BABACI HATUN Türbesi ..taraz .kazakistan
Babacı Hatun Türbesi
Babacı Hatun Türbesi1
, Kazakistan’ın güneyinde (Taraz-Çimkent yolu üzerinde)
Jambıl Eyaleti ‘nde Taraz şehrine 18 kilometre uzaklıktaki Ayşe Bibi
köyünde, Ayşe Bibi külliyesi içerisinde Ayşe Bibi Türbesi’nin yanında yer
almaktadır
Tarihlendirmesi
Türbenin inşa tarihi, banisi ve mimarisi hakkında kesin bilgiye sahip değiliz.
Ancak bu konuda değişik araştırmacılar tarafından yapılmış çalışmalarda
öne sürülen farklı görüş ve fikirler vardır. B. Glaudinov (2012: 127), eserinde
Babacı Hatun Türbesinin kitabesi hakkında A.M. Beleniski ve M.E. Masson
eserine istinaden, “Bu muhteşem Abacı Hatun (Babacı Hatun) Mezarının
banisi…İlhanşah….Mimarı da Muhammed” yazısı okunduğunu belirtmiştir.
Türbenin inşa tarihi, banisi ve mimarisi hakkında kesin bilgiye sahip değiliz.
Ancak bu konuda değişik araştırmacılar tarafından yapılmış çalışmalarda
öne sürülen farklı görüş ve fikirler vardır. B. Glaudinov (2012: 127), eserinde
Babacı Hatun Türbesinin kitabesi hakkında A.M. Beleniski ve M.E. Masson
eserine istinaden, “Bu muhteşem Abacı Hatun (Babacı Hatun) Mezarının
banisi…İlhanşah….Mimarı da Muhammed” yazısı okunduğunu belirtmiştir.
Ancak günümüzde farklı dönemlerde yapılan onarımlarla Türbe kitabesinde
tahribat görüldüğünden bu bilgiyi teyit edemedik. Türbe kitabesi, yapılan son
restorasyon öncesi ve sonrası kitabesinde ise sadece ″E’ÂlÎ ( لى اع أ ( muhteşem2
…
Babacı Hatun… ibaresi okunabilmektedir (Fotoğraf: 2-3). B. Glaudinov’un
eserine göre (2012: 127), Babacı Hatun Türbesinin banisi İlhan Şah ve mimarının
ise Muhammed olduğu anlaşılmaktadır. Ancak elimizdeki mevcut
veriler ile bunu teyit etmek çok zordur. Eserin mimarı hakkında da herhangi
bir bilgi bulunmamaktadır. Eserin mimarının Orta Asya kökeninden uzaktaki
mimarlarla bağlantılı olduğu düşünülmektedir (Bernştam 1956: 59). Türbenin
örtü sistemindeki altın oran uyumluluğu ile ahenkliğinin usta bir mimarın
işi olduğu anlaşılmaktadır (Mendikulov 1950: 10-11).
M. M. Mendikulov (1951: 229), bu tarz türbeleri 10. yüzyılın sonu veya
11. yüzyılın başı olarak tarihlendirmiştir. Bununla birlikte Kazakistan’da
türbelerin genelinde kubbe örtüleri konik veya piramidal külahlı olduğu
ve bölgede 19. yüzyıla kadar yaygın bir şekilde kullanıldığı ifade edilmiştir.
Kare planlı mekân üzerine çokgen prizma kasnağa oturan kaburgalı, konik
külahlı örtü şeklinin ilk olarak 10. yüzyıl sonu ile 11. yüzyıl başı olarak tarihlendirilmiştir.
Yapının kare planlı olması, çokgen prizmal kasnağa oturan
konik veya prizmal külahlı olarak inşa edilmesi, daha sonraki dönemlerde
inşa edilen türbe mimarisine örnek teşkil ettiğinden bahsetmiştir.
A.N. Bernştam (1956: 94), “türbenin 10 – 12. yüzyıl Ermeni mimari yapı-
larıyla benzerliğine değinerek türbe inşası gelişmiş Karahanlı dönemine (12.
yüzyıl) değil, 11. yüzyıla tarihlemek gerekmektedir” demiştir. Buna ilaveten
A.M. Belinskii de türbe kitabesindeki yazı çeşidinden hareketle erken dö-
nem yapısı olarak tarihlendirme yoluna gitmiştir (Bernştam 1956: 94).
T.N. Senigova (1972: 182), yapıyı ayrıntılı bir şekilde araştırmış ve türbenin
tarihlendirilmesi hususunda 10. yüzyıl olabileceği ihtimali üzerinde
durmuştur.
Babacı Hatun Türbesi, plan, malzeme ve cephe düzenlemesi bakımından
Samani ve Erken Karahanlı dönemi yapılarına büyük ölçüde benzerlikler
göstermektedir. Babacı Hatun Türbesi gibi, 11. yüzyıl yapılarının kubbe
örtüsü dilimli, yıldızvari prizmal külah mimari özelliklerini taşımaktadır.
Bu sebeple türbe 11. yüzyıl yapısı olarak tarihlendirilmektedir. Çünkü 12.
yüzyıldan sonraki anıtsal mimari yapılarda (türbe) yaygın bir şekilde terrakota
kullanılmıştır. Buna örnek olarak 12 ve 13. yüzyıla ait Galinja’daki
Marmaşen ve Anberde kiliseleri (Ermenistan) gösterilmiştir. Aynı şekilde,
12. yüzyıla ait Kafkasya ve İran’da İslam Mimarisinde konik külahlı, dilimli
prizma veya yivli şeklinde örtü sistemi olan Nahçıvan Mümine Hatun,
Bastan Yusuf İbn Küteyç ile Amal, Nasir-al-Halka ve Zari, Muhammed
Sultan Risa türbeleri, Babacı Hatun türbesine mimari ve süsleme bakımından
büyük ölçüde benzerlikler gösterdiği ifade edilmiştir (Bernştam 1956:
92). Babacı Hatun Türbesinin tarihlendirilmesinde sadece örtü sistemine
dayanarak bir sonuca varmak eksik olur. Buna ilaveten Babacı Hatun Türbesinde
oyma tekniği ile yazılmış Arapça kitabenin nesih yazı türü ve üslubu,
12. yüzyıl Karahanlı dönemine ait yazı örneklerinden ziyade daha çok
11. yüzyıl yazı tipleri ile benzerlik göstermektedir. Çünkü Orta Asya’da 11.yüzyıla ait yapılarda yaygın olarak nesih yazı çeşidi kullanılmıştır. Buna
göre adı geçen türbenin yapı, teknik ve süsleme özelliklerine dayanarak Ayşe
Bibi Türbesinden daha erken tarihlerde inşa edilmiş olduğu söylenmektedir
(Bernştam 1956: 94). Bernştam (1956: 95), Babacı Hatun Türbesi inşaatı
ve mimarisi hakkında şahsi bir yorumda bulunmuştur. Yazar bu yorumunda
Yedisu (Jedisu) bölgesinde Nesturi (Ermeni) adlı topluluğa 1205 tarihine ait
mezarlıktan bahsetmektedir. Buna istinaden 12. yüzyılda burada koloniler
halinde Ermenilerin yaşadığını ve Babacı Hatun Türbesi’nin de Ermeni mimarisinden
etkilenmiş olabileceğini öne sürmektedir (Bernştam 1956: 95).
M. Oluş Arık, Babacı Hatun Türbesini 11. yüzyıla tarihlendirmiştir (Arık
1994: 13). Y.Yaralov, türbeyi 11. yüzyıl yapısı olarak tanıtmıştır (Yaralov
1962: 405). M. Cezar, Babacı Hatun’un, Ayşe Bibi’nin bir yakın bir akrabası
olması sebebiyle, türbeyi 12. yüzyılda yapılmış olabileceği üzerinde
durmuştur (Cezar 1977: 111-112). O. Aslanapa da M. Cezar’ın fikrine
katılarak Babacı Hatun Türbesini 12. yüzyıla tarihlendirmiştir (Aslanapa
2010: 217). Yukarıda belirttiğimiz bilgiler ışığında Babacı Hatun’nun, Ayşe
Bibi’nin yardımcısı veya lalası olduğu, dolayısıyla, Babacı Hatun Türbesinin
11. yüzyılın başında inşa edilmiş olabileceğini söyleyen M. M. Mendikulov’un
fikrine katılmaktayız.