşt 316, a-b): “İsmail Maşuki'nin galebeyi cezbeyle, maarifi hakkani ve esrarı rabbaniyi mutazammın türki eşar ve ledünni güftar sahibi olduğunu (yani, İsmail Maşuki'nin coşku halinde söylediği kurallara uygun ve tanrısal sırları içeren Türkçe şiirleri ve gizemli sözleri vardır.)” diye yazmaktadır.

A. Gölpınarlı Süleymaniye kütüphanesinde bir yazmadan beş gazel ve bir mesnevisini saptamıştır.[6] İsmail Maşuki bu şiirlerinde tanrıyı bilmenin yolunun bir mürşit eteğini tutmaktan geçtiğini;

herşeyin insanda gizli ve insan yüzünün tanrıyı yansıttığını anlatır. İnsan evrendeki herşeyden yücedir. Kısacası tanrı insandır, secde ona edilmelidir; Tanrı en açık biçimde

ile görünüm alanına çıkar.  Yani, onlarda zuhur eder... Dili 16.yy halkın konuştuğu istanbul Türkçesidir. Şiirlerinden bazı  beyitler geçerek yakından görelim:

1)

Tut Hakkı bilmek dilersen ehl-i irşad eteğin
Niceler bilmediler kim böyle erkân gizlidir

Değme bir hor ü hakire hor deyu kılma nazar
Kalbinin bir küşesinde Arş-ı Rahman gizlidir

2)

Gönüldür menzil-i canan gönüldür vasılı Rahman
Gönüldür aşık ü sadık değil hali temennadan

Çü sensin aşık ü maşuk çü sensin talib ü matlub
Haber vir gel nedir şahım murad olan bu gavgadan

3)

Suretinde biz ki Hakkın suretin gördük iyan
Men idemez bizi Haktan zahidin efsanesi

Ehl-i aşkın gözüne yeksan görünür daima
Mabed-i abid ile hem rahibin büthanesi

Sırr-ı ekber sahibidir sırr-ı meyhanem benim
Her taraftan cezbeder aşıkları humihanesi

4)

Senin zatındürür mescüt ana cümle eder secde
Mesacette eger aşık kilisada eger ruhban

(6)

Veli insan gibi mazhar olimaz zatına hergiz
Ki anı suretin üzre halkettin edüb insan

Ayni hak oldu vücudum kaçma ey hak sureti
Hak ile hak olagör gel vehmi kov, Şeytandır

Kalbin Allah olduğiçün suretin Rahmandır
Ki mükevvin ismin ey meh halıki ekvandır

Kim ki aşk ile vücudun bildi vü buldu bu gün
Kendi kend özün yitürmedi, ulu sultandır

(Talib ü matlub: isteyen ve istenilen, Yeksan: dümdüz, Mabid-i abid: ibadet edenin tapınağı, cami. Hum: küp, şarap küpü. Mesacit: mescitler. Hergiz: asla. Mükevvin: yaratan, yapan. Ekvan: yapılan, varedilen. Meh: ay Halık: halkeden, yaratıcı)

Yirmi yaşındaki bir gençten, beklenemiyecek tasavvufi olgunluktaki beyitler bunlar. Yukarıda da söylediğimiz gibi şiirlerinin esin kaynağı Yunus ve Nesimi'dir.  Hatta yukarıda birkaç beyitini vermiş olduğumuz üçüncü şiiri Nesimi'nin bir gazeline naziredir.

Sarı Abdullah Efendi, Semerat-ul Fuat çevirisinde[7] Oğlan Şeyh'e ilişkin şu bilgileri vermektedir:

“...Maşuki Edirne'ye geldiğinde 19 yaşında idi. Büyük ulemadan biri onun şerefine bir şölen verip, en baş köşeye oturttu.. İstanbul'a geldiğinde ise halk izdiham halinde onu ziyarete gidiyordu. Ona gösterilen ilgi ve sevgiyi haber alan Sultan Süleyman Kanuni; ' Size suikast yapılması ihtimali vardır. iyisimi siz yeriniz olan Aksaray'a dönünüz!' haberini gönderdi.”

“Babasının bazı müritleri de  ‘inat etme, celadet gösterme; yerine git, canın tehlikededir!’ diye ısrar ettiklerinde:

“Benim sonum önceden belli edilmiştir; günün birinde kanımın döküleceğini çok iyi biliyorum...diye diretiyordu O. Ey bana öğüt verenler! Benim derdim sizin öğüdünüzden daha üstün. Beni öldürülmekle korkutmayın!  Bu boş tehdittir. Ben kanıma susamış biriyim... Aşıklar her zaman için ölüme hazırdır. Aşıkların ölümü bir çeşit değildir; onların bir değil iki yüz canı vardır ve onu fedaya herzaman hazırdırlar, ederler de. Ölüm ve hayat birdir bana; yaşayıp hayatı tattım, ölümü de tadayım...”

Görüldüğü gibi Oğlan Şeyh'in halk arasındaki etkinlikleri kendisine ulaştırılan Padişah, onun derhal İstanbul'u terketmesini istemiştir. Ancak İsmail Maşuki ne Padişah buyruğunu ve ne de dostlarının öğüdünü dinlemiş; İstanbul'dan ayrılmayarak, doğru bildiklerini camiler, mescit, tekke ve sokaklarda halka anlatmayı sürdürmüştür.  Osmanlı devleti tarihinde, resmi inancın (Sünniliğin) tapınağı “Allahın Evi” olarak nitelenen camilerinde, devlet dinine başkaldırmış ve aykırı siyasetle kitleleri etkilemiş başka örnek bulamıyoruz.  Ölümle korkutulması İsmail Maşuki'nin kılını bile kıpırdatamamış. Ölümün üstünü üstüne giderek şunları söylemiştir:

“Beni öldürün, öldürün beni!  Benim katlimde hayat vardır.  Ölüm tatlı şeydir; Kafes kırılınca kuş uçar.  Ben aşığım ölüme susamışım, Beni öldürünüz!”

Oğlan Şeyh'in yine Semerat-ul Fuad'da geçen bu sözleri, Hallacı Mansur ( 857- 922) Divan'ındaki ünlü “Uktulüni ya sikati, innafi katli hayati, mamati!-Ey eski dostlarım, beni öldürünüz! Yaşamam öldürülmemdir benim” [8]diye başlayan kasidesinden uyarlamadır. Demekki Maşuki Hallacı Mansur'u çok iyi incelemiş ve onun Enelhak (Ben Tanrıyım) inancını benimsemiştir.  Benimsemek bir yana, bunu yaşama geçirmenin korkusuzca siyasetini yapmıştır.  Abdulbaki Gölpınarlı'nın [9]  “Melamiler arasında babadan oğula, şeyhten müride intikal eden rivayete göre; Şeyh Maşuki müritlerini zikrettirirken zikir sırasında ‘Allah! Allah!” yerine ‘Allahım! Allahım! (yani Allah benim! Allah benim! anlamında)’ dedirtirmiş” diye yazmış olması  bu gerçeği açıklamaktadır.  Bize ulaşan sözlerinde, birçoğu tanıklar tarafından kaba küfürler biçimine dönüştürülmüş de olsa, şiirlerinden çok daha yalın ve doğrudan anlatım vardır. Esinlendiği ya da alıntı yaptığı ustalarının sözlerini basitleştirerek, bazan ince bir alay içinde  halka-dinleyicilerine sunmuştur.

R. Zelyut'un yerinde değerlendirdiği gibi İsmail Maşuki, “yaman bir propagandacıdır.Ve yüksek etkileme gücü vardır. Konuşmaları ve davranışlarından çok iyi eğitim gördüğü anlaşılıyor.  Şiir gücü de yüksektir. Bu nedenle halkı ve askerleri de etkisi  altına almakta, yandaşları hızla artmaktadır. Gelişmelerden kaygılanan ve bir ayaklanmadan korkan yönetim, onu İstanbul'dan uzaklaştırmak ister. Maşuki direnir ve Osmanlı uleması harekete geçer.” [10]

Duruşmada Ebusuud Efendi İstanbul kadısı olarak Maşuki'yi “Zikrullah  ederken, devran ve raks yaptığı; şarap içip müritleriyle birlikte coşku içinde Yunus Emre'nin;' ‘Cennet cennet dedikleri/ Birkaç köşkle birkaç huri/isteyene ver sen anı/ Bana seni gerek seni ve Sen bir ulu sultansın/ Canlar içinde cansın/ Çün iyan gördüm seni/ Pinhan kapısı değil’ şiirlerini söylediği; namaz ve zekâta ilişkin bir çabası olmadığı” için suçlamış ve fetvasında aynı şeyleri değişik biçimlerde paragraflar dolusu yineleyip durmuştur. Sonunda:

“El Cevap: Bu halleri ve sözleri tam anlamıyla fuhş olduğu gibi, cennet hakkında söyledikleri de açık küfürdür. Sonra bu suçları tapınma sayarak, yüce ayeti buna kanıt göstermekle kâfir olmakta; tövbe edip dönmediği takdirde, kesinlikle katledilmelidir.”  diyerek kendi hissesine düşen ölüm yargısını vermiştir.

“Tapınmanın belli bir biçimi yoktur. ‘Allahı ayakta iken, otururken ve yanüstü yatarken anınız!’ ayetinin[11]  anlamı Tanrıya her durumda tapınabilirsiniz demektir. Raks da bu durumun içinde değerlendirilmelidir. Peygamberin, 'kendinizi kime benzetirseniz ondansınız’ hadisi gereği, raks( sema, semah kastediliyor) etmek göklerde uçan meleklere benzemektir. islamın peygamberi de raksetmiştir...Bunlar zevk halidir.  Ulema zevk sahiplerinin sırlarını bilemez!” diyordu ismail Maşuki.

Şeyh Bedreddin ise şöyle söylüyor bu konuda:

“Tanrı Kuran'da ‘...Yeryüzü yaşamı bir oyun, eğlence ve oyalanmadır.’ der. Özleri doğru olanların güzel ses duyunca gönülleri Tanrıya yönelir. Onlar için raks-sema hem yararlı hem uygundur. insanı Tanrıya yaklaştıran bu işe yasak demek, hiçbir müslümana yakışmaz." [12]

İşte Maşuki tapınma yerleri (cami, mescit ve tekkeler) ve açık toplantılarda Kur'an’dan ayetler ve hadis okuyup, yorumlayarak -Ebusuud'a göre cezası ölüm olan- bu suçları(!) işlemiştir. Oğlan Şeyh cennete inanmamaktadır. Sadece Yunus'un şiirlerini okuyarak cennetle alay etmemiş. Şeriyye Sicili'nde  belirtildiği üzere tanık Hacı Tarık şu ifadeyi vermiştir:

“Oğlan Şeyh namaz kılanlara; ‘Cenneti gidip göreyim diye namaz kılmaz mısınız? Sizin cennet dediğiniz yere biz merkebimizi bile bağlamayız!’ dedi.”

Yine Hacı Tarık ve Muhiddin'in tanıklıklarına göre Şeyh ismail Maşuki:

“Şeriatın haram dediği herşey helaldır!” [13] diyerek zaten Sünni inancın, Şer'i Şerif ve yorumlarının karşısındadır.  Onları reddetmektedir.

Genç İsmail Maşuki Kuran'ın “kadim, yani ezel ve ebed olan, yaratılmamış yaratan” Allahını tersyüz edip insana çevirmiştir. Derviş Muhammed bin Abdulgani ve Muhiddin'in tanıklıklarına bir gözatalım:

“Oğlan Şeyh diye bilinen İsmail adındaki kişi: ‘insan kadimdir demiştir; insana hiçbirşey haram olamaz! Her insan tanrıdır. Her biçimde gözüken odur. Görünür tanrıya tapalım. Ruh bir bedenden çıkıp, başka bir bedene girer. Kabir azabı diye birşey de yoktur, hesap günü de!...”

Maşuki'nin bu söyledikleri yeni değildir. Özellikle o Varidat'ı çok iyi incelemiştir. Şeyh Bedreddin'in aşağıdaki sözlerinin, sanki sadeleştirilmiş yansımalarıdır:

“Tanrıdan başka tapılacak tanrı yoktur’ sözü, evrende tanrıdan başka varlık yoktur demektir. Tanrı kendini yansıtan niteliklerle görünüş alanına çıkar. Bu nedenle her nesne tanrıdır. Bir insan ben tanrıyım derse, bu doğrudur...Dünyada insan suretinde tanrıdan başkası yoktur...Bu gövde ile ayrıntıları dağılıp, yokolduktan sonra yeniden birleşip eski haline dönemez, yeniden varolamaz... Kadın erkek ilişkisi (evlenme) yoluyla insansoyu türer... Ahiret işleri duyu evreniyle ilgili değildir; huriler, cennet köşkleri, yemiş bahçeleri yalnız düşler ülkesinde vardır..” [14]

Şeriyye Sicili'nde tanık Muhiddin ve Hasan bin Abdullah'ın bildirdiğine göre İsmail Maşuki, şeriat tapınmaları ve islamın koşulları hakkında şöyle konuşmuştur:

“Şarap aşk kamışı, tanrısal coşkudur ve inançlı kişilere helaldır.Yemek, içmek, yatmak, uyumak hepsi tanrıya tapınmadır. Oruç, zekât hac ise yezide cürüm için geldi; boş şeyler bunlar! (Son söz Yunus Emre'nin, ‘Oruç namaz hac zekât cürm ü cinayettürür’ dizesinden uyarlamadır. İ.K.)”

“Gerçek inanan kişinin yılda iki kez bayram namazı yükümlülüğü vardır; kalanı sıradan insanlar içindir.  Yani birbirlerinin semerlerini yememelerini önlemek için konulmuştur. O iki namazda da secde yerinde beni (insanı) göreceksiniz.”

Yine Hasan bin Abdullah tekbaşına tanıklığında şunları anlatıyor:

“Oğlan Şeyh evinde müritlerinin istemiyle namaz kıldırmış. Ancak iki rekâttan sonrasını yasaklayıp şöyle demiş;  ‘Velilerin arkasında iki rekât namaz kılmak yeterlidir.”

Şeyh İsmail Maşuki'nin kaba küfürlere çevrilip, Divan-ı Humayun duruşmasında sunulmuş sözleri de çok akıllıca ve nesnel yorumlara açıktır. Muhiddin onun,“zina ve livata neden suç sayılıyor? Toprak toprağa girmektedir; bunlar aşkın lezzetidir” dediğini ileri sürüyor. Mevlana Muslihiddin ise şunu anlatmıştır:

“Bazı azgın dinsizler: ‘Bizim avradımız ve oğlanımızın hepsi senin yoluna...’ deyince Şeyh ismail Maşuki: ‘ Avradınız, oğlanınız ve komşunuz size (birbirinize) helal olduğu gibi, cümlesi velilere de helaldır,demiş.”

Muhiddin son verdiği ifadesinde Oğlan Şeyh'in “oğlanı ve kızı yaratan sizsiniz; gidersin bir kadınla yatar, neşeyle akıtır tohumlarsın onu. Sonra da Allah yarattı, dersin” diye konuştuğunu belirtmiştir.

İsmail Maşuki halkın karşısında bu biçimde kesinlikle konuşmamıştır. Ancak açıklanması, kafalara iyi yerleştirilmesi gereken ve anlaşılması güç fikirleri desteklemede ve anlaşılır kılmak için bir güldürü havası içinde kullanmış da olabilir.  İnsan için: “Her kişi tanrıdır; kadimdir yaratılmamıştır.Görünür tanrıya tapalım!” diyen Maşuki hiç kuşkusuz Kutsal kitapların söylediği, “Tanrının insanı topraktan yarattığına" inanmamaktadır. Bunu tartıştığında karşısına çıkan bir kimseye ya da ulemaya;    “öyleyse zina ve livata suç sayılmamalı. Çünkü toprak toprağa girmektedir” niçin demiş olmasın?

Ayrıca, Maşuki “görünür tanrıya tapalım!” derken, Ali'nin “Ben görmediğim tanrıya tapmam” sözünden kaynaklanmaktadır. Tanık Muhiddin'in, Maşuki'den duyduğunu ifade olarak verdiği, “Oğlanı ve kızı yaratan sensin...” ile başlayan son cümleleri, bir biyolojik gerçeğin o gün yapılabilecek en yalın açıklamasıdır. Ayrıca yukarıda geçtiği gibi Şeyh Bedreddin de benzer bir cümle söylemiştir.

“Avradınız, oğlanınız ve komşunuz size helaldır. Size helal olan Velilere de helaldır” biçiminde mahkemeye sunulan sözler ise, onun  o r t a k ç ı - b ö l ü ş ü m c ü düşüncesinin çarpıtılmasıdır. Dede Sultan (Börklüce Mustafa) nın kıyamında bayraklaşan, Şeyh Bedreddin'in “yarin yanağından başka herşeyde ortaklık” ilkesini, Osmanlı tarihyazıcıları ve Şeriat fetvacılarının ağızbirliği etmişçesine “Kadınları da ortak kullanmak...” biçiminde açıklamalarına benzemektedir. Ama onların yalanlarını, çağdaş Bizans tarihyazıcısı Dukas'ın Börklüce hakkında yazmış oldukları ortaya çıkarmaktadır.

Ne yazık ki İsmail Maşuki'nin yaptığı konuşmalar ya da -daha eskilerin deyimiyle- Şatıyye'lerinin tümü yandaşları tarafından yazılarak günümüze taşınmamıştır.  Buna rağmen düşmanları tarafından küfür olarak bize ulaştırılanlar, onun büyük isyancı kişiliğini çok iyi yansıtmaktadır.

Osmanlı başkentinde  o güne değin görülmemiş bir biçimde yönetimi, ulema ve umerayı aykırı düşünceleriyle titreten Maşuki yaşatılmamıştır. O Sünni dogmatizminin karşısına, aldığı eğitim, bilgi ve gözlemlerden elde ettiği toplumsal kazanımlarla oluşmuş bilinç düzeyinin desteğinde dikilmiş ve genç yaşının tüm dirilik ve korksuzluğuyla tekbaşına Muhteçem Süleyman'a tahtında korkuyu yaşatmıştır.

“935 hicri, yani 1528 yılında kısa bir mahkeme sonunda, Atmeydanı’nda kafası kesilip, başı ve vücudu ayrı ayrı Ahurkapu'dan denize atılmıştır. Halk arasında ermiş velilerden biri olarak saygı görmekte olan Oğlan Şeyh, müritlerinden birinin düşüne girip, cesedinin üç gün sonra karaya vuracağını ve arkasından başının geleceğini söyler. Derviş tarif edilen yerde beklemiş.  Önce cesedi, bir gün sonra da başı ortaya çıkmış Şeyh'in. Ve ikisini birleştirerek gömmüş. Sonra Kayalar adı verilen bu yere azizin türbesi yaptırılmıştır.” [15]

İsmail Maşuki, diğer adıyla Oğlan Şeyh hakkında Osmanlı tarihyazıcıları, Şeriat Fetvacıları, Şeriyye Sicili, karşıtları ve yandaşları tarafından anlatılanların her biri onun  yaşamının son yılındaki büyük dramanın bir sahnesini oluşturacak çeşitliliktedir.

Öyleki en gerçekçisinden tutunuz da, en olunmazına değin Oğlan Şeyh üstüne anlatılan olaylar, bu dramanın bütünselliğini tamamlamaya hazırdılar. Bunun farkına vardığımızda onları dönemin siyasal, toplumsal ve güncel yaşamı içerisinde birleştirip değerlendirmeyi ve denedik. Böylece  "İsmail Maşuki Duruşması" oyunu ortaya çıktı.

Son olarak sevimli Evliya Çelebi'mizin kimden yana olduğu pek anlaşılamıyan, abartılı betimlemelerinin arasındaki, İsmail Maşuki olayına ilişkin özü birlikte yakalamayaçalışalım:

“ ...Ziyaretgâh-ı Şeyh İsmail: Bu zat katlonularak cesedi mübarekleri Ahurkapu'dan deryaya bırakılmış. Ol vakt Padişah Hisar'da Kandilli Bağçe'de imiş. Bir de görürler ki (Herhalde Muhteşem Süleyman'ın düşlerine girmiş olmalı İ.K.)  Şeyh-i aziz on halifesiyle Kandilli Bağçe önünde zuhur idüb, deryada derya gibi cuşa gelerek semâ itmeye başlar. Padişaha hitaben; ‘Hünkârım!  Bizi nahak yere katlettiler; arz-ı hale geldik.’ dirler. Ve temam bir saat orada semâ idüb, Hünkâr-ı sahib- i hali hüngür hüngür ağlayarak(!) akıntıya katılub taa Durmuş Dede tekkesinin önüne varırlar... Hakir üzerlerine  on gice nur yağdığını müşahede iden canlarla görüştüm.”[16]

Osmanlının Sünnilik dışındaki aykırı düşünceye (heterodoksie) yaptığı acımasız baskının kurbanı, Kanuni Sultan Süleyman'a karabasanlı düşler gösteren, padişah tahtını titreten bu yiğit isyancıyı saygıyla anıyoruz.

İsmail Kaygusuz




[1] Zeyl-i Şakayik, Tabhane-i Amire 1268 den aktaran Rıza Zelyut, Osmanlıda Karşı Düşünce ve İdam Edilenler, İstanbul-l986, s. 192.

[2] Zeyl-i Şakayik'ten aktaran R.  Zelyut, Osmanlı'da Karşı Düşünce, s. 114.

[3] Prof.Dr. Ahmet Mumcu, Osmanlı Devletinde Siyaseten Katl, İstanbul, 1985, s.125.

[4] Zeyl-i Şakayik' ten aktaran R.Zelyut,age. s.171.

[5] Peçevi Tarihi'nden aktaran R. Zelyut,age.s.172.

[6] A. Gölpınarlı, Melamiler ve Melamilik' ten aktaran R. Zelyut, age. s. 178-183.

[7] Aktaran R. Zelyut,  age. s. 189-190

[8] Bkz. Louis Massignon, Hüseyin Mansur Hallac, Diwan, s.54

[9] Melamilik ve Melamiler, s. 48

[10] R.Zelyut,age s.176.

[11] Kur'an, Ali İmran, 191.

[12] İ.Zeki  Eyuboğlu, Şeyh Bedreddin ve Varidat, s. 205, V.29.

[13] Şeriyye Sicili No. 4/2’den tanıkların sözlerini aktaran R.Zelyut, age s.190- 191.

[14] İ. Z. Eyuboğlu, age s.303, 294,301, 293-294; Varidat.28, 2, 20, 1 ve 3)

[15] Ayvansarayi, Hadikat'ül Cevami, c.i, 124.

[16] Seyahatname, s.546