![TÜRBELERİMİZ...[ahteri]](https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEjasZLpnDlJQtwLzJS2-RU68NdJrwbrsm8nd6RFwI79q5RXDCQd3Gy8QBcTYWRMxtcBGiHUCH_ViT1yfngsl_YNVCAALesCPOKkFcJ3GfMkJOhoFm_2I-yXoTesNaANDJVfvoIiETG39qWghEg95q4ZWZTGFTmymqvyhsa-FwqyRAwl3HOX3pcPPFKyM7U=s1006)
Fakr-nâmesi
YAZAR
PROF. DR. KEMAL ERASLAN
Yesevi’nin Fakr-nâmesi / yazar: Kemal
Eraslan. – Ankara : Hoca Ahmet Yesevi
Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, 2016
96 s.; 16x24 cm. – (Hoca Ahmet Yesevi
Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi incelemearaştırma
dizisi; yayın no: 32)
ISBN: 978-9944-237-38-3
1.Ahmed Yesevi, Hoca, 1093-1166. 2.Fakr-nâme
– İnceleme 3.Tasavvuf edebiyatı
297.78
UNESCO
2016
HOCA
AHMED
YESEVÎ
YILI
Anısına
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 3
Takriz / Prof. Dr. Musa Yıldız.....................................................................4
Takdim / Prof. Dr. Necdet Tosun............................................................6
Giriş.................................................................................................................................................9
Fakr....................................................................................................................................11
Fakîr..................................................................................................................................12
Fakr-nâme.................................................................................................................13
Dil Hususiyetleri, Ses Hususiyetleri................................................21
A- Ses Hususiyetleri....................................................................................21
B- Şekil Hususiyetleri................................................................................26
C- Sentaks Hususiyetleri.......................................................................34
Yesevînin Fakr-nâmesi (Metin).............................................................36
Yesevînin Fakr-nâmesi (Tercüme).....................................................48
Notlar........................................................................................................................................59
Kısaltmalar ve Bibliyografya.......................................................................69
Fakr-nâme Tıpkı Basım...................................................................................73
içindekiler
4 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
Türkler arasında İslamiyet’in ve tasavvufun
yaygınlaşmasına öncülük eden Ahmed Yesevî,
Türkçe yazdığı Hikmetlerle İslamiyet’in Türkler
arasında hızlı bir şekilde yayılmasını sağlamanın
yanı sıra tasavvuftaki incelikleri, tarikât adabını,
usulünü, erkânını Fakr-nâme adlı eserinde ele almıştır.
Fakr-nâme, Dîvân-ı Hikmet’in bir bakıma mukaddimesi
özelliğini taşımaktadır. Muhteva itibariyle;
tarikât adabını, usulünü, erkânını, kâmil bir şeyhin,
bir dervişin vasıflarını, tasavvuftaki “Dört
Kapı Kırk Makam”ı temsil eder. Ahmet Yesevî, yolunun
erkânını “Kırk Makam” esasına göre düzenleyen
ilk Türk sûfîsidir. Kendisini takip eden pek
çok Türk sûfîsinde de “Dört Kapı” sisteminin var
olduğunu görmekteyiz. Bu Dört Kapı “Şeriat, Tarikat,
Marifet ve Hakikât” kapılarıdır. Her kapının
takriz
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 5
PROF. DR.
MUSA YILDIZ
Ahmet Yesevi Üniversitesi
Mütevelli Heyet Başkanı
da on makamı vardır. Bu düşünce ilk önce Ahmet
Yesevî tarafından “Fakr-nâme”de dile getirilmiştir.
İnancı dört bölüme ayırarak öğrenme kolaylığı
sağlamak hedeflenmiştir. Fakr-nâme geleneği,
Ebu’l-Hasan Harakanî ile başlamış, Ahmed Yesevi
ve Âşık Paşa ile devam etmiştir. Yunus Emre tarafından
da aynı şekilde dile getirilen “Dört Kapı
Kırk Makam” anlayışı Türk İslâm tasavvufunun
temel anlayışını oluşturmuştur.
UNESCO 2016 Hoca Ahmed Yesevî Yılı anısına Mütevelli
Heyet Başkanlığımız tarafından hazırlanan
Hoca Ahmed Yesevî’nin Divân-ı Hikmet’inden sonra
Fakr-nâme kitabının da basılması bu değerli
büyüğümüzün daha çok tanıtılması adına güzel
bir hizmet olacaktır. Kitapta emeği geçen Prof. Dr.
Kemal Eraslan’a, Prof. Dr. Necdet Tosun’a şahsım
ve üniversitem adına en kalbî şükranlarımı sunarım.
6 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
“Fakr” kelimesinin lügat anlamı “fakirlik ve muhtaç olmak”
ise de, tasavvuf kültürü ve edebiyatında “dervişlik, sûfîlik,
zâhidlik, Allah’a muhtaç olduğunun farkında olmak” gibi anlamlarda
kullanılmaktadır. Bu durumda Fakr-nâme’yi “Dervişlik
Kitabı” diye tercüme etmek mümkündür.
Orta Asya tasavvuf literatüründe Hz. Peygamber’e nisbet edilen
“el-Fakru fahrî” yani “fakirliğimle (zâhidliğimle) övünürüm”
sözü ile “el-fakru sevâdü’l-vechi fi’d-dâreyn” yani “fakirlik, iki
cihanda yüz karasıdır” sözleri arasındaki çelişkiyi gidermek için
birçok yorumlar yapılmış, mesela ikinci cümle: “Fakirlik (dervişlik),
iki cihanda yüzün üzerindeki siyah ben yani güzelliği arttıran
noktadır” şeklinde tercüme edilerek iki cümlenin uyumlu
olduğu anlatılmak istenmiştir.
Dervişin manevî yolda ilerleyebilmesi için kötü ahlaktan sıyrılıp
güzel ahlak ile donanması gerektiğini ifade eden tasavvuf
ehli, bu yolda aşılması gereken bazı mertebeleri ve makamları
sıralama ihtiyacı duymuşlardır. Abdullah Ensârî Herevî’nin
Menâzilü’s-sâirîn (dervişlerin manevî yoldaki konaklama yerleri,
mertebeleri) ve Necmeddin Kübrâ’nın Usûlü aşere (on temel
prensip, on makam) isimli eserleri gibi Hoca Ahmed Yesevî’ye
nisbet edilen Fakr-nâme de dervişin uyması gereken kurallar ile
aşması gereken makamlara dâir mühim bir eserdir.
takdim
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 7
PROF. DR.
NECDET TOSUN
Fakr-nâme’nin içindeki konular, Hoca Ahmed Yesevî’nin Dîvân-ı
Hikmet isimli Türkçe eseri ve Risâle der Makâmât-ı Erbaîn isimli
Farsça eserindeki konular ile büyük benzerlik göstermektedir.
Ayrıca Ahmed Yesevî’nin müridi Sûfî Muhammed Dânişmend’in
Mir’âtü’l-kulûb isimli eserindeki birçok cümle ve paragrafı,
Fakr-nâme’de bulmak mümkündür. Bu durum, bizzat Ahmed Yesevî
tarafından yazılmasa bile, Fark-nâme’nin içerik yönünden
tamamen onun fikirlerinden ibaret olduğunu, bu sebeple Ahmed
Yesevî’ye ait kabul edilebileceğini göstermektedir.
Çağatay Türkçesi ile yazılmış olan Fakr-nâme’nin Taşkent, Duşanbe
ve Almatı kütüphanelerinde bazı mecmualar içinde yazma
nüshaları bulunmaktadır. Ayrıca Dîvân-ı Hikmet’in bazı taş
baskı nüshalarının başında Arap harfli olarak yayınlanmıştır.
Eser Prof. Dr. Kemal Eraslan tarafından 1977 yılında yeni harflere
çevrilerek İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili
ve Edebiyatı Dergisi’nin 22. sayısında uzunca bir makale hâlinde
yayınlanmıştı (s. 45-120). Bu mühim eserin, bir dergi içinde
kalmayıp geniş kitlelere ulaşmasının gerekli olduğunu düşünen
Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığı, Fakr-nâme’nin
müstakil bir kitap şeklinde yayınlanmasına karar vermiş,
Kemal Eraslan beyin de yoğun çalışması ile eser 39 sene
sonra tekrar okuyucunun hizmetine sunulmuştur. Emeği geçenleri
tebrik eder, kitabın hayırlı olmasını dilerim.
Minyatür: Ömür Koç,
“Ahmet Yesevi ve Türbesi”
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 9
Yayınlamış olduğumuz Fakr-nâme mukaddimesi veya risalesi, Dîvân-i
Hikmet'in Taşkend ve bazı Kazan baskılarında yer almaktadır (bk. Òikmet-i
óaøret-i sulùÀnuèl-‘arifìn ÒÀce Aómed b.İbrÀhìm b. Maómÿd b. İftiòÀr-i
Yesevì*, Taşkend 1312, s. 2-15; DìvÀn-i Óikmet-i sultÀnuèl-‘Àrifìn ÒÀce
Aómed b. İbrÀhìm b. Maómÿd İftiòÀr-i Yesevì*, (Üçünci mertebe), Kazan
1311/1896, s. 3-17; DìvÀn-i Óikmet, áavåuèl-vÀãılìn sulùÀnuèl-‘Àrifìn ÒÀce
Aómed-i Yesevì Óikmetleri, Kazan 1901, s. 121-129). Fakr-nÀme müstakil
bir risaleden ziyade DìvÀn-i Óikmet'in mensur bir mukaddimesi durumunda
olup “AmmÀ bilgil kim bu risÀle-i úuùbuèl-aúùÀb ve server-i meşÀyıò, sultÀnuèl-
evliyÀ ve burhÀnuèl-etúiyÀ ferzend-i òÀn-i Óazret-i sultÀnuèl-enbiyÀ
ãalla’allu ‘aleyhi ve sellem òaøret-i sultÀn ÒÀce Ahmed-i Yesevì andaà aytıpdurlar
kim….” Sözleri ile başlamaktadır. 1901 tarihli Kazan baskısında ise
Fakr-nÀme “Hâzihî risÀle-i ÒÀce Aómed-i Yesevì raómetuèllahi taèÀlÀ ‘aleyhi”
başlığını taşımaktadır (bk. s. 121).
Fakr-nâme'nin gördüğümüz Dîvân-i Óikmet yazmalarının hiçbirinde yer
almayışı (bilinen yazmalar için bk. F.Köprülü, Türk Edebiyatı'nda İlk Mutasavvıflar
(İkinci basım), Ankara 1966, s.102, not: 4) bu mukaddime veya
risalenin Yesevì tarafından kaleme alınmadığını, daha sonra Dîvân-i Hikmet’i
tertip edenler tarafından yazılıp baskıya dâhil edildiğini göstermektedir.
F.Köprülü, sülûk âdâbına ait bu risalenin, Hazînî'nin CevÀhirüèl-ebrÀr min
emvÀcièl-bióÀr (yegâne yazması için bk. İstanbul Üniversitesi Ktp. Türkçe
yazmalar, no: 3893) adlı eserinden çıkarıldığını ileri sürmektedir (bk. Aynı
* İftiòÀr'dan önceki (b.) fazla olmalıdır.
Giriş
10 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
eser, s.103, not: 5). Yaptığımız karşılaştırmada Fakr-nâme’nin adı geçen
eserle muhteva yönünden benzerlik gösterdiğini, ancak tertip yönünden
tamamen ayrıldığını tespit ettik (Hazînî'nin eseri hakkında fazla bilgi için
bk. F.Köprülü, aynı eser, umumî indeks, s.322-323). Esasen aynı duruma
Dîvân-ı Hikmet’te de rastlamaktayız. Gerek yazma, gerekse basma Dîvân-i
Hikmet nüshalarında yer alan hikmetlerin bir kısmının Yesevî’ye âit olmadığı
bilinmektedir. Aynı tarzda olan bu manzumeler ya Yesevî dervişleri tarafından
yazılıp şeyhin mahlası ile Dîvân-i Hikmet nüshalarına dâhil edilmişlerdir,
yahut da “Ahmed” adlı başka bir hikmet şairi tarafından yazılan
manzumeler Yesevî'nin dillerde dolaşan manzumeleri ile Dîvân-i Hikmet
adı altında birleştirilmiştir (bu husûs için bk. F.Köprülü, aynı eser, s.105).
İsminden de anlaşılacağı gibi fakr'ı, sülûk âdâb ve erkânını konu alan bu
mukaddime veya risale Taşkend baskısında on dört sahife kadardır. Biz, hikmet
geleneğinin hüküm sürdüğü sahayı göz önüne alarak metin tertibinde
Taşkend baskısını esas aldık ve gerektiğinde Kazan baskıları ile tamamladık.
Kazan baskılarından dâhil ettiğimiz kısımları ( ) içinde, baskılarda yer almayıp
ilâvesinde gerekli gördüğümüz kısımları da [ ] içinde gösterdik. Kazan
baskılarındaki farklar muhteva ile ilgili olmayıp, imlâ, ses ve şekil yönündendir
ki bunları da normal karşılamak gerekir.
Fakr-nâme'nin Millet Ktp. Şer'iye 1017 numarada kayıtlı bir yazması ise,
bu baskılardan birinden yer yer Türkiye Türkçesi'ne çevrilerek ve bazı atlamalarla
kopya edilmiştir. Çok muahhar olan, belki de Ali Emîrî tarafından
istinsah edilen bu nüshadan belirttiğimiz sebebiyle metnin tertibinde faydalanmak
mümkün olmadı.
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 11
Fakr
Tasavvufun önemli umdelerinden biri olan fakr kelimesi hakkında Kamus
Tercümesi’ nde şu kayıt bulunmaktadır: “ الفقر
فاذا تم الفقر فهو الله
الفقر فخرى
الفقر فخرى
اى
ى
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله لا اله الا الله محمد رسول الله
لا اله الا الله صف ا صف ا محمد رسول الله
لا اله الا الله عظمته محمد رسول الله خلقة
لا اله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخرى
حب الفقراء من الايمان و بعض الفقراء من الكفر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات و الا رضين
القناعة كنتر لا ينفي
الصبركنز من كنوز الجنة
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله El-fakr, yoksulluk manâsındadır,
gınâ mukabilidir. Fakr, masdar-ı metrûk olup isim olarak müstâmeldir.”
Sofiyye ıstılahatında fakr, mevhum olan varlıktan kurtulmak, fenâ
fi'llâh’a mazhar olmak yerinde kullanılan bir tabirdir (bk. M. Z. Pakalın, Osmanlı
Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü I, İstanbul 1946, s. 585). Fakr
hakkında Gölpınarlı ise şunları yazmaktadır: “Tasavvufta fakr, bildiğimiz
yoksulluk değildir, mânevî yokluktur. Mevhum ve nazarî olan varlığı terkeden,
ef'âl, sıfât ve zâtını Hak'ta fâni kılan kimse hakikî fakr’a erişmiş ve "fakr
tamamlanınca Allah kalır." Meâlindeki
الفقر
فاذا تم الفقر فهو الله
الفقر فخرى
الفقر فخرى
اى
ى
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله محمد وآله لا اله الا الله محمد رسول الله
لا اله الا الله صف ا صف ا محمد رسول الله
لا اله الا الله عظمته محمد رسول الله خلقة
لا اله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخرى
حب الفقراء من الايمان و بعض الفقراء من الكفر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات و الا رضين
القناعة كنتر لا ينفي
hadisi mucibince
fahredilecek fakr'a erişmiş olur. Böyle olan adamın isterse sayısız malı, mülkü
olsun, hiçbirine gönül bağlamayacağı ve tasavvufî tabiriyle malına kul olmayıp,
malı kendisine kul edeceği için hiç zararı yoktur (bk. Abdülbâki Gölpınarlı,
Kaygusuz-Vizeli Alâeddin, İstanbul 1932, s. 132).”
Tasavvufta fakr'ın önemli bir yer tutması bilhassa
الفقر
فاذا تم الفقر فهو الله
الفقر فخرى
الفقر فخرى
اى
ى
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله محمد وآله أصحابه لا اله الا الله محمد رسول الله
لا اله الا الله صف ا صف ا محمد رسول الله
لا اله الا الله عظمته محمد رسول الله خلقة
لا اله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخرى
حب الفقراء من الايمان و بعض الفقراء من الكفر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات و الا رضين
“Fakr benim
iftiharımdır.” Mevzu hadisine dayanmaktadır. Risalemizde de bu husûsa
temas edilmiş ve meşayıhın fakr hakkındaki görüşleri şöylece belirtilmiştir:
“Faúr, Óaú TaèÀlÀnıñg bÀà-i vaãlıdın dıraòtı turur. Ol dıraòtnıñg buùaàı ‘aúl
turur, rìşesi hidÀyet turur, meyvesi, òayr u seòÀvet turur, sÀyesi úanÀèat turur,
anıñg bÿyı şevk turur. Anıñg bergi her kimge tegdi, ‘amel-i ãÀlió óÀsıl úıldı. Ve
her kim meyvesidin yedi, óayÀt-i cÀvidÀne taptı. Ve eger bÿyı her kimge yetse,
mest ü óayrÀn bolàay. Ve eger sÀyesinde orun alsa, ÀfitÀb-i óakikat añga tüşkey.”
(s.14)
12 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
Fakîr
Kamus Tercümesi'nde fakîr kelimesi şu şekilde yer almaktadır: “… Elfakîr,
fakr u fakke sahibi kişiye denir. Cem'i fukarâ gelir, müennesi fakîre ve
cem'i fekâ'ir'dir. Mâlum ola ki fakrın mikdar-i derecesi hemen iyâline kifâyet
eyleyecek kadar nesnesi olmaktan ibarettir. Bazı nüshada iyâlini idare edecek
nesneye iktidarı olmamak demek olur. Zahiren bu müreccahtır. Ehl-i arabiyye
fakîr ile miskîn beyinlerini fark ederler ki fakîr şol kimsedir ki sedd-i ramak
edecek kût ve gıdâ bulur ola ve miskîn asla bir nesnesi olmaya. Ve inde’l-ba'z
fakîr, muhtaç ve gedâ ve miskîn ve zelîl ve hakîre denir. Zillet ve hakareti gerek
fakr u fakke sebebiyle ve gerek ahval-i sâire sebebiyle olsun. İmam Şâfi'î
aleyhi'r-rahme, dedi ki fukarâ kötrüm ve muk'id olup asla hırfet ve san'atları
olmayanlara, kezâlik gücü ehl-i hırfet olup lâkin hırfeti havâyic-i zaruriyyesini
idare eylemez olanlara denir. Ve miskîn şol kimselere denir ki gerçi hırfetleri
olup lâkin nafaka-i iyâline müfti olmamağla su’al eder olalar, yahud
fakîr kifâyet mikdarı maaşı olana ve miskîn asla nesnesi olmayana denir. Ve
inde’l-ba’z miskîn fakîrden hali ahsen olana denir. Ve ala kavl ikisi de beraberdir
ki zügürd ve gedâ olana denir.”
İslam Ansiklopedisi'nde ise fakîr hakkında şunlar yazılmıştır: “Maddî ve
mânevî bakımdan sıkıntı içinde olan, mukabili ganî. Kur'ân, XXXV, 16'da
‘Ey insanlar, siz Allah'a muhtaçsınız, Allah ise kimseye muhtaç değildir, O'na
hamd edilir'. Burada olduğu gibi, fakîr sonraları bilhassa Allah'a muhtaç
olan ve her suretle olsa tevekkül eden mânasına gelmeğe başlamıştır ve bu telakkinin
sevki ile Arapça konuşulan memleketlerde ‘dilenci derviş' mânasında
kullanılmıştır. “El-faúru faòrì” hadisi olarak söylenilen bu ‘Fakirlikle iftihar
ederim’ sözü bu mânanın değişmesine âmil olmuştur. Batı dillerinde bu tabir
riyazet yapanlara ve yogilere teãmil edilmiştir.
Metnimizde de “Faúìrlik mertebesi maúÀm-i aèlÀ turur, her kimge müyesser
bolmas… El-úıããa bu maúÀm enbiyÀlar ve ‘Àrifler ve ‘Àşıúlarnıñg maúÀmı
turur. Òuãÿsen Óaøret-i Resÿl-i Ekrem, salla’llÀhu ‘aleyhi ve sellemniñg
maúÀmları turur, yaènì
الفقر
فاذا تم الفقر فهو الله
الفقر فخرى
الفقر فخرى
اى
ى
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة dediler…”(s.6-7) denilmektedir ki bununla
hem fakrın önemi belirtilmiş, hem de fakr İslâmî bir hüviyete büründürülmüştür.
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 13
Fakr-nâme
Bilindiği gibi Fakr-nâmeler, esas itibariyle fakr'ı, fakr'ın önemini ve
makamlarını belirtmeye çalışan öğretici (didaktik) eserlerdir. Bu husûslar
müstakil eserlere konu olduğu gibi, çeşitli tasavvuf ve tabakat kitaplarında
da, bölümler halinde veya yeri geldikçe ele alınmıştır. Ancak bu eserler üzerinde
durmak konumuz dışı olduğu için, biz kısaca Âşık Paşa'nın Fakr-nâme
mesnevisi ile yayınladığımız Fakr-nâme metni üzerinde duracağız.
Âşık Paşa'nın Fakr-nâme mesnevisini, mevcut Roma ve Manisa nüshalarına
dayanarak yayınlayan Agâh Sırrı Levend, eseri şu şekilde tanıtmaktadır:
“Fakr, tasavvufta tarikate yeni giren sâlik’ten istenen, dünya nimetlerini
hiçe sayarak azla yetinmek, alçak gönüllü olmak, nefse düşkünlük göstermemek,
dünya ile ilgiyi kesmek (alâyık kaydından çözülmek), Tanrı'dan gayrıyı
düşünmemek (mâsivadan geçmek) ve kendini Tanrı'ya vermektir. ‘Sâlikè tarikatteki
dereceleri birer birer geçerek ‘seyr-i sülûk’ı tamamlarken bu vasıfları da
kazanmış olur. Nihayet son bir mertebe kalır ki, o da ‘fenâfi’llâh mertebesidir.
Bu kendi varlığını Tanrı'nın varlığında yok etmektir. Âşık Paşa, bu mesnevisinde
alçak gönüllülüğü, dünya nimetlerini hiçe sayarak azla yetinmeyi ele
alıyor ve onu Tanrı tarafından türlü renklerle bezenmiş “fakr” adlı bir kuş
olarak tasvîr ediyor.”
Mesnevinin konusu ise şöylece özetlenmiştir: “Tanrı yeri göğü yarattıktan
sonra güzel bir kuş haline koyduğu fakr'a konacak bir yer bulmak üzere
uçmasını emrediyor. Kuş sırasiyle arş’ı, kürsi’yi, cennet’i, güneş’i yer’i dolaşıyor,
Âdem’e, Nûh’a, İbrâhîm’e, Mûsâ’ya, Îsâ’ya uğruyor fakat hiçbirinde durmayarak
Ahmed'e (Muhammed'e) gidiyor ve onda karar kılıyor. Çünkü o gâni iken
kendini fakîr bilmiştir ve bununla övünmüştür. Dünyada fakr'dan daha güzel
ne vardır. Fakr, alçak gönüllülüktür. Alçak gönüllü olmayan, azla yetinmeyen
ona yar olamaz. Yar, seni Hakk'a çağırandır. Ona kendini ver, bir nefes ikrarda
bulun. Eğer dünyadan bu ‘ikrarla gidersen sonuna kadar 'didar' (Tanrı'nın
cennette mü'minlere görünüşü) sana nasip olur.” (bk. A.S. Levend, Âşık
Paşa'nın bilinmeyen iki mesnevisi: Fakr-nâme ve Vasf-ı hal, TDAY, Belleten
1953, Ankara 1953, s.205-255+28 sahife fotokopi).
14 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
Görüldüğü gibi Âşık Paşa'nın mesnevisi sâdece fakr'ın ne olduğunu
anlatmaya ve onun önemini belirtmeye çalışan san’atkârane bir eserdir. Bu
bakımdan yayınladığımız Fakr-nâme'den şekil ve muhteva itibariyle tamamen
ayrılmaktadır. Metnimizde de önce fakr'ın mahiyet ve önemi, daha
sonra da dervişlik, dervişliğin, onu şeriatte, onu tarikatte, onu mârifette, onu
da hakikatte olmak üzere kırk makamı, fakr'ın on makam, on nur, on yol ve
on orunu ile altı fakr âdâbı, sekiz fakr makamı ve yedi fakr mertebesi, ayrıca
sofi ve sofiliğin esas ve husûsiyetleri Hazret-i Muhammed ve birçok büyük
sofilerin sözleriyle izaha çalışılmıştır.
Hazret-i Ali'den naklen dervişliğin kırk makamı metnimizde şu şekilde
sıralanmıştır:
a) Şeriatte bulunan on makam şunlardır:
1. Óaú TaèÀlÀnıñg birlikige, barlıàıàa, ãıfÀtıàa ve õÀtıàa ìmÀn
keltürmek (Hak Taâlâ'nın birliğine, varlığına, sıfatlarına ve zâtına
iman getirmek)
2. NamÀz oúumaú (namaz kılmak)
3. Rÿze ùuùmaú (oruç tutmak)
4. ZekÀt bermek (zekât vermek)
5. Óac úılmak (hac farizasını yerine getirmek)
6. MülÀyim sözlemaú (yumuşak konuşmak)
7. ‘İlm örgenmaú (İlim öğrenmek)
8. Óazret-i Resûl-i Ekrem ãalla’llÀhu ‘aleyhi ve sellemniñg sünnetlerini
becÀy keltürmaú (Hazret-i Resul-i Ekrem salla'allâhu aleyhi ve
selleme'in sünnetlerini yerine getirmek)
9. Emr-i maèrÿfnı becÀy keltürmaú (şeriat bakımından yapılması
gerekli şeyleri yerine getirmek)
10. Nehy-i münker úılmaú (şeriatin yasakladığı şeylerden kaçınmak)
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 15
b) Tarikatte bulunan on makam şunlardır:
1. Tevbe úılmaú (tevbe etmek)
2. Pìrge úol bermaú (pìre el uzatmak)
3. Òavf (korku)
4. RecÀ (Tanrının rahmetinden ümitli olmak)
5. Vird-i evúÀtnı becÀy keltürmaú (belirli vakitlerde Kur’ân’dan sûreler
veya dualar okuyarak yapılan ibadeti yerine getirmek)
6. Pìrni òızmetide bolmaú (pîrin hizmetinde olmak)
7. Pìrniñg icÀzeti birle sözlemaú (pîrin izni ile konuşmak)
8. Naãìhat eãitmek (nasihat dinlemek)
9. Tecrìd bolmaú (tecrit olmak)
10. Tefrìd bolmaú (tefrit olmak)
c) Mârifette bulunan on makam şunlardır:
1. FenÀ bolmaú (fenâ olmak)
2. Dervìşlıúnı úabÿl úılmaú (dervişliği kabul etmek)
3. Her işke taóammül úılmaú (her işe tahammül etmek)
4. ÓelÀl ùayyib ùaleb úılmaú (helâl ve güzel istekte bulunmak)
5. Maèrifet úılmaú (mârifet kılmak)
6. Şerìèat ve ùarìúatnı ber-pÀy tutmaú (şeriat ve tarikatı ayakta
tutmak)
7. DünyÀnı terk úılmaú (dünyayı terketmek, dünya bağlarından sıyrılmak)
8. Áòiretni iòtiyÀr úılmaú (âhireti seçmek)
9. Vücûd maúÀmını bilmaú (varlık makamını bilmek)
10. Haúìúat esrÀrını bilmaú (hakikat sırlarını bilmek)
16 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
d) Hakikatte bulunan on makam şunlardır:
1. ÒÀk-rÀh bolmaú (herkesin yolunun toprağı olmak, alçak gönülülük)
2. Yaòşı yamannı tanımaú (iyiyi-kötüyü tanımak)
3. Yurun loúmage úol salmaslıú (bir parça lokmaya el uzatmamak)
4. Özini loúmasını sebìl-rÀh úılmaú (kendisini, lokmasını Hak yolunda
sebil etmek)
5. Kişini ÀzÀr bermemek (kimseyi incitmemek)
6. Faúìrlıúàa münkir bolmamaú (fakirliği inkâr etmemek)
7. Seyr-i sülÿk úılmaú (seyr-i sülûk kılmak)
8. Her kimdin sırrın saúlamaú (herkesten sırrını saklamak)
9. Şerìèat, ùarìúat, mÀèrifet ve óaúìúat maúÀmını bilmek ve ‘amel
úılmaú (şeriat, tarikat ve hakikat makamını bilmek ve buna göre
amel etmek)
10. ?
Fakirlik makamında bulunan on makam, on nur, on yol ve on orun (yer,
mevki) ise şu şekilde sıralanmıştır:
a) On makam şunlardır:
1. ÚanÀèat (kanaat)
2. BelÀàa taóammül úılmaú (belaya tahammül etmek)
3. (Teñgri) bendelikige giriftÀrlıú (Tanrı'nın kulluğuna bağlılık)
4. ‘AõÀb (azap)
5. Óayret (hayret)
6. RiyÀøet (riyazet)
7. Açlıà (açlık)
8. HelÀket (mahvolma)
9. Dil-òaste bolmaú (gönlü yaralı olmak)
10. Óaøret-i Rabbuèl-‘izzetlik (?)
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 17
b) On nur şunlardır:
1. Nÿr-i ãıdú (sıdk nuru)
2. Nÿr-i ãabr (sabır nuru)
3. Nÿr-i şükr (şükür nuru)
4. Nÿr-i fikr (fikir nuru)
5. Nÿr-i õikr (zikir nuru)
6. Nÿr-i namÀz (namaz nuru)
7. Nÿr-i rÿze (oruç nuru)
8. Nÿr-i ìmÀn (iman nuru)
9. Nÿr-i ãadaúa (sadaka nuru)
10. Nÿr-i pÀú-cÀn (temiz ruhluluk nuru)
c) On yol şunlardır:
1. Tevbe (tevbe)
2. Yazuúlardın úaytmaú (günahlardan vazgeçmek)
3. Yaman işlerdin peşìmÀnlıú (kötü işlerden pişmanlık)
4. Óayret (hayret)
5. ÒÀrlıú ve zÀrlıú (hakîrlik ve inleme)
6. Óaú TaèÀlÀdın yarı tilemek (Hak Taâlâ'dan yardım dilemek)
7. Yaman yollardın yanmaú (kötü yollardan geri dönmek)
8. ÒudÀ-yi TaèÀlÀnıñg õikri birlen bolmaú (Hüdâ-yi Taâlâ’nın zikri ile
olmak)
9. Tefekkür (tefekkür)
10. FenÀ bolmaú (fenâ olmak)
18 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
d) On orun şunlardır:
1. Óikmet (hikmet)
2. ‘Adl (adalet)
3. ‘Aúl (akıl)
4. Óilm (yumuşaklık)
5. ‘İzzet (ululuk)
6. ÓayÀt (hayat)
7. İósÀn (bağış)
8. SettÀrlıú (örtücülük)
9. EmÀnet (emanet)
10. Teslìm (kendini Allah'ın iradesine terk etmek)
Fakrın altı âdâbı şunlardır:
1. Yaòşı ve yaman sözge sükÿt úılmaú (iyi ve kötü söze sükût etmek)
2. Pìr aldıda òÀm bolmaú ve bì-icÀzet-i pìr sözlememaú (pîr huzurunda
susmak ve pîr izni olmadan konuşmamak)
3. Kişi birle açıà bolmamaú (kimseyle dargın olmamak)
4. ÒÀş u ‘Àmnıñg òiõmetini úılmaú (havas ve avamın, herkesin hizmetini
görmek)
5. Nefsni öltürmaú (nefsi öldürmek)
6. HevÀ vü hevesni terk úılmaú (geçici istekleri terk etmek)
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 19
Fakrın sekiz makamı şunlardır:
1. Tevbe (tevbe)
2. ‘İbÀdet (ibadet)
3. Maóabbet (sevgi)
4. äabr (sabır)
5. Şükr (şükür)
6. RıøÀ (rıza)
7. Zühd (züht)
8. ‘Áriflıú (âriflik)
Fakrın yedi mertebesi şunlardır:
1. CevÀnmerdlıú (civanmertlik)
2. SipÀhìlıú (sipahilik)
3. áarìblıú (gariplik)
4. Òırúa (hırka)
5. Sabr (sabır)
6. ÚanÀèat (kanaat)
7. Tevekkül (tevekkül)
Bu listeye göre metnimiz öğretici husûsiyetinin yanında sistematik bir
husûsiyete de sahiptir. Bununla beraber metinde yer yer sıralamada eksiklikler
ve tekrarlar, dolayısiyle bazı karışıklıklar da yok değildir.
Metnimizde “Ey dervìş, bol Faúr-nÀme’de her vaãiyyetì ki bitildi, kelÀm-i
rabbÀnì ve óadìå-i nebevìdin ve icmÀè-i ümmetdin bitildi.” Sözleri ile bu
Fakr-nâme Yesevî dervişlerine şeyhin bir vasiyyeti gibi sunulmuştur. Özbek
ve Türkmenler arasında Yesevîlik’in kuvvetli şekilde yer etmesinin en önemli
sebebi, onlar gibi Yesevîlik'in de şeriat esaslarına sıkı şekilde bağlı olmasıdır.
Bu husûs metnimizde açıkça görüldüğü gibi, DìvÀn-i óikmet’te yer alan
manzumelerde de görülmektedir.
ve Türbesi”
Minyatür: Ömür Koç,
“Ahmet Yesevi 63 yaşında”
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 21
A- Ses Hususiyetleri
Metnimizde yer alan başlıca ses hususiyetleri şunlardır:
Kapalı e (ẹ)
Bilindiği gibi Eski Türkçe’de kelime başında veya ilk hecede bulunan bazı
aslî e sesleri, Çağatayca'da i-, - i-, Özbekçe'de ẹ-, - ẹ-, Âzerî Türkçesi'nde ẹ-,
- ẹ - ve Türkiye Türkçesi'nde e-, - e - olmaktadır. Metnimizin Özbek metni
olduğunu veya Özbekçeleştirildiğini göz önüne alarak, -
الفقر
فاذا تم الفقر فهو الله
الفقر فخرى
الفقر فخرى
اى
ى
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله محمد وآله أصحابه لا اله الا الله محمد رسول الله
لا اله الا الله صف ا صف ا محمد رسول الله
لا اله الا الله عظمته محمد رسول الله خلقة
لا اله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخرى
حب الفقراء من الايمان و بعض الفقراء من الكفر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات و الا رضين
القناعة كنتر لا ينفي
veya
الفقر
فاذا تم الفقر فهو الله
الفقر فخرى
الفقر فخرى
اى
ى
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله محمد وآله أصحابه أجمعين
لا اله الا الله محمد رسول الله
لا اله الا الله صف ا صف ا محمد رسول الله
لا اله الا الله عظمته محمد رسول الله خلقة
لا اله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخرى
حب الفقراء من الايمان و بعض الفقراء من الكفر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات و الا رضين
القناعة كنتر لا ينفي
الصبركنز من كنوز الجنة
- ile
yazılan bu sesleri hep ẹ olarak kabul ettik: bẹr-, dẹ-, dẹk, ẹ-/ẹr-, ẹri-, ẹt - , kẹç-,
keçe, kẹltür-, kẹt-, mẹn, nẹçük, teñgiz, tẹr-, yẹ-, yẹt-, yẹti gibi.
Orta hece ünlüsünün düşmesi (syncope)
Bütün Türk lehçe ve şîvelerinde olduğu gibi metnimizde de belirli hallerde
orta hece ünlüsünün düştüğü görülür: baàrım (< baàırım), ornı (< orunı)
gibi.
Ünlü düşmesi (elision)
Şu misâllerde ünlü düşmesi kalıplaşmış durumdadır: nẹçük (< neçe+ök),
baãúaraèl -
(< baãkara al-), úılaèl - (< úıla al-) gibi.
Dil Hususiyetleri
Ses Hususiyetleri
22 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
Düzleşme (delabialisation)
Diğer lehçe ve şîvelerde olduğu gibi metnimizde de bazı kelimelerde aslî
yuvarlak ünlünün düzleştiği görülür: savuú (< soàıú) gibi.
Yer değiştirme (métathése)
Metnimizdeki bazı kelimelerde kalıplaşmış durumdadır: örgen - (<
ögren-), örget - (< ögret-) gibi.
Ses ikilemesi (gemination)
Bilhassa Çağatay ve Âzerî Türkçesi'nde yaygın şekilde görülen ses ikilemesine
Özbekçe'de de rastlanır. Ancak belirli kelimelerde görülen ses ikilemesine
âit metnimizde bir işaret bulunmadığı için bu kelimeleri normal şekilleriyle
aldık: iki, sẹkiz, sẹkizinci, toúuz, toúuzınçı, yẹti, yẹtinçi, yoúarı gibi.
Önses türemesi (prothėse)
y protezi bakımından metnimizde y'li şekiller yer almıştır: yıl, yıllık, yüz, yüzlüg
gibi.
v protezi bakımından da metnimizde v'siz şekiller yer almıştır: ur-, uruş - gibi.
Ünsüz değişmeleri
-à - >-v - değişmesi: savuú (soàuú) gibi.
-ú>-à değişmesi: açlıà (< açlıú), yamanlıà (< yamanlıú) gibi.
-ú->-à - değişmesi: barlıàıàa (< barlıúıàa), butaàı (< butaúı) gibi.
-ñg->-à - değişmesi: yalàuz (< yalañguz) gibi.
Hemzenin y oluşu
Diğer lehçe ve şîvelerde de görülen bu husûsuiyet metnimizde de görülür:
‘acÀyib (<A.èacÀèib), fÀyide (< A. fÀèide), şerÀyit (<A. şerÀit) gibi.
t - ~ d - gelişmesi
Çağatayca'da da olduğu gibi Özbekçe'de de, kelime başındaki aslî t - sesi
muhafaza edilmekle beraber, bir-iki kelimede t'li ve d'li şekillerin birlikte
kullanıldığı görülür: tẹ - ~ dẹ - gibi
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 23
Pronominal n sesi
Metnimizde pronominal n sesinin kaide hâlinde yer almadığı görülmektedir:
ẹşikide, közige şarÀbıdın gibi. Ancak bir misÀlde pronominal n sesi kullanılmıştır:
maúÀmında.
Yardımcı ünlüler
Eski Türkçe’den beri yardımcı ünlüler düzlük-yuvarlaklık uyumuna bağlandıkları
için, metnimizde de normal olarak bu sesler düzlük-yuvarlaklık
uyumuna bağlanmışlardır.
Ek uyumsuzluğu
a) Kalınlık-incelik uyumu bakımından
Hârezm Türkçesi ve Çağatayca’da görülen kalınlık-incelik uyumsuzluğuna
metnimizde de rastlanmaktadır. Daha ziyade kalın ünlülü ek kullanma
temayülünün, bir imlâ mes'elesi mi, yoksa bir telâffuz mes'elesi mi olduğu
husûsunda kesin bir şey söylemek mümkün olmamaktadır (fazla bilgi için
bk. K. Eraslan, “Doğu Türkçesinde Ek Uyumsuzluğuna Dâir,” TDED. C.XVIII,
İstanbul 1970, s.1113-124). Metnimizde kalınlık-incelik bakımından
uyumsuzluk, bilhassa şu eklerde görülmektedir:
-àa/-ge, - úa/-ke (verme hali eki):
himmetiàa, sözleriàa, teñgizàa yanında, ‘arşke, dergÀhıge, loúmage gibi.
-àunça/-günçe (zarf-fiil eki):
yürmeàunça gibi
-àan/-gen, - úan/-ken (isim-fiil eki):
aytılgen, aytken gibi.
-lıú/-lik (isimden isim yapma eki):
‘Àriflıú, dervişlıú, faúìrlıú, müsÀfirlıú, pìrlıú, ãabrlıú, zÀhidlıú, yanında,
ùamaèlik gibi.
-maú/-mek (fiilden isim yapma eki)
bilmaú, kẹltürmaú, örgenmaú, sözlemaú, yẹmaú gibi.
24 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
b) Düzlük-yuvarlaklık uyumu bakımından
Aşağıdaki ekler düzlük-yuvarlaklık uyumuna bağlı değildirler:
-dın/-din (çıkma hali eki):
Daima düz ünlülüdür: hÿşumdın, kökdin gibi.
-nıñg/-niñg (ilgi hali eki):
Daima düz ünlülüdür.
-dı/-di, - tı/-ti, ;-du/-dü, - tu/-tü (görülen geçmiş zaman eki):
Ekseriyetle düz ünlülüdür: boldı, kördi, tüşti gibi
-ur/-ür (geniş zaman eki):
Daima yuvarlak ünlülüdür: bẹrür, úılurlar gibi.
-lıú/-lik (isimden isim yapma eki)
Daima düz ünlülüdür: altunlıú, tevÀøuèlıú gibi.
-sız/-siz (isimden isim yapma eki):
Daima düz ünlülüdür: tüpsiz gibi
-dur-/-dür-, - tur-/-tür - (fiilden fiil yapma eki):
Daima yuvarlak ünlülüdür: kẹltür-, úıldur-, sındur - gibi
-ur-/-ür - (fiilden fiil yapma eki):
Daima yuvarlak ünlülüdür: aşur - gibi
-dur/-dür, - tur/-tür (bildirme eki):
Daima yuvarlak ünlülüdür: úılmaúdur, yoútur gibi
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 25
c) Ünsüz uyumu bakımından
Ünsüz uyumu tam olarak teşekkül etmiş değildir. Bazı eklerin ünsüz
uyumu bakımından durumu şöyledir:
-àa/-ge, - úa/-ke (verme hali eki):
Ünsüz uyumuna bağlanmıştır: mürìdge, yanımàa, Óaúúa, óaøretke gibi.
-da/-de (bulunma hali eki):
Ünsüz uyumuna bağlı değildir: óaúìúatda, kökde gibi.
-dın/-din (çıkma hali eki):
Ünsüz uyumuna bağlı değildir: aùlasdın, øalÀletdin gibi.
-ça/-çe (eşitlik eki):
Ünsüz uyumuna bağlı değildir: miúdÀrımça gibi.
-dı/-di, - tı/-ti; - du/-dü, - tu/-tü (görülen geçmiş zaman eki):
Ünsüz uyumuna bağlıdır: açtım, kẹtti, uruştum, taptı gibi.
-àay/àey, - úay/-key (gelecek zaman eki):
Ekseriyetle ünsüz uyumuna bağlıdır: körsetkey, tapúay, urusúaylar
gibi. Nâdir olarak uyumun bulunmadığı da görülür: satàay gibi.
-àıl/-gil, - úın/-kin (2.teklik şahıs emir eki):
Ünsüz uyumuna bağlıdır: aytkin gibi.
-àan/-gen, - úan/-ken (isim-fiil eki):
Ünsüz uyumuna bağlıdır: aytken gibi.
-àunça/-günçe (zarf-fiil eki):
Ünsüz uyumuna bağlıdır: tozàunça gibi.
-dur/-dür, - tur/-tür (bildirme eki):
Ünsüz uyumu bakımından durumu karışıktır: aytıpdurlar, úılmaúdur,
yoútur gibi.
26 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
B- Şekil Husûsiyetleri
Metnimizin başlıca şekil husûsiyetleri şunlardır:
Hal ekleri
İlgi hali (genitif) eki: - nıñg/niñg
Doğu Türkçesi’nin umumî ilgi hali eki olan -nıñg/-niñg metnimizde de
düz ünlülü şekilleriyle yer almıştır: óaúìúatnıñg, pìrniñg gibi
Yükleme hali (accusatif) eki: - nı/-ni; - n-nı/-ni Çağatayca’da olduğu
gibi metnimizde de umumî yükleme hali ekidir: dünyÀnı, nefsni gibi. Özbek
ağızlarında görülüp son devir yazı diline de geçen bir husûsiyet olarak metnimizde,
- nı/-ni yükleme hali ekinin, - nıñg/-niñg yerine kullanıldığı da görülmektedir:
Ol úırú maúÀmnı onı maúÀm-i şerìèatda turur “O kırk makamın
onu şeriat makamındadır.” “Köñgülni Óaúnı rıøÀsıàa bẹrse kẹrek “Gönüllü
Hakk'ın rızasına vermelidir.” gibi (bu husûs için bk. A.J.E. Bodrogligeti,
ÒÀlisès Story of İbrÀhìm, Leiden 1975, s.9).
-n eki ise Eski Türkçe’den beri iyelikten sonra kullanılan yükleme hâli
ekidir. Eski Türkçe’de her şahıs iyelik ekinden sonra kullanıldığı hâlde, sonraları
kullanılış sahası daralmış, sâdece üçüncü şahıs iyelik ekinden sonra kullanılır
olmuştur. Metnimizde de bazen üçüncü şahıs iyelik ekinden sonra -n
ekinin kullanıldığı görülmektedir: daèvâsın, şerbetin gibi.
Verme hâli (datif) eki: - àa/-ge, - úa/-ke; - a/-e
-àa/-ge, - úa/-ke verme hâli ekinin metnimizde ünsüz uyumuna bağlanmış
olduğu görülür: yolàa, köke gibi. Ancak ekin kalınlık-incelik uyumu
bakımından durumu bilhassa yabancı kelimeler için kesinlik göstermez. Çağatayca’da
olduğu gibi, Özbekçe’de de kalın ek kullanma temayülü vardır:
risÀleàa, şeyòàa gibi.
-a/-e ekinin bazen iyelik ekli kelimelerden sonra kullanılışına Eski Türkçe’de
rastlanmaktadır (bk. AGr. §180). Daha sonra bu ekin sahası daralmış
Doğu Türkçesi’nde -àa/-ge, - ka/-ke umumî verme hâli eki olarak devam
etmiş, Batı Türkçesi ise, baştaki à-/g - seslerini düşürerek eki -a/-e olarak
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 27
umumîleştirmiştir. Metnimizde -a/-e ekine bir misâlde rastlanması (emrine),
bu eski kullanılışın bir kalıntısı olabileceği gibi, Batı Türkçesi imlâsının
tesiriyle de olabilir.
Bulunma hâli (locatif) eki: - da/-de
-da/-de bulunma hâli eki ünsüz uyumuna bağlı değildir: kökde, ùar1ada gibi.
Çıkma hali (ablatif) eki: - dın/-din
-dın/-din çıkma hali eki de ünsüz uyumuna bağlı değildir: aùlasdın, küfr
ü øalÀletdin gibi.
Eşitlik hâli (equatif) eki: - ça/-çe
-ça/-çe eşitlik hali eki ünsüz uyumuna bağlı değildir: miúdÀrımça gibi.
Vasıta hâli (instrumental)
Eski Türkçe’de vasıta hâlini kuran -n eki, bilindiği gibi daha sonra işlekliğini
kaybetmiş, bazı zarf ve edatlarda kalıplaşmıştır. Çağatayca'da da olduğu
gibi, metnimizde de vasıta hali birle, birlen edatları ile teşkil edilmektedir:
şerìèat emri birle, yazuú birlen gibi (bu husûs için bk. J.Eckmann, Chagatay
Manual, Indiana University Publications Uralic and Altaic Series, Volume
60, Mouton and Co., The Hague, The Netherlands 1966, § 48; K.Eraslan,
‘Alì Şìr NevÀyì, NesÀyimüèl-maóabbe min şemÀyinièl-fütüvve (Metin ve dil
hususiyetleri), İstanbul 1969 (Edebiyat Fakültesi doktora tezi).
İyelik ekleri
İyelik ekleri Eski Türkçe’den beri çeşitli şîve ve lehçelerde büyük bir
değişikliğe uğramadan bugüne kadar devam etmiştir. Başlıca değişme düz
ünlüden ibaret olan (-ı/-i gibi) veya içinde düz ünlü bulunan (-mız/-miz, -
ñgiz/-ñgiz gibi) eklerin, düzlük-yuvarlaklık uyumuna bağlanmaları ve Âzerî
Türkçesi'nde olduğu gibi - ñg>-v, - ñgiz>-vuz/-vüz olmalarıdır.
Teklik 1. şahıs: - m : içim, taşım
2. şahıs: - ñg
3. şahıs: - ı/-i, - sı/-si : maúÀmı, kẹçesi
Çokluk 1. şahıs: - mız/-miz
2. şahıs: - ñgız/-ñgiz : yüzüñgiz
3. şahıs: - ları/-leri : hÿşlarıàa
28 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
Âitlik eki
Metnimizde âitlik eki olarak yalnızca -ki geçmektedir: kündekidin gibi.
Sıra sayı sıfatları
Metnimizde kullanılan sıra sayı sıfatlarının durumu şöyledir: ilk, evvel,
ikinçi, üçünçi, törtinçi/törtünçi, bẹşinçi, altınçı, yẹtinçi, sẹkizinçi, toúuzunçı,
onunçı.
Şahıs zamirleri
Metinde geçen şahıs zamirleri ve çekimleri şöyledir:
Teklik 1. şahıs: mẹn, mañga, mẹni
2. şahıs: sẹn
3. şahıs: ol, anıñg, anı, añga, anda
Çokluk 1. şahıs: biz, bizge, bizdin
2. şahıs: siz
3. şahıs: alar, alaràa, alardın
Dönüşlülük zamiri
Metnimizde Doğu Türkçesi’nde olduğu gibi dönüşlülük zamiri olarak
yalnızca öz zamiri kullanılmıştır: özüm, özi, özleri gibi.
İşaret zamiri
Metnimizde işaret zamiri olarak yalnızca bular geçmektedir.
Şekil ve zaman ekleri
Metnimizde yer alan şekil ve zaman eklerinin durumu şöyledir:
Geniş zaman eki: - (u)r/-(ü)r
Ekin yardımcı ünlüsü daima yuvarlaktır: ayturlar, bẹrür gibi.
Görülen geçmiş zaman eki: - dı/-di, - du/-dü; - tı/-ti, - tu/-tü
Ek ünlüsünün durumu, düzlük-yuvarlaklık uyumu bakımından karışıktır:
tüştüm, urdum yanında boldı, kördi, tüşti gibi
Öğrenilen geçmiş zaman eki: - pdur/-pdür (< - p turur)
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 29
Öğrenilen geçmiş zaman teşkilinde kullanılan bu şekil, Eski Türkçe
devresinden sonra ortaya çıkmış ve bilhassa Doğu Türkçesi ile Âzerî
Türkçesi’nde -mış/-miş, - muş/-müş ekinin yanında yer almıştır (bk. Chag.
Man. §126, 127; Nesâyim s. 132-134; Az. T. §121, 127); aytıpdurlar, sözlepdürler
gibi.
Gelecek zaman eki: àay/-gey, - úay/key
Metinde gelecek zaman bu ekle teşkil edilmektedir ve ek ünsüz uyumuna
bağlanmıştır: salàay, körgey, tapúay, örgetkey gibi. Bir misâlde ekin ünsüz
uyumuna bağlı olmadığı görülür: saùàay.
Şart eki: - sa/-se (< - sar/ - ser)
Şart eki ve şart çekimi diğer birçok şîve ve lehçelerde olduğu gibidir:
tileseñg, alsa gibi.
Emir ekleri
Metnimizde emir eklerinin ve emir çekiminin teklik şahısları geçmektedir:
Teklik 1. şahıs: - ay/-ey (< - ayın/ - eyin) : tapay
2. şahıs: - àıl/-gil (ekseri) : bolàıl, bilgil
- úın/-kin (nâdir) : aytkin
- (nâdir) : (naôar) úıl
3. şahıs: - sun/-sün : bolsun, körsün
Gereklilik
Gereklilik kipi teşkili, Doğu Türkçesi’nin birçok şîve ve lehçelerinde olduğu
gibi kẹrek kelimesinin - maú/-mek ekli fiil kök ve gövdelerine getirilmesi
ile yapılmaktadır: törtünçi kelime-i óaúìúatnı bilmek kẹrek “Dördüncü
(olarak) hakikat kelimesini bilmek gerek/Dördüncü (olarak) hakikat
kelimesi bilinmelidir.” gibi.
Menfi geniş zaman eki: - mas/-mes (< - maz/-mez)
Bilindiği gibi Eski Türkçe’de -maz/-mez olan menfi geniş zaman eki, bu
devreden sonra ekin sonundaki -z ünsüzünün sertleşmesi ile -mas/-mes şekline
geçmiş ve bu şekil Çağatayca ile Özbekçe’de umumîleşmiştir (bk. Chag.
Man. § 102; Nesayim. S. 127; ÖGr. § 294). Metnimizde de menfi geniş zaman
eki daima -mas/-mes şeklindedir: sıàmas, körünmes gibi.
30 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
İsim-fiil ekleri
Metnimizde geçen isim-fiil ekleri şunlardır:
-(u)r/-(ü)r
Metnimizde pek fazla misâlleri bulunmamaktadır: úılur bolsa gibi.
àan/-gen, úan/-ken
Doğu Türkçesi’nde en çok kullanılan isim-fiil eklerinden biridir. Eski
Türkçe devresinden sonra Doğu Türkçesi’nde -duú/-dük isim-fiil ekinin
yerini de almaya başlamıştır. Ek -duk/-dük mânasını taşıdığı gibi, bazen aktif
fiil kök ve gövdelerinde pasif mânasını da vermektedir: alàan niyÀzıdın
“aldığı yardımdan”, ãïfì dẹgenni gÿrıda tapmaàaylar “sofi denilen (kişiyi)
mezarında bulmazlar.”, aytken risÀleàa ‘amel úılıp “bildirilen risaleye göre
amel edip….”
-mış/-miş
Ek düzlük-yuvarlaklık uyumuna bağlı değildir ve metnimizde bir-iki
misâlde görülmektedir: bolmış turur, yẹmiş dẹk gibi (isim-fiil ekleri için bk.
K.Eraslan, Eski Türkçe’de isim-fiiller (partisipler), Doçentlik tezi - İstanbul
1974).
Zarf-fiil ekleri
Metnimizde geçen zarf-fiil ekleri şunlardır:
-a/-e
Birkaç birleşik fiilde görülmektedir: başúaraèl - (< başúara al-), köye bẹr - gibi.
-àanda/-gende (< - àan/-gen + da/de)
Türkiye Türkçesi dışında yaygın şekilde kullanılan ve -ınca/-ince fonksiyonunda
bir zarf-fiil ekidir: bolàanda “olunca” gibi.
-àunça/-günçe (< - àun/-gün + ça/çe)
Eski Türkçe’den beri kullanılan bu birleşik zarf-fiil eki, metnimizde büyük
ölçüde uyuma bağlıdır: tozàunça, bilmegünçe gibi. Bir misâlde de uyum
dışı olduğu görülür: yürmeàunça
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 31
-may/-mey (< - ma/-me+ y< - mayın/-meyin)
Daha ziyade Çağatayca ve Özbekçe'de yaygın kullanılışı olan ek metnimizde
de yer almıştır (ekin yapısı için bk. AGr. §234): úılmay, bilmey gibi.
-p
Ek Eski Türkçe’de olduğu gibi Doğu Türkçesi’nde de ünlü ile biten fiil
tabanlarına doğrudan doğruya getirilmekte, ünsüzle biten fiil tabanlarına ise
yardımcı ünlüyle getirilmektedir. Yardımcı ünlü eskiden beri düzlük-yuvarlaklık
uyumuna bağlanmıştır: sunup, köydürüp, dẹp, ẹrip gibi.
-u/-ü
Bir iki misâlde görülmektedir: úarşu (< úarış-u), tẹyü (< tẹ-y-ü) gibi.
Yardımcı fiiller
Metnimizde yer alan başlıca yardımcı fiiller şunlardır:
al-
Bu fiilin yardımcı fiil olarak kullanılışı Eski Türkçe devresinden sonradır.
Bilhassa Çağatayca ve Özbekçe’de bil - yardımcı fiilinin yanında ikinci bir
yardımcı fiil olarak iktidar çekiminin kuruluşunu sağlar (fazla bilgi için bk.
Chag. Man. § 81, e; Nesayim. S. 168-169). Metnimizde al - fiili ile ilgili şu
misâller bulunmaktadır: başúaraèl - (< başúara al-), úılaèl - (< úıla al-). gibi.
bẹr -
Birdenbirelik ifade eden bu yardımcı fiil metnimizde yer almaktadır:
toya bẹr-, köye bẹr - gibi.
bol-
Türkçe’nin isimlerle veya isim grubuna giren kelimelerle birleşik fiil teşkil
eden bu yardımcı fiili, Türkçe'nin diğer şîve ve lehçelerinde olduğu gibi
metnimizde de büyük ölçüde kullanılmıştır: úıyÀm bol-, büt bol - gibi.
ẹ-/ẹr-
Bilindiği gibi Türkçe’nin bu ana yardımcı fiili başlıca iki fonksiyona sahiptir:
Birincisi müstakil olarak bildirmeyi teşkil etmek, ikincisi de çekimli
fiillerle birleşik zamanı kurmak: taà ẹrür, revÀ ẹrmes gibi.
32 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
úıl-
Metnimizde, isimlerle birleşik fiil teşkil eden bu yardımcı fiil de geniş ölçüde
kullanılmıştır: iş úıl-, endìşe úıl - gibi.
tur-
Türkçe’de hem esas fiil, hem de yardımcı fiil olarak kullanılan tur - fiili,
Çağatayca’da da olduğu gibi yardımcı fiil olarak iki fonksiyonu bulunmaktadır:
Birincisi -p zarf-fiil ekli teşkillerle, geniş zaman kipinin veya bu kipin
ekleşmiş şeklinin birleşmesi ile öğrenilen geçmiş zamanı kurmak: aytıpdurlar
(< aytıp tururlar), sözlepdürler (< sözlep tururlar) gibi (bunun için bk.
Chag. Man. § 126-128; Nesayim. S. 133). İkinci fonksiyonu ise, teklik ve
çokluk 3.şahıslarda ẹrür yerine geçerek bildirmenin geniş zamanını kurmak.
Metnimizde bu fonksiyonu ile kullanılan tur - yardımcı fiili ekseriya varlığını
korumakta, bazen de ekleşmektedir: bÀùıl turur, uluàraú turur yanında
bardur, ãÿretidür, yoútur gibi.
Edatlar
Metnimizde yer alan başlıca edatlar şunlardır:
a) Ünlem edatları
Seslenme edatları : ey Ey ùÀlib, eger Óaúnı taleb úılıp…
yÀ YÀ ‘Alì, faúìrlıú maúÀmında on
maúÀm bar turur.
Sorma edatları : nẹ YÀ Rab, ol nẹ ãÿret ẹrdi…
: nẹçük Ey dervìş, aóvÀlımız nẹçük bolàay?
Gösterme edatları : uşbu Òıøır Babam mẹni saldı uşbu yolàa
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 33
b) Bağlama edatları
Sıralama edatları : ve Yaènì belâ ve miónet başıàa kẹlse…
Denkleştirme edatları : yÀ YÀ bilip âmel úılmasa…
Cümle başı edatları : ammÀ AmmÀ meşÀyıòlar ol ãÿretni beyÀnıda
muò telif sözlepdürler.
: eger Eger tevbe úılmay dünyÀdın barsa…
: meger Bol fièl müèminlerde bolmas,
meger münÀfıúlarda bolàay
Sona gelen edatlar : ki Her dervìş ki bol yẹti maúÀm dervìşlik
ni bilmese... kim Şeyò ŞihÀbüèd-dìn
raómetuèllÀhi ‘aleyhi aydılar kim…
c) Son çekim edatları
bilen duèÀ ve zÀrì bilen
birle şerìèat emri birle
birlen yazuú birlen, edeb birlen
dẹk su dẹk, pervÀne dẹk
soñgra andın soñgra, bizdin soñgra
üçün riyÀ üçün, dünyÀsı üçün
34 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
C- Sentaks Husûsiyetleri
Metnimizin sentaks husûsiyetleri olarak şunlar söylenebilir:
Bildirme
Bildirmenin müsbet ve menfisi genellikle er - yardımcı fiili ile teşkil edilmektedir:
Faúr bir taà ẹrür. Şeyò ornı añga revÀ ẹrmes. 3.şahıs müsbet bildirmede
ise ẹrür yerine turur geçebilir: Kelime-i şerìat bu turur. Bazen yardımcı
fiil ekleşir: Ol sÿret faúirlik ãÿretidür. Bazı hallerde yardımcı fiilin kullanılmadığı
görülür: Ve ayàaylar ki mẹn bìzÀr mẹn, ÒudÀ bìzÀr dẹgeyler. äïfìlerde
riyÀøet yoú, faúirlerde úanÀèat yoú…
Cümle unsurlarının sırası
Metinde cümle unsurları genellikle Türk cümle yapısına uygun bir sırada
olmakla beraber, bazı hallerde bu sıranın bozulduğu görülür: Ve eger ãïfì
ùÀatını òalúàa ôÀóir úılsa riyÀ üçün, ẹllig yıllıú ùÀèatını zerre-i ùaèÀmàa satàay.
Miktar uyumsuzluğu
Metnimizde sık sık görülen bir husûsiyetde bilhassa fâil ile fiil arasındaki
miktar uyumsuzluğudur: Ol şeyòler kim mürìdlerinin ùamaè úılàay… Eger
mürìdleri neõr ü niyÀz bẹrmese… Andaà şeyòler melèÿn turur. Hirmet ifade
etmek için, teklik fâile fiilin çokluk olarak bağlandığı görülür: ÒÀce Aómed-i
Yesevì aytıpdurlar kim… Şeyò Óasan-i Baãrì raómetuèllÀhi ‘aleyhi rivÀyet úılurlar.
Nẹçük kim Óaøret-i nebiyyinÀ ãallaèllÀhu ‘aleyhi ve sellem aydılar.
Minyatür: Cihangir Aşurov,
“Dergâha odun taşıyan dervişler”
36 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
Yesevî'nin Fakr-nâmesi
Metin
الفقر
فاذا تم الفقر فهو الله
الفقر فخرى
الفقر فخرى
اى
ى
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله محمد لا اله الا الله محمد رسول الله
لا اله الا الله صف ا صف ا محمد رسول الله
لا اله الا الله عظمته محمد رسول الله خلقة
لا اله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخرى
حب الفقراء من الايمان و بعض الفقراء من الكفر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات و الا رضين
بسم الله الرحمن الرحيم
العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله محمد وآله أصحابه أجمعين
رسول الله
رسول الله خلقة
رسول رسالة
من الكفر
AmmÀ bilgil bu risÀle-i úuùbuèl-aúùÀb ve server-i meşÀyıò sulùÀnuèl-evliyÀ
burhÀnuèl-etúiyÀ, ferzend-i òÀn-i óaøret-i sultÀnuèl-enbiyÀ, ãallaèllÀhu ‘aleyhi
ve selem, Óaøret-i sultÀn ÒÀce Aómed-i Yesevì andaà aytıpdurlar kim
bizdin soñgra Àòirüèz-zamÀn yaúın bolàanda andaà meşÀyıòlar peydÀ bolàay
kim İblìs, ‘aleyhièl-laène, alardın sebaú alàay ve heme òalú alaràa muóib
bolàay ve mürìdlerini baãkara’l-maàaylar.
Ol şeyòler kim mürìdleridin ùamaè úılàay ve cÀnını küfr ü êalÀletdin
ayırmaàay ve ehl-i bidèatnı yaòşı körgey (ve ehl-i sünnetni yaman körgey)
ve ‘ilm-i şerìèat birle ‘amel úılmaàay ve nÀ-maóremleràa köz salàaylar ve yaYESEVÎ’NİN
FAKR-NÂMESİ 37
manlıà pìşe úılıp AllÀhu TaèÀlÀnıñg raómetidin ümìd tutúaylar ve meşÀyıò
işlerini òor körgeyler, mürìdleri red bolàay, özleri (hem) mürted bolàaylar.
Ve yene òÀrlıú zÀrlıú birle mürìdleriniñg ẹşikide yürgeyler, ol óÀlda mürìdleridin
niyÀz alàaylar. Eger mürìdleri neõr ü niyÀz bẹrmese, uruşúaylar ve
ayàaylar ki mẹn bìzÀr mẹn, ÒudÀ bìzÀr, dẹgeyler.
Şeyò oldur ki niyÀz alsa, müstaóaúıaràa bẹrgeyler. Eger alıp özleri yẹseler
, murdÀr ẹt yẹmiş dẹk bolàay. Eger ton úılıp kẹyseler, ol ton tozàunça Óaú
TaèÀlÀ namÀz ve rÿzesini úabul úılmaàay. Ve eger alàan niyÀzıdın nÀn úılıp
yẹse, Óaú TaèÀlÀ anı dÿzeòde türlüg ‘aõÀbàa giriftÀr úılàay. Ve eger andaà
şeyòàa bir kişi iètiúÀd úılsa, kÀfir bolàay. Andaà şeyòler melèÿn turur. Anıñg
fitnesi DeccÀldın bed-ter turur. Şerìèatda, tarìúatda, óaúìúatda, maèrifetde
mürted turur.
Ey ùÀlib, eger Óaú’nı ùaleb úılıp tapay dẹseñg, andaà pìrge úol bẹrgil kim
şerìèatda ‘Àrif-i bièllÀh bolsa, óakìúatda kÀmil-i mükemmel bolsa, maèrifetde
deryÀ-yi ‘ummÀn bolsa. Andaà pìrge úol bẹrgil kim işiñg saèÀdet bolàay. Eger
mürìd şerìèat ‘ilmini bilmese, şerìèat ilmini örgetkey. Eger ùarìúatda vÀúiè
peydÀ bolsa, ùarìúat ‘ilmi birlen yolàa salàay ve óaúìúat sarıdın mürìdge yol
körsetkey ve maèrifetde ceõbe-i Óaú peydÀ úılduràay.
Şeyò Õuèn-nÿn-i Mıãrì, raómetuèllÀhi ‘aleyhi, andaà aytıpdurlar kim
mürìd úırú yıl òıõmet úılmaàunca, şeyòlıú ve faúìrlıú ve dervìşlıú ornı añga
taèyìn bolmas ve òırúa kẹymeki añga revÀ ẹrmes. Óaøret-i sultÀn Aómed-i
Yesevì aytıpdurlar ki her kim pìrlıú ve şeyòlıú daèvÀsın úılur bolsa, úırú yıl
tÀ pìrniñg òıõmetide yürmeàunça, şeyò ornı añga revÀ ẹrmes. Ve eger mürìd
alsai red turur. Her kim dervìşlik daèvÀsın úılsa, evvel Óaú emrine boyun
sunup şerìèat emri birle yolàa yürgey ve bÀùıl işlerdin ve bidèat işlerdin perhìz
úılàay. Kẹçe úıyÀm bolmaàunça ve kündüz òıõmet úılmaàunça şeyòlıú
daèvÀsın úılsa, işi bÀùıl turur. Her kim şerièat emridin çıúsa, mürted turur.
Eger tevbe úılmay dünyÀdın barsa, Óaú TaèÀlÀ tamuàda türlüg ‘aõÀbàa
giriftÀr úılàay.
Ey dervìş, eger zÀhid bolsa riyÀyì ve eger ‘Àbid bolsa sevdÀyì (ve eger) sïfì
bolsa gedÀyì (ve eger) dervìş bolsa hercÀyì, sïfìlıúları murdÀr, işleri fesÀd,
mürìdleri mürted; ãÿfìlıúları òïd-rÀylıú, dervìşlikleri ùamaèlik, niyetleri fitnelik,
ùarìúaları ibÀóet, sünnetleri bidèat, fièlleri úabÀóat, netìceleri şeúÀvet,
sırları òıyÀnet ve àuslları cenÀbet. äÿfìlerde riyÀzet yoú, faúìrlerde úanÀèat
yoú, àanìlerde seòÀvet yoú, dervìşlerde vehm-i úıyÀmet yoú.
38 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
Ey dervìş, aóvÀlımız nẹçük bolàay? Ey dervìş, bilgil ve ÀgÀh bolàıl kim
evvel kelime-i şerìèat, ikinçi kelime-i ùarìúat, üçünci kelime-i maèrifet, törtünçi
kelime-i óaúìúatnı bilmek kerek. Eger ãÿfì bolup bu kelimelerni bilmese,
sÿfì ẹmes.
Kelime-i şerìèat bu turur :
الفقر فخرى
اى
ى
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله محمد وآله أصحابه أجمعين
لا اله الا الله محمد رسول الله
لا اله الا الله صف ا صف ا محمد رسول الله
لا اله الا الله عظمته محمد رسول الله خلقة
لا اله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخرى
حب الفقراء من الايمان و بعض الفقراء من الكفر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات و الا رضين
القناعة كنتر لا ينفي
الصبركنز من كنوز الجنة
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله محمد وآله أصحابه أجمعين
محمد رسول الله
صف ا صف ا محمد رسول الله
لااله الا الله عظمته محمد رسول الله خلقة
لااله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخوى
حب الفقرا و بغض الفقرا من السكر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات و الارضين
القناعة لايفنى
القناعة كنز من كنوز الجنه
Kelime-i ùarìúat bu turur :
اى
ى
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله محمد وآله أصحابه أجمعين
لا اله الا الله محمد رسول الله
لا اله الا الله صف ا صف ا محمد رسول الله
لا اله الا الله عظمته محمد رسول الله خلقة
لا اله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخرى
حب الفقراء من الايمان و بعض الفقراء من الكفر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات و الا رضين
القناعة كنتر لا ينفي
الصبركنز من كنوز الجنة
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله محمد وآله أصحابه أجمعين
لااله الا الله محمد رسول الله
لااله الا الله صف ا صف ا محمد رسول الله
لااله الا الله عظمته محمد رسول الله خلقة
لااله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخوى
حب الفقرا و بغض الفقرا من السكر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات و الارضين
القناعة لايفنى
القناعة كنز من كنوز الجنه
Kelime-i maèrifet bu turur :
اى
ى
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله محمد وآله أصحابه أجمعين
لا اله الا الله محمد رسول الله
لا اله الا الله صف ا صف ا محمد رسول الله
لا اله الا الله عظمته محمد رسول الله خلقة
لا اله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخرى
حب الفقراء من الايمان و بعض الفقراء من الكفر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات و الا رضين
القناعة كنتر لا ينفي
الصبركنز من كنوز الجنة
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله محمد وآله أصحابه أجمعين
لااله الا الله محمد رسول الله
لااله الا الله صف ا صف ا محمد رسول الله
لااله الا الله عظمته محمد رسول الله خلقة
لااله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخوى
حب الفقرا و بغض الفقرا من السكر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات و الارضين
القناعة لايفنى
القناعة كنز من كنوز الجنه
Kelime-i óaúìúat bu turur :
ى
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله محمد وآله أصحابه أجمعين
لا اله الا الله محمد رسول الله
لا اله الا الله صف ا صف ا محمد رسول الله
لا اله الا الله عظمته محمد رسول الله خلقة
لا اله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخرى
حب الفقراء من الايمان و بعض الفقراء من الكفر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات و الا رضين
القناعة كنتر لا ينفي
الصبركنز من كنوز الجنة
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله محمد وآله أصحابه أجمعين
لااله الا الله محمد رسول الله
لااله الا الله صف ا صف ا محمد رسول الله
لااله الا الله عظمته محمد رسول الله خلقة
لااله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخوى
حب الفقرا و بغض الفقرا من السكر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات و الارضين
القناعة لايفنى
القناعة كنز من كنوز الجنه
Ey dervìş meşÀyıò mÀ teúaddemeniñg faúìrlıúını úabÿl úılıp, sözleriàa
pey-revlıú úılıp, aókÀm ve erkÀnlarını bilip hevÀ vü hevesni terk úılıp, nefsni
mücÀhede yayı birlen sındurup özige muùìè úılıp ve úanÀèatnı pìşe úılıp,
úaøÀsıàa rÀøì bolup, belÀsıàa ãabr úılıp ni’metiàa şükr úılıp aytken risÀleàa
‘amel úılıp ÒudÀ-yi TaèÀlÀnıñg emrlerini becÀy kẹltürse, dervìşlik atı añga
müsellem bolur. Yoú ẹrse, bularnı bilmey şeyòlıú daèvÀsın úılsa, kıyÀmet
küni úara yüzlüg bolup şermende bolàay, neèÿõu bièllÀh min õÀlike. Faúìrlıú
mertebesi maúam-i aèlÀ turur, her kimge müyesser bolmas.
Úudret birlen Óaú’dın bizge fermÀn boldı,
Tüpsiz tẹñgiz içre yalàuz tüştüm dïstlar.
Ol tẹñgizàa uàan ẹõim fermÀn úıldı,
Bióamdi’llÀh ãıóóat selÀm kẹçtim dïstlar.
Yaşım yẹtti, ‘ömrüm kẹtti, kökke uçtum,
Baàrım taştı, ‘aúlım şaştı yẹrge tüştüm,
Nefs-i şeyùÀn òaylı birle köp uruştum,
äabr u rıøÀ maúÀmÀtın aştumdïstlar.
Toúuzımda tükel tozdım, tükenmedim,
On yaşımda oñg yanımàa örkülmedim
On birimde öz nefsimge øÀbıù boldım,
Faúr u rıøÀ maúÀmÀtın kẹçtim dïstlar.
On ikimde barça ervÀó kelÀm úıldı,
Óÿrlar úarşu kẹlip mañga selÀm úıldı,
Sır şerbetin sÀúì bolup mañga sundı,
Anı alıp edeb birlen içtim dïstlar.
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 39
On üçümde àavvÀã bolup deryÀ çomdum
Maèrifetni gevherini sırdın tẹrdim,
Şemèin körüp pervÀne dẹk özüm urdum,
Bì-hÿş bolup ‘aúlım kẹtti şaştım dïstlar
On törtümde tofraà-ãıfat òˇÀrlıú tarttım,
Hÿ Hÿ tẹyü başım birlen tünler úattım,
Miñg altunlıú úıymetini birge sattım,
Andın soñgra úanat úaúıp uçtum dïstlar.
On bẹşimde dergÀhıge yanıp kẹldim,
Yazuú birlen her iş úıldım, alıp kẹldim,
Tevbe úılıp Óaú’úa boyun sunup kẹldim,
Tevbe úılıp yazuúlardın úaçtım dïstlar.
CebrÀèìl vaóiy kẹltürdi òaú Resÿlàa,
Áyet kẹldi õikr aytkin dẹp cüz ü külàa,
Òıøır Babam mẹni saldı uşbu yolàa,
Andın soñgra deryÀ bolup taştım dïstlar.
Şerièatıñg bÿstÀnıda cevlÀn úıldım,
Ùarìúatnıñg gülzÀrıda seyrÀn úıldım,
Óaúìúatnıñg bÀzÀrıda ùayrÀn úıldım,
Maèrifetniñg ẹşikini açtım dïstlar.
Elest òamrın pìr-i muàÀn toya bẹrdi,
İçe bẹrdim miúdÀrımça úoya bẹrdi
Úul ÒÀce Aómed içim taşım köye bẹrdi,
ÙÀlibleràa dürr ü gevher saçtım dïstlar.
El-úıããa, bu maúÀm enbiyÀlar ve ‘Àrifler ve ‘Àşıúlarnıñg maúÀmı turur.
Òusÿsen Òaøret-i Resÿl-i Ekrem, salla’allÀhu ‘aleyhi ve sellemniñg maúÀmları
turur, yaènì
الفقر
فاذا تم الفقر فهو الله
الفقر فخرى
الفقر فخرى
اى
ى
بسم الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين لا اله الا الله محمد رسول الله
لا اله الا الله صف ا صف ا محمد رسول الله
لا اله الا الله عظمته محمد رسول الله خلقة
لا اله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخرى
حب الفقراء من الايمان و بعض الفقراء من الكفر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات القناعة كنتر لا ينفي
الصبركنز من كنوز الجنة
بسم الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين لااله الا الله محمد رسول الله
dẹdiler. Ve faúìrni yaóşı körmek ìmÀndın turur ve
faúìrni òˇÀr tutmaú küfr turur. Neçük kim Òaõret-i nebiyyinÀ, ãallaèllÀhu
‘aleyhi ve sellem, aydılar:
الفقر
فاذا تم الفقر فهو الله
الفقر فخرى
الفقر فخرى
اى
ى
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله محمد وآله أصحابه لا اله الا الله محمد رسول الله
لا اله الا الله صف ا صف ا محمد رسول الله
لا اله الا الله عظمته محمد رسول الله خلقة
لا اله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخرى
حب الفقراء من الايمان و بعض الفقراء من الكفر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات و الا رضين
القناعة كنتر لا ينفي
الصبركنز من كنوز الجنة
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله محمد وآله أصحابه AmmÀ faúìrlıú
mertebesi ve óurmeti yẹti úat ÀsmÀndın ve yẹti úat yẹrdin uluàraú turur.
Neçük kim Óaøret-i Resÿl-i Ekrem, ãalla’llÀhu ‘aleyhi ve sellem, aydılar:
الفقر فخرى
الفقر فخرى
اى
ى
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله محمد وآله لا اله الا الله محمد رسول الله
لا اله الا الله صف ا صف ا محمد رسول الله
لا اله الا الله عظمته محمد رسول الله خلقة
لا اله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخرى
حب الفقراء من الايمان و بعض الفقراء من الكفر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات و الا رضين
القناعة كنتر لا ينفي
الصبركنز من كنوز الجنة
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله محمد وآله لااله الا الله محمد رسول الله
لااله الا الله صف ا صف ا محمد رسول الله
لااله الا الله عظمته محمد رسول الله خلقة
لااله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخوى
حب الفقرا و بغض الفقرا من السكر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات و الارضين
dẹp aydılar.
40 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
Ey dervìş, her kim àanìlerni ikrÀm úılsa dünyÀsı üçün, ebedüèl-ÀbÀd ÒudÀ-
yi TaèÀlÀnıñg laènetiàa giriftÀr bolur; ve eger faúìrni òaúìr körse ve ihÀnet
úılãa, ÒudÀ-yi TaèÀlÀ çendìn ‘aõÀbàa giriftÀr úılàay. Bol fièl müèminlerde
bolmas, meger münÀfıúlarda bolàay.
Óaõret-i ‘Alì raøiyaèllÀhu ‘anhu, rivÀyet úılurlar kim dervìşlik maúÀmı
úırú turur. Eger bilip ‘amel úılsa, dervliki pÀk turur; ve eger bilmese ve örgenmese,
dervìşlik makÀmı añga óarÀm turur ve cÀhil turur. Ol úırú maúÀmnı
onı maúÀm-i şerìèatda turur ve onı maúÀm-i ùarìúatda turur ve onı maúÀm-i
maèrifetde turur ve onı maúÀm-i óaúìúatda turur.
Ol on maúÀm şerìèatda turur: Evvel ìmÀn kẹltürmek Óaú TaèÀlÀnıñg
birlikige ve barlıúıàa ve åıfÀtıàa ve õÀtıàa. İkinçi namÀz oúumaú turur.
Üçünçi rÿze tutmaú turur. Törtinçi zekÀt bẹrmek turur. Bẹşinçi óac úılmaú
turur. Altınçı mülÀyim sözlemaú turur. Yẹtinçi ‘ilm örgenmaú turur. Sẹkizinçi
Óaøret-i Resÿl-i Ekrem, ãallaèllÀhu ‘aleyhi ve sellemniñg sünentlerini
becÀy kẹltürmaú turur. Tokuzınçı emr-i maèrÿfnı becÀy kẹltürmaú turur.
Onunçı nehy-i münker úılmaú turur.
[Ol] on maúÀm ùarìúatda turur: Evvel tevbe turur. İkinçi pìrge úol
bẹrmaú turur. Üçünçi òavf turur, Törtinçi recÀ turur, yaènì Óaú TaèÀlÀ
raómetidin ümìdvÀr bolmaú turur. Beşinçi vird-i evúÀtnı becÀy kẹltürmaú
turur. Altınçı pìrni òıõmetide bolmaú turur. Yetinçi pìrniñg icÀzeti birle
sözlemaú turur. Sẹkizinçi naãìóat ẹşitmek turur. Tokuzınçı tecrìd bolmaú
turur. Onunçı tefrìd bolmaú turur.
On maúÀm maèrifetde turur: Evvel fenÀ bolmaú turur. İkinçi dervìşlıúnı
úabÿl úılmaú turur. Üçünçi her işke taóammül úılmaú turur. Törtünçi
óelÀl ùayyib ùaleb úılmaú. Beşinçi maèrifet úılmaú turur. Altınçı şerìèat ve
ùarìúatnı ber-pÀy tutmaú turur. Yetinçi dünyÀnı terk úılmaú turur. Sekizinçi
Àòiretni iòtiyÀr úılmaú turur. Toúuzunçı vücÿd maúÀmını bilmaú turur.
Onunçı óaúìúat esrÀrını bilmaú turur.
[Ol] on maúÀm óaúìúatda turur: Evvel òaú-rÀh bolmaú turur. İkinçi yaòşı
yamanı tanımaú ve burun loúmage úol salmaslıú, belki faølage úanÀèat úılmaútur.
Özini, loúmasını sebìl-rÀh úılmaú ve kişini ÀzÀr bẹrmegey ve faúìrlıúàa
münkir bolmaàay ve seyr-i sülÿk úılmaú, her kimdin sırrın saúlamaú ve
şerìèat ve ùarìúat [ve maèrifet] ve óaúìúat maúÀmını bilmek ve ‘amel úılmaú.
Şeyò Óasan-i Baãrì, raómetuèllÀhi ‘aleyhi, rivÀyet úılurlar: Óaøret-i
Resÿl, rahmetuèllÀhi ‘aleyhi ve selemdin Óaøret-i ‘Alì, raøiyaèllÀhu ‘anhu,
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 41
aydılar: MièrÀc kẹçesi Óaú TaèÀlÀnıñg fermÀnı birlen Óaøret-i ‘CebrÀèìl,
‘aleyhiès-selÀm, BurÀú kẹltürdiler. Yẹti úat ÀsmÀndın aşurdı, Teñgri, ‘azze ve
celle, úudreti birlen; ‘acÀyiblerni kördi. Óaøret-i Rabbuèl-erbÀbdın nidÀ kẹldi:
YÀ Seyyideèl-mürselìn, yoúarı naôar úıl! Óaøret-i Resÿl-i Ekrem, ãallaèllÀhu
‘aleyhi ve selem, naôar úıldılar ẹrse, ‘acÀyib ãÿretlerni kördiler ki anıñg
şerói yẹr ve kökke sıàmas. Anda óayrÀn úaldılar ve bì-hÿş boldılar. Yene hÿşlarıàa
kẹldiler ve aydılar: YÀ Rab, ol ne ãÿret ẹrdi ki kördüm, ‘aúl u hÿşumdın
kẹttim? Óaøret-i Rabbuèl-‘izzetdin nidÀ kẹldi ki ol ãÿret faúìrlıú ãÿretidür.
Ey Muóammed, eger mẹni tileseñg, faúìr ve tecrìd ve tefrìd bolàıl; ve eger
dìdÀr tileseñg, riyÀøet tartúıl, tÀ mẹniñg cemÀlımàa müşerref bolàay sẹn. Ve
her kim dìdÀr tilese, àayr-i Óaú añga óarÀm turur.
Faúìrlıú ãÿreti kökde ẹrdi, kökdin yẹrge indi. äaóÀbeler faúìrlıú ãÿretini
kördiler. AmmÀ meşÀyıòlar ol ãÿretni beyÀnıda muòtelif sözlepdürler. Óaøret-
i ‘Alì, kerremaèllÀhu vechehu, aydılar: Óaõret-i Muóammed MuãtafÀ,
ãallaèllÀhu ‘aleyhi ve sellem, ol kẹçe MièrÀcdın yanıp kẹldiler, mubÀrek yüzleride
nÿrì kördüm. On sẹkiz miñg ‘Àlem mañga ol nÿrdın ‘iyÀn boldı. Anda
aydım: yÀ Resÿl’llÀh, bu kün yüzüñgizde nÿr kördüm, kündekidin ziyÀde.
Óaøret-i Resÿl, ãallèllÀhu ‘Àleyhi ve sellem, aydılar: Bol kẹçe MièrÀc’da Rabbuèl-‘
Àlemìn óaõretide faúìrlıú ãÿretini kördüm, ‘ışú şarÀbıdın bir cürèa nÿş
úıldım, dẹdiler. Óaøret-i ‘Alì, raøiyaèllÀhu ‘anhu, aydılar: Bu óÀlda mẹn hem
Àrzÿ úıldım. Óaøret-i Resÿl, ãallaèllÀhu ‘aleyhi ve sellem, ‘ışú şarÀbıdın cürèaì
mañga hem bẹrdiler, içtim, bì-óÀl boldum ve bì-hÿş boldum. Yene hÿşumàa
kẹldim, her ne Óaøretke muèÀyene ve müşÀhede erdi, mañga hem şundaà
boldı. Óaøret-i Resÿl-i Ekrem, ãallaèllÀhu ‘aleyhi ve sellem, aydılar: YÀ ‘Alì,
faúirlıú maúÀmında on maúÀm bar turur ve on nÿr bar turur ve on yol bar
turur ve on orun bar turur, úırú mertebe bar turur.
Ol on maúÀm bardur: Evvel úanÀèat turur, çünÀnçi Óaøret-i Resÿl-i
Ekrem, ãallaèllÀhu ‘aleyhi ve sellem, aydılar:
الفقر
فاذا تم الفقر فهو الله
الفقر فخرى
الفقر فخرى
اى
ى
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله محمد وآله أصحابه أجمعين
لا اله الا الله محمد رسول الله
لا اله الا الله صف ا صف ا محمد رسول الله
لا اله الا الله عظمته محمد رسول الله خلقة
لا اله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخرى
حب الفقراء من الايمان و بعض الفقراء من الكفر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات و الا رضين
القناعة كنتر لا ينفي
الصبركنز من كنوز الجنة
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله محمد وآله أصحابه أجمعين
لااله الا الله محمد رسول الله
لااله الا الله صف ا صف ا محمد رسول الله
لااله الا الله عظمته محمد رسول الله خلقة
لااله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخوى
حب الفقرا و بغض الفقرا من السكر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات و الارضين
Yaènì
úanÀèat gencdür kim hergiz tükenmes. Ve mÀlnıñg fÀyidesi yoútur, ölüm
vaútıda münúatiè bolur. İkinçi maúÀm-i faúr, belÀàa taóammül úılmaúdur.
Üçünci maúÀm-i faúr, giriftÀrlıú turur bendelikige. Törtünçi maúÀm-i faúr,
‘aõÀb turur, Eyyüb dẹk bolmış turur. Bẹşinçi maúÀm-i faúr, óayret turur.
Altınçı maúÀm-i faúr, riyÀøet turur. Yẹtinçi maúÀm-i faúr, açlıà turur. Sẹkizinçi
maúÀm-i faúr, helÀket turur. Toúuzınçı maúÀm-i faúr, dil-òaste bolmaú
turur. Onunçı maúÀm-i faúr, Óaõret-i rabbuèl-‘izzetlik turur.
42 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
Ve on nÿr-i faúr turur: Evvel nÿr-i ãıdú. İkinçi nÿr-i ãabr. Óaøret-i Resÿl,
ãallaèllÀhu ‘aleyhi ve selem, aydılar:
الفقر فخرى
حب الفقراء من الايمان و بعض الفقراء من الكفر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات و الا رضين
القناعة كنتر لا ينفي
الصبركنز من كنوز الجنة
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله محمد وآله لااله الا الله محمد رسول الله
لااله الا الله صف ا صف ا محمد رسول الله
لااله الا الله عظمته محمد رسول الله خلقة
لااله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخوى
حب الفقرا و بغض الفقرا من السكر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات و الارضين
Yaènì ãabr, behiştniñg
gencleridin turur. Üçünci nÿr-i şükr turur. Törtinçi nÿr-i fikr turur.
Bẹşinçi nÿr-i õikr turur. Altınçı nÿr-i namÀz turur. Yẹtinçi nÿr-i rÿze turur.
Sẹkizinçi nÿr-ı ìmÀn turur. Toúuzınçı nÿr-i ãadaúa turur. Onunçı nÿr-i pÀkcÀn
turur.
Ve on yol-i faúr turur: Evvel tevbe turur. İkinçi yazuúlardın úaytmaú turur.
Üçünçi peşìmÀnlıú turur, yaman işlerdin. Törtinçi óayret turur. Bẹşinçi
maúÀm òÀrlıú ve zÀrlıú turur. Altınçı Óaú TaèÀlÀ’dın yari tilemek turur.
Yẹtinçi yaman yollardın yanmaú turur. Sẹkizinçi ÒudÀ-yi TaèÀlÀ’nıñg õikri
birlen bolmaú turur. Toúuzınçı tefekkür turur. Onunçı fenÀ bolmaú turur.
Ve on orun bar turur: Faúr turur òikmet turur, ‘adl turur, ‘aúl turur, óilm
turur, óayÀt turur, ‘izzet turur, iósÀn turur, settÀrlıú turur, emÀnet turur, teslìm
turur.
Şeyò äihÀbüèd-dìn, úaddesaèllÀhu sırrehu, aydılar: Dervìşlikke bol úırú
şerÀyitni bilmaú kẹrek. Andaà kişini ãïfì dẹgeyler. SulùÀn Aómed-i KübrÀ
aydılar: Yẹtmiş üç yıl ‘ömr kördüm, úırú yıl müsÀfirlıú birle boldum, yẹti yıl
óac úıldım, miñg mertebe òatm-i ÚurèÀn úıldım, yẹtmiş mertebe Óaøret-i
Resÿl-i Ekrem, ãallaèllÀhu ‘aleyhi ve sellemni tüşümde kördüm. MübÀrek
yüzlerige úarap bol úırú maúÀmnı mañga aydılar. Mẹn ‘amel úılaèlmadım,
Óaøret-i VÀcib TaèÀlÀàa yẹtişmedim. Óaøret-i Şeyò ŞihÀbüèd-dìn, raómetuèllÀhi
‘aleyhi, aydılar kim bol úırú maúÀmnıñg onı [maúÀm-i] şerièatda
turur ve onı maúÀm-i ùarìúatda turur ve onı maúÀm-i óaúìúatda turur ve
onı maúÀm-i maèrifetde turur. Her sÿfì ve her dervìş ve her fakìr ki bol úırú
maúÀmnı bilmese ve ‘amel úılmasa, ãÿfìlıú şeyòlıú, faúìrlıú daèvÀsın úılsa,
yalàan turur. Ve eger ãÿfìàa bu dünyÀnı nièmeti [ni] tamÀm bẹrseler, kÀfirlerge
işÀret úılsa kẹrek. Ve eger ‘uúbì nièmetini ve cennetni tamÀm bẹrseler,
müèminlerge işÀret úılsa kẹrek. Miónet ü renc [ü] belÀnı özige körse kẹrek.
äÿfì eger òalvetde bolsa, Óaú TaèÀlÀnı õikri birlen bolsa kẹrek. Ve eger òalú
arasıda bolsa, şerìèat emri birle iş úılsa kẹrek. Ve her vaútì ki dermÀnde bolsa,
anıñg dergÀhıàa ãabr úılsa kẹrek. äÿfì óelÀl yẹmaúdın tevbe úılsa kẹrek, illÀ
biúaderi øarÿretin, tÀ şübhege tüşmegey. Ve eger ãÿfì dünyÀ nièmetini tilese,
ãÿfì ẹmes. Ve eger duèÀ ve zÀrì bilen belÀ ve miónetàa ãabr úılsa, ãÿfì turur.
Ve şeyòlıú maúÀm-i mücÀhede turur. Ve ehl-i dünyÀ bülendni tiler ve
ehl-i ‘uúbì pestlikni tiler ve òÀrlıúnı tiler. Ve eger ãÿfìàa belÀ kẹlse, Àh vÀh
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 43
dẹmes ve ãabr úılur. Ve eger ãÿfìniñg nefsi nièmet Àrzÿ úılsa, nefsini Àrzÿsını
bẹrmegey. Ve eger ãÿfì aç bolsa ve bürehne bolsa, òoşnÿd bolàay ve ãabrdın
özgeni iòtiyÀr úılmaàay, òoş tevÀøuèlıú bolàay.
Bol on maúÀm şerìèatda turur ve on maúÀm ùarìúatda turur, teslìm turur,
yaènì belÀ ve miónet başıàa kẹlse, özini teslìmàa cÀn u dil birle salàay. Yene
içmek yemekni òalúdın tilemesün. Ve gilìm pÀresini aùlasdın ziyÀde körsün.
Kündüz rÿze, kẹçe namÀzda bolsun ve tilÀvet-i ÚurèÀn birle bolsun.
Naôm
Diliñg Àòırda bolsun rÀóat-i merg,
Oúup ÚurèÀn tilÀvet úılmagil terk.
Ve eger ùaèÀm yẹse ve libÀs kẹyse, niyeti ‘ibÀdet bolsun ve ehl-i maóabbetdin
özgeni õikr úılmasun. Ve yene iòlÀãı birle bolsun. äÿfì her kẹçe namÀz-i
teheccüdni terk úılmasun, òavf ve recÀ içide bolsun. Ve eger ãÿfì ùaèatını
òalúàa ôÀhir úılsa riyÀ üçün, ẹllig yıllıú ùÀèatını õerre-i ùaèÀmàa saùàay, Ùẹñgri,
‘azze ve celleàa şÀyeste bolmaàay.
Ve yene ãÿfì yolàa rÀstlıú birle úadem úoyàay ve rÀst sözlegey, zìrÀ ki köñgül
tilge òaber bẹrür. Yene ãÿfì nefsini köydürüp fenÀ úılsa kẹrek; dünyÀdın
sözlemese kẹrek. Óaú TaèÀlÀ’nıñg yÀdı birlen òoş-vaút bolsa kẹrek. Ve yene
ãÿfì pest-liúÀy bolsa, Óaú TaèÀlÀnı tapúay. Eger otúa baúsa, Óaúnı körgey
ve eger suàa baúsa, Óaúnı körgey ve eger yoúarı baúsa, Óaúnı körgey ve eger
ilgeri baúsa, Óaúnı körgey ve eger oltursa, Óaúnı körgey müşÀhede közi birlen.
Ve yene ãÿfì ilmeèl-yakìn ‘ayneèl-yakìn maúÀmını tapúay. Ve eger sır
közi birle yoúarı baúsa, ‘arşnı körgey. Ve eger úoyı baúsa, yẹti ùabaúa zemìnni
tÀ taóteèå-åerÀ, püşt-i gÀv-i mÀhìni körgey ve hìç óicÀb bolmaàay. Ve eger
óaúúeèl-yaúìn közi birlen baúsa, maòlÿúÀt ve maãnÿèÀtdın kẹçip bì-çün ve
bì-çigÿne Óaúnı körgey ve maèrifetde barça kevneyn ‘Àlemini körgey, tanımaú
turur bì-şekk ü bì-şübhe. Ve yene sÿfì dünyÀ ve Àòiretde anıñg himmetiàa
sıàmas, barça behiştniñg nièmetleri közige körünmes. Yene ãÿfì dẹgen
ÒudÀ-yi TaèÀlÀnıñg şevúıda su dẹk bolup ẹrip aúsa kẹrek, köñgülni Óaúnı
rıõÀsıàa bẹrse kẹrek, ferzendiàa ve mÀlıàa köñgül bẹrmese kerek. Yene ãÿfì
dẹgenni gıda tapmaàaylar, veyl ãırÀtda hem tapmaàaylar ve cennetde hem
44 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
tapmaàaylar, Óaõret-i VÀcib TaèÀlÀnıñg úurbıda tapàaylar. Eger ãïfì aytsa, ey
BÀr-ÒudÀyÀ, barça ‘Àãìlerni mañga baàışlaàıl dẹse, anıñg sözini Óaú TaèÀlÀ
red úılmaàay. Ve yene sÿfì tÀ Óaøret-i Óaú TaèÀlÀdın nidÀ ẹşitmese, cÀnını
bẹrmegey; münkir ve nekìrdin endìşe úılmaàay, úıyÀmetni endìşe úılmaàay,
óÿr u úusÿràa baúmaàay, tÀ Melik-i áaffÀrnı körmegünçe. Yene ãÿfì ol bolur
kim barça işlerdin köñgli savuúbolsa, nefs ve şehevÀtdın ãÀf bolsa, bÀùını
ÀfÀtdın ãÀf bolsa, yürüşi ãÀf bolsa, bÀùını puòte bolsa, közi iki dünyÀdın dÿòte
bolsa, sırrı efrÿòte bolsa.
Bol aytılgen sẹksen maúÀm boldı. Ey dervìş, her bir maúÀm bir peyàamberni
maúÀmları turur. Evvel Óaøret-i Ádem, ‘aleyhiès-selÀmnı ve Àòırı
Óaøret-i Muóammed Muãùafa, ãallaèllÀhu ‘aleyhi ve sellemni turur. SulùÀnuèl-
meşÀyıò Óaøret-i ÒÀce Aómed-i Yesevì, raómetuèllÀhi ‘aleyhi, aydılar
kim yẹtmiş ‘ilm-i ÀdÀbnı bilmegünçe, yẹtmiş maúÀm yolını ùay úılıp kẹzmegünçe
her kim şeyòlıú maúÀmı daèvÀsın úılsa, ol hemÀn büt bolàay.
Şeyò Serì-i Saúatì, raómetuèllÀhi ‘aleyhi, aydılar: Fakr, bir taà ẹrür, barça
kÀnlarnı mekÀnı turur. Şeyòuèl-meşÀyıò, úaddesaèllÀhu taèÀlÀ rÿóahu,
aydılar: Faúr, bir deryÀyì turur. Ol deryÀnıñg pÀyÀnı yoú, anıñg pÀyÀnı kişi
körgeni yoú, becüz Óaøret-i Muóammed MuãùafÀ, ãallaèllÀhu ‘aleyhi ve sellem.
Seyyidüèù-ùÀèife Óaõret-i Cüneyd-i BaàdÀdì ayturlar: Faúr, bir püşte
turur. Seyyid Aómed-i KübrÀ ayturlar: Faúr, nÿr-i ÒudÀ turur; her kimge
ol nÿrnı øiyÀsı tẹgse, anıñg øiyÀsıdın kemÀl-i ‘ışú tapar. Şeyò Aómed aytur:
Faúr, bir tÀc-i devlet turur; her kim başıàa úoydı, iki cihÀnda sulùÀn boldı.
Şeyò äaúìú-i Belòì, raómetuèllÀhi ‘aleyhi, aytur: Faúr bir ot turur; her kimniñg
köñglige tüşti, vücÿdı altun boldı. Şeyò Aómed-i CÀm aytur: Faúr, bir
şarÀb turur; her kişi cürèaì nÿş úıldı, tÀ úıyÀmetàaça pest-likÀy boldı. Şeyò
Úutbuèd-dìn Óayder aytur: Faúr, ceõbe-i ÒudÀvend ẹrür; her kimge tẹgse,
iki cihÀnda murÀdı óÀãıl bolur. ÒÀce ‘AbdulÀh Óayder aytur: Faúr, hidÀyet-i
rabbÀnì turur; her kim ki yol taptı, cÀvidÀne sulùÀnlıànı taptı. Şeyò Manãÿr-i
ÓallÀc aytur: Faúr, dìdÀr-i Óaú TaèÀlÀ turur; her kim ki kördi, körmedi.
LoúmÀn-i Seraòsì aytur: Faúr, şehbÀz-i himmet turur; her kimge úondı, ol
kişi ‘arşke pervÀz úıldı.
MeşÀyıò úavlı mundaà ẹrür: Faúr, Óaú TaèÀlÀnıñg bÀà-i vaãlıdın dıraòtì
turur. Ol dıraòtnıñg butaàı ‘aúl turur, rìşesi hidÀyet turur, meyvesi òayr u
seòÀvet turur, sÀyesi úanÀèat turur, anıñg bÿyı şevú turur. Anıñg bergi her
kimge tẹgdi, ‘amel-i sÀlió óÀãıl úıldı. Ve her kim meyvesidin yẹdi, óayÀt-i cÀYESEVÎ’NİN
FAKR-NÂMESİ 45
vidÀne taptı. Ve eger bÿyı her kimge yẹtse, mest ü óayrÀn bolàay. Ve eger
sÀyeside orun alsa, ÀftÀb-i óaúìúat añga tüşkey.
Ey dervìş faúrnıñg altı ÀdÀbı bar turur: Evvel yaòşı ve yaman sözge sükÿt
úılmaú ve pìr aldıda òÀmÿş bolmaú ve bì-icÀzet-i pìr sözlememaú, kişi birle
açıà bolmamaú ve òÀã u ‘Àmnıñg òıõmetini úılmaú ve nefsni öltürmaú ve
hevÀ vü hevesni terk úılmaú. Faúrdın pÀkìze nẹmerse bolmas. Faúr àurbet
turur, aç bolmaú turur. Ve eger aç bolsa, anıñg ùahÀreti ve õikri kẹtmes. Ve
eger toú bolsa, fesÀdlar peydÀ bolur.
Faúr maúÀmı sẹkiz turur: Evvel tevbe turur, ‘ibÀdet turur, maóabbet turur,
ãabr turur, şükr turur, rıõÀ turur, zühd turur, ‘Àriflıú turur. Evveli Óaøret-
i Ádem, ‘aleyhiès-selÀmdın úaldı, ‘abidlıú Óaøret-i İdrìs, ‘aleyhiès-selÀmdın
úaldı, şükr ve maóabbet Óaøret-i İbrÀhìm, ‘aleyhiès-selÀmdın úaldı,
ãÀbirlıú Óaøret-i Eyyÿb, ‘aleyhiès-selÀmdın (úaldı), rÀøìlıú Óaøret-i MÿsÀ,
‘aleyhiès-selÀmdın úaldı, zÀhidlıú Óaøret-i ‘ÌsÀ, ‘aleyhiès-selÀmdın úaldı,
‘Àriflıú Óaøret-i Muóammed MuãùafÀ, ãallaèllÀhu ‘aleyhi ve selemdin úaldı.
Faúr mertebesi yẹti turur: CevÀnmerdlıú turur, sipÀhìlıú turur, [àarìblıú
turur], òırúa turur, úanÀèat turur, tevekkül turur. CevÀnmerdlıú Óaøret-i
‘Alìdin úaldı, sipÀhìlıú Óaøret-i SüleymÀn, ‘aleyhiès-selÀmdın úaldı, àarìblıú
Óaøret-i YaóyÀ, ‘aleyhiès-selÀmdın úaldı, úanÀèatlıú Óaøret-i Muóammed
Muãùafa, ãallaèllÀhu ‘aleyhi ve sellemdin úaldı.
Her dervìş ki bol yẹti maúÀm-i dervìşlikni bilmese, yÀ bilip ‘amel úılmasa,
şeyò ve mürìd almaú añga óarÀm turur. Ey dervìş, bol Faúr-nÀmede her vaãiyyeti
ki bitildi, kelÀm-i rabbÀnì ve óadìå-i nebevìdin ve icmÀè-i ümmetdin bitildi.
Her ùÀlib ki bol vaãiyyetlerge ‘amel úılıp, istiúÀmet úılsa, dünyÀ ve ‘uúbì
müyesser bolàay. Ve eger ‘amel úılmasa, Àòır demide cÀyını körüp peşìmÀn
úılàay ve şermende-i Àòiret bolàay. Her dervìş bu úırú maúÀmnı bilmese ve
‘amel úılmasa, anıñg şeyòlıàı şeytÀnì turur. Evvel maúÀm-i melekÿt, ikinçi
maúÀm-i lÀhÿt, üçünci maúÀm-i nÀsÿt törtinçi, maúÀm-i ceberÿt şerièat turur,
maúÀm-ı melekÿt ùarìúat turur, maúÀm-ı lÀhÿt maèrifet turur, maúÀm-ı
nÀsÿt óaúìúat turur.
Temmet Faúr-nÀme bi-faølihi ve kemÀl-i keremihi
Minyatür: Ömür Koç,
“Ahmet Yesevi ve Türbesi”
Minyatür: Ömür Koç,
“Ahmet Yesevi menkıbeleri”
48 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
الفقر
فاذا تم الفقر فهو الله
الفقر فخرى
الفقر فخرى
اى
ى
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله محمد لا اله الا الله محمد رسول الله
لا اله الا الله صف ا صف ا محمد رسول الله
لا اله الا الله عظمته محمد رسول الله خلقة
لا اله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخرى
حب الفقراء من الايمان و بعض الفقراء من الكفر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات و الا رضين
بسم الله الرحمن الرحيم
العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله محمد وآله أصحابه أجمعين
رسول الله
رسول الله خلقة
رسول رسالة
من الكفر
Amma bil ki kutupların kutbu şeyhlerin başı, velilerin sultanı, takva sahiplerinin
delili, nebilerin sultanı (Peygamber) Hazretlerinin, Allah'ın salât
ve selâmı üzerine olsun, sofrasının çocuğu Sultan Hâce Ahmed-i Yesevî
Hazretleri bu risalede şöyle buyurmuşlardır: Bizden sonra âhır zaman yakın
olduğunda öyle şeyhler ortaya çıkacak ki İblîs, lânet onun üzerine olsun,
onlardan ders alacak ve bütün halk onlara dost olacak ve (fakat) müritlerini
idare edemeyecekler.
O şeyhler ki müritlerinden açgözlülükle bir şeyler dilerler ve canlarını
küfür ve dalâletten ayırmazlar ve bid'at ehlini iyi görürler ve sünnet ehlini
Yesevî'nin Fakr-nâmesi
Tercüme
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 49
kötü görürler ve şeriat ilmi ile amel etmezler ve nâmahremlere göz salarlar
(bakarlar) ve kötülüğü âdet edip Allahu Taâlâ'nın rahmetinden ümitli olurlar
ve şeyhlik işlerini değersiz görürler, (onların) müritleri de dinden çıkmış
olur, kendileri de dinden çıkmış olur. Ve yine değersiz bir şekilde ve inleyerek
müritlerinin eşiğinde dolaşırlar, o halde müritlerinden yardım alırlar.
Eğer müritleri bağış ve yardımda bulunmasa, döğüşürler ve derler ki “Ben
usanmışım, Tanrı da usanmıştır.” derler.
Şeyh odur ki yardım alsa, hakketmiş olanlara verir. Eğer alıp kendisi yese,
murdar et yemiş gibi olur. Eğer elbise yapıp giyse, o elbise eskiyene kadar
Hak Taâlâ (onun) namaz ve orucunu kabul etmez. Ve eğer aldığı yardımdan
ekmek yapıp yese, Hak Taâlâ onu cehennemde türlü azaba uğratır. Ve eğer
öyle şeyhe bir kişi itikat etse (inansa), kâfir olur. Öyle şeyhler mel'undurlar.
Onların fitnesi Deccal'dan beterdir. Şeriatten tarikatten, hakikatten, mârifetten
uzaklaşmışlardır.
Ey tâlip, eğer Hakk'ı bulayım desen, öyle pîre el ver (uzat) ki şeriatte ârif
bi'llah olsun, tarikatte sırlara vâkıf olsun, hakikatte tam mânasiyle olgun olsun,
mârifette büyük bir deniz olsun… Öyle pîre el ver (uzat) ki işin saadet
olsun… Eğer mürit şeriat ilmini bilmese, şeriat ilmini (ona) öğretsin. Eğer
tarikatte bir hÀl meydana gelse, tarîkat ilmi ile yola salsın ve hakikat yönünden
müride yol göstersin ve mârifette ilâhî cezbe meydana getirsin.
Şeyh Zu'n-nûn-i Mısrî, Allah'ın rahmeti üzerine olsun, şöyle demişlerdir
ki mürit kırk yıl hizmet kılmayınca, şeyhlik ve fakîrlik ve dervişlik mevkii
ona verilmez ve hırka giymesi ona lÀyık görülmez. Sultan Ahmed-i Yesevî
Hazretleri buyurmuşlardır ki bir kimse pîrlik ve şeyhlik iddiasında bulunsa,
kırk yıl tâ pîrin hizmetinde bulunmayınca, şeyhlik mevkii ona lâyık görülmez.
Ve eğer mürit alsa, (o mürit) dinden çıkmış olur. Dervişlik iddiasında
bulunan bir kimse, önce Hak emrine itaat edip şeriat emri ile yola girmeli
ve bâtıl işlerden ve bid'atlerden vazgeçmelidir. Gece kalkıp namaz kılmayınca,
gündüz hizmet etmeyince, şeyhlik iddiasında bulunsa, işi bâtıl olur. Bir
kimse şeriat emrinden çıksa, dinden (de) çıkmış olur. Eğer tevbe etmeden
dünyadan göçse, Hak Taâlâ (onu) cehennemde türlü azaba uğratır.
Ey derviş, eğer (o kimseler) riyakâr zâhit, sevdalı âbit veya dilenci sÿfi,
veya hercaî derviş olsalar, (onların) sÿfilikleri murdar, işleri fesat, müritleri
dinden çıkmış (olur); öylelerinin sÿfilikleri keyfî hareket (başı boşluk), dervişlikleri
açgözlülük, niyetleri fitnelik, yolları mübah kılma, sünnetleri bid'at,
50 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
fiilleri kabahat, neticeleri bedbahtlık, sırları hainlik, gusulları cenabettir. Sÿfilerde
riyazet yok, fakîrlerde kanaat yok, zenginlerde cömertlik yok, dervişlerde
kıyamet korkusu yok.
Ey derviş, halimiz nasıl olacak? Ey derviş, bil ve uyanık ol ki evvela şeriat
kelimesini, ikinci (olarak) tarikat kelimesini, üçüncü (olarak) mârifet kelimesini,
dördüncü (olarak) hakikat kelimesini bilmek gerek. Eğer (bir kimse)
sÿfi olup bu kelimeleri bilmese, sÿfi değildir.
Şeriat kelimesi budur :
الفقر فخرى
الفقر فخرى
اى
ى
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله محمد وآله أصحابه أجمعين
لا اله الا الله محمد رسول الله
لا اله الا الله صف ا صف ا محمد رسول الله
لا اله الا الله عظمته محمد رسول الله خلقة
لا اله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخرى
حب الفقراء من الايمان و بعض الفقراء من الكفر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات و الا رضين
القناعة كنتر لا ينفي
الصبركنز من كنوز الجنة
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله محمد وآله أصحابه أجمعين
محمد رسول الله
صف ا صف ا محمد رسول الله
لااله الا الله عظمته محمد رسول الله خلقة
لااله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخوى
حب الفقرا و بغض الفقرا من السكر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات و الارضين
القناعة لايفنى
القناعة كنز من كنوز الجنه
Tarikat kelimesi budur :
الفقر فخرى
الفقر فخرى
اى
ى
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله محمد وآله أصحابه أجمعين
لا اله الا الله محمد رسول الله
لا اله الا الله صف ا صف ا محمد رسول الله
لا اله الا الله عظمته محمد رسول الله خلقة
لا اله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخرى
حب الفقراء من الايمان و بعض الفقراء من الكفر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات و الا رضين
القناعة كنتر لا ينفي
الصبركنز من كنوز الجنة
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله محمد وآله أصحابه أجمعين
لااله الا الله محمد رسول الله
لااله الا الله صف ا صف ا محمد رسول الله
لااله الا الله عظمته محمد رسول الله خلقة
لااله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخوى
حب الفقرا و بغض الفقرا من السكر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات و الارضين
القناعة لايفنى
القناعة كنز من كنوز الجنه
Mârifet kelimesi budur :
الفقر فخرى
الفقر فخرى
اى
ى
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله محمد وآله أصحابه أجمعين
لا اله الا الله محمد رسول الله
لا اله الا الله صف ا صف ا محمد رسول الله
لا اله الا الله عظمته محمد رسول الله خلقة
لا اله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخرى
حب الفقراء من الايمان و بعض الفقراء من الكفر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات و الا رضين
القناعة كنتر لا ينفي
الصبركنز من كنوز الجنة
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله محمد وآله أصحابه أجمعين
لااله الا الله محمد رسول الله
لااله الا الله صف ا صف ا محمد رسول الله
لااله الا الله عظمته محمد رسول الله خلقة
لااله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخوى
حب الفقرا و بغض الفقرا من السكر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات و الارضين
القناعة لايفنى
القناعة كنز من كنوز الجنه
Hakikat kelimesi budur :
الفقر فخرى
اى
ى
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله محمد وآله أصحابه أجمعين
لا اله الا الله محمد رسول الله
لا اله الا الله صف ا صف ا محمد رسول الله
لا اله الا الله عظمته محمد رسول الله خلقة
لا اله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخرى
حب الفقراء من الايمان و بعض الفقراء من الكفر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات و الا رضين
القناعة كنتر لا ينفي
الصبركنز من كنوز الجنة
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله محمد وآله أصحابه أجمعين
لااله الا الله محمد رسول الله
لااله الا الله صف ا صف ا محمد رسول الله
لااله الا الله عظمته محمد رسول الله خلقة
لااله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخوى
حب الفقرا و بغض الفقرا من السكر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات و الارضين
القناعة لايفنى
القناعة كنز من كنوز الجنه
Ey derviş, şeyhler daha önce gelenlerin fakîrliğini kabul edip, sözlerine
uyup, ahkâm ve erkânlarını bilip, geçici istekleri terk edip, nefsi mücahede
yayı ile parçalayıp kendisine itaat ettirip ve kanaatı âdet haline getirip, kazasına
razı olup, belasına sabredip, nimetine şükredip, bildirilen risaleye göre
amel edip Hüdâ-yı Taâla'nın emirlerini yerine getirse, dervişlik adı ona uygun
olur; yoksa bunları bilmeden şeyhlik iddiasında bulunsa, kıyamet günü
kara yüzlü olup mahcup olur. Öylelerinden Allah'a sığınırım. Fakîrlik mertebesi
yüce bir makamdır, herkesin kolayca eline geçmez.
Kudret ile Hak’tan bize buyruk oldu,
Dipsiz deniz içine yalnız düştüm, dostlar.
O denize kadir Rabb'ım buyurdu,
Allah'a hamd olsun, sıhhat ve esenlikle geçtim, dostlar.
Yaşım ilerledi, ömrüm tükendi, göğe uçtum,
Bağrım taştı, aklım şaştı, yere düştüm,
Şeytanî nefis güruhuyla (arzularıyla) çok vuruştum,
Sabır ve rıza makamlarını aştım, dostlar.
Dokuzumda toz gibi savruldum, tükenmedim,
On yaşımda sağ yanıma dolanmadım,
On birimde kendi nefsimi zabtettim,
Fakr ve rıza makamlarını geçtim, dostlar.
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 51
On üçümde dalgıç olup deryaya daldım,
Mârifetin cevherini sırdan derdim,
Mumunu görüp pervane gibi kendimi vurdum,
Kendimden geçip aklım gitti, şaştım, dostlar.
On dördümde toprak gibi hakîrlik çektim (hakîr görüldüm)
Hû Hû diyip gözyaşımla geceleri (birbirine) kattım,
Bin altınlık kıymetini bire sattım,
Ondan sonra kanat çırpıp uçtum, dostlar.
On beşimde dergâhına dönüp geldim,
Günah ile yaptığım her işi alıp geldim,
Tevbe edip Hakk’a boyun sunup geldim,
Tevbe edip günahlardan kaçtım, dostlar.
Cebrâil vahiy getirdi hak Resul'a,
Âyet geldi (indi) zikret diye cüz ve kül'e,
Hızır Baba'm beni saldı işte bu yola,
Ondan sonra derya olup taştım dostlar.
Şeriatın bostanında dolaşıp durdum,
Tarikatın gülzarında gezinip durdum,
Hakikatin pazarında uçup durdum,
Mârifetin eşiğini açtım, dostlar.
Elest şarabını pîr-i mugân doyasıya verdi,
İçiverdim miktarımca koyuverdi,
Kul Hâce Ahmed içim dışım yanıverdi,
Tâliplere inci cevher saçtım, dostlar.
Hâsılı bu makam nebîler ve ârifler ve âşıkların makamıdır. Bilhassa
Resul-i Ekrem Hazretlerinin, Allah'ın salât ve selâmı üzerine olsun,
makamlarıdır, yani
الفقر
فاذا تم الفقر فهو الله
الفقر فخرى
الفقر فخرى
اى
ى
بسم الله الرحمن الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين لا اله الا الله محمد رسول الله
لا اله الا الله صف ا صف ا محمد رسول الله
لا اله الا الله عظمته محمد رسول الله خلقة
لا اله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخرى
حب الفقراء من الايمان و بعض الفقراء من الكفر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات و الا القناعة كنتر لا ينفي
الصبركنز من كنوز الجنة
بسم الله الرحمن الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين لااله الا الله محمد رسول الله
dediler. Ve fakîri iyi görmek (değerli tutmak)
imandandır ve fakîri bayağı tutmak (hor görmek) küfürdür. Nasıl
ki Peygamberimiz Hazretleri, Allah’ın salât ve selâmı üzerine olsun,
buyurdular:
الفقر
فاذا تم الفقر فهو الله
الفقر فخرى
الفقر فخرى
اى
ى
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله لا اله الا الله محمد رسول الله
لا اله الا الله صف ا صف ا محمد رسول الله
لا اله الا الله عظمته محمد رسول الله خلقة
لا اله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخرى
حب الفقراء من الايمان و بعض الفقراء من الكفر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات و الا رضين
القناعة كنتر لا ينفي
الصبركنز من كنوز الجنة
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله Amma fakîrlik mertebesi
ve hürmeti yedi kat gökten ve yedi kat yerden daha yücedir. Nasıl ki Resul-
i Ekrem Hazretleri, Allah’ın salât ve selâmı üzerine olsun, buyurdular:
الفقر فخرى
الفقر فخرى
اى
ى
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله محمد وآله لا اله الا الله محمد رسول الله
لا اله الا الله صف ا صف ا محمد رسول الله
لا اله الا الله عظمته محمد رسول الله خلقة
لا اله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخرى
حب الفقراء من الايمان و بعض الفقراء من الكفر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات و الا رضين
القناعة كنتر لا ينفي
الصبركنز من كنوز الجنة
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله محمد وآله لااله الا الله محمد رسول الله
لااله الا الله صف ا صف ا محمد رسول الله
لااله الا الله عظمته محمد رسول الله خلقة
لااله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخوى
حب الفقرا و بغض الفقرا من السكر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات و الارضين
diye buyurdular.
52 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
Ey derviş, bir kimse zenginleri dünyası için ağırlasa, ebediyete kadar Hüdâ-
yi Taâlânın lânetine uğrar ve eğer fakîri hakîr görse ve horlasa, Hüdâ-yi
Taâlâ (onu) pek çok azaba uğratır. Bu türlü hareket mü'minlerde olmaz,
bilâkis münafıklarda olur.
Hazret-i Ali’den, Allah ondan razı olsun, rivayet ederler ki dervişlik makamı
kırktır. Eğer (bir derviş) bilip (buna göre) amel etse, dervişliği temiz
olur ve eğer bilmese ve öğrenmese, dervişlik makamı ona haram olur ve (o
kişi) cahildir. O kırk makamın onu şeriat makamında ve onu tarikat makamında
ve onu mârifet makamında ve onu hakikat makamındadır.
O on makam (ki) şeriattedir, ilki Hak Taâlâ'nın birliğine, varlığına, sıfatlarına
ve zâtına iman getirmektir. İkincisi namaz kılmaktır. Üçüncüsü oruç
tutmaktır. Dördüncüsü zekât vermektir. Beşincisi hac kılmaktır. Altıncısı
yumuşak konuşmaktır. Yedincisi ilim öğrenmektir. Sekizincisi Resul-i Ekrem
Hazretlerinin, Allâh'ın salât ve selâmı üzerine olsun, sünnetlerini yerine
getirmektir. Dokuzuncusu emr-i mârufu yerine getirmektir. Onuncusu
nehy-i münker kılmaktır.
O on makam (ki) tarikattedir, İlki tevbe etmektir. İkincisi pîre el vermektir
(uzatmaktır). Üçüncüsü havftır. Dördüncüsü recâdır, yani Hak Taâlânın
rahmetinden ümitli olmaktır. Beşincisi vird-i evkatı yerine getirmektir. Altıncısı
pîrin hizmetinde olmaktır. Yedincisi pîrin izni ile konuşmaktır. Sekizincisi
nasihat dinlemektir. Dokuzuncusu tecrit olmaktır. Onuncusu tefrit
olmaktır.
O on makam (ki) mârifettedir, ilki fenâ olmaktır. İkincisi dervişliği kabul
etmektir. Üçüncüsü her işe tahammül etmektir. Dördüncüsü helâl ve güzel
istekte bulunmaktır. Beşincisi mârifet kılmaktır. Altıncısı şeriat ve tarikatı
ayakta tutmaktır. Yedincisi dünyayı terk etmektir. Sekizincisi âhireti seçmektir.
Dokuzuncusu vücut (varlık) makamını bilmektir. Onuncusu hakikat
sırlarını bilmektir.
O on makam (ki) hakikattedir, ilki (herkesin) yolunun toprağı olmaktır
(alçak gönüllülük). İkincisi iyiyi-kötüyü tanımaktır. Ve (üçüncüsü) bir parça
lokmaya el uzatmamak, belki fazlaya kanaat etmektir. Ve (dördüncüsü) kendisini,
lokmasını Hak yolunda sebil etmektir. Ve (beşincisi) kimseyi incitmemektir.
Ve (altıncısı) fakîrliği inkâr etmemektir. Ve (yedincisi) seyr-i sülûk kılmaktır.
Ve (sekizincisi) herkesten sırrını saklamaktır. Ve (dokuzuncusu) şeriat,
tarikat, (mârifet) ve hakikat makamını bilmek ve onuncusu amel etmektir.
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 53
Şeyh Hasan-i Basrî, Allah'ın rahmeti üzerine olsun, rivayet ederler
ki Hazret-i Resul'dan Allah’ın salât ve selâmı üzerine olsun, Hazret-i Ali,
Allah ondan razı olsun, naklettiler ki Mirac gecesi Hak Taâlâ'nın buyruğu
ile Hazret-i Cebrâil, selâm üzerine olsun, Burak getirdiler. Yedi kat göklerden
aşırdı Tanrı, aziz ve celil olsun, kudreti ile, acayipleri gördü. Hazret-i
Rabbu’l-erbab’dan nidâ geldi: Yâ Resulların (Peygamberlerin) Efendisi, yukarı
bak! Resul-i Ekrem Hazretleri, Allah'ın salât ve selâmı üzerine olsun,
baktılarsa, acayip sûretler gördüler ki onun açıklaması yer ve göğe sığmaz. O
an hayran kaldılar ve kendilerinden geçtiler. Tekrar kendilerine geldiler ve
buyurdular: Yâ Rab , o ne sûret idi ki gördüm, aklım (başımdan) gitti? Hazret-
i Rabbu'l-izzetden nidâ geldi ki o sûret fakîrlik sûretidir. Ey Muhammed,
eğer beni dilesen, fakîr ve tecrit ol ve eğer didar dilesen, riyazet çek, tâ benim
cemalime müşerref olasın. Ve her kim didar dilese, Hak'tan başka her şey
(ona) haramdır.
Fakîrlik sûreti gökte idi, gökten yere indi. Sahabeler fakîrlik sûretini gördüler.
Amma şeyhler o sûretin anlatılmasında çeşitli sözler söylemişlerdir.
Hazret-i Ali, Allah onun zâtını şerefli kılsın, buyurdular: Hazret-i Muhammed,
Allah’ın salât ve selâmı üzerine olsun, o gece (ki) Mirac'dan dönüp geldiler,
mübarek yüzlerinde bir nur gördüm. On sekiz bin âlem bana o nurdan
apaçık belli oldu. O zaman dedim (ki): Yâ Resula'llah, bugün yüzünüzde
nur gördüm, her günkünden ziyade. Hazret-i Resul, Allah’ın salât ve selâmı
üzerine olsun, buyurdular: O gece Mirac’da Rabbu’l-âlemin huzurunda
fakîrlik sûretini gördüm, aşk şarabından bir yudum içtim, dediler. Hazret-i
Ali, Allah ondan razı olsun, buyurdular: Bu hâlde ben de arzu ettim. Hazret-
i Resul, Allah’ın salât ve selâmı üzerine olsun, aşk şarabından bir yudum
da bana verdiler, içtim, hâlsiz düştüm ve kendimden geçtim. Tekrar kendime
geldiğimde, her ne Hazret-i (Peygamber)e gözükmüş ise, bana da aynı
şekilde gözüktü. Resul-i Ekrem Hazretleri, Allah’ın salât ve selâmı üzerine
olsun, buyurdular: Yâ Ali, fakirlik makamında on makam, on nur (haslet),
on yol ve on mevki vardır, (böylece) kırk mertebe vardır.
O on makamın ilki kanaattır, nasıl ki Resul-i Ekrem Hazretleri, Allah’ın
salât ve selâmı üzerine olsun, buyurdular;
الفقر
فاذا تم الفقر فهو الله
الفقر فخرى
الفقر فخرى
اى
ى
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله محمد وآله أصحابه لا اله الا الله محمد رسول الله
لا اله الا الله صف ا صف ا محمد رسول الله
لا اله الا الله عظمته محمد رسول الله خلقة
لا اله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخرى
حب الفقراء من الايمان و بعض الفقراء من الكفر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات و الا رضين
القناعة كنتر لا ينفي
الصبركنز من كنوز الجنة
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله محمد وآله أصحابه لااله الا الله محمد رسول الله
لااله الا الله صف ا صف ا محمد رسول الله
لااله الا الله عظمته محمد رسول الله خلقة
لااله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخوى
Yani, kanaat
hazinedir ki asla tükenmez Ve ölüm vaktinde malın faydası yoktur, son
bulur. İkinci fakr makamı belâya tahammül etmektir. Üçüncü fakr makamı
(Tanrının) kulluğuna tutkunluktur. Dördüncü fakr makamı azaptır, (Hazret-
i Eyyub gibi olmadır. Beşinci fakr makamı hayrettir. Altıncı fakr makamı
54 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
riyazettir. Yedinci fakr makamı açlıútır. Sekizinci fakr makamı mahvolmadır.
Dokuzuncu fakr makamı gönlü yaralı olmaktır. Onuncu fakr makamı
Hazret-i Rabbu’l-izzetliktir.
Ve on fakr nurunun ilki sıdk nurudur. İkincisi sabır nurudur. Hazret-i
Resul, Allah’ın salât ve selâmı üzerine olsun, buyurdular:
لا اله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخرى
حب الفقراء من الايمان و بعض الفقراء من الكفر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات و الا رضين
القناعة كنتر لا ينفي
الصبركنز من كنوز الجنة
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين والعاقبة للمتقين والصلوة والسلام على رسوله محمد وآله أصحابه أجمعين
لااله الا الله محمد رسول الله
لااله الا الله صف ا صف ا محمد رسول الله
لااله الا الله عظمته محمد رسول الله خلقة
لااله الا الله بقدرته محمد رسول رسالة
الفقر فخوى
حب الفقرا و بغض الفقرا من السكر
حرمة الفقراء المؤمنين اعظم عند الله من سبع السموات و الارضين
القناعة لايفنى
القناعة كنز من كنوز الجنه
Yani sabır, cennetin hazinelerindendir. Üçüncüsü şükür nurudur. Dördüncüsü
fikir nurudur. Beşincisi zikir nurudur. Altıncısı namaz nurudur. Yedincisi
oruç nurudur. Sekizincisi iman nurudur. Dokuzuncusu sadaka nurudur.
Onuncusu temiz ruhluluk nurudur.
Ve on fakr yolunun ilki tevbedir. İkincisi günahlardan vazgeçmektir.
Üçüncüsü kötü işlerden pişmanlıktır. Dördüncüsü hayrettir. Beşincisi
makam hakîrlik ve inlemedir. Altıncısı Hak Taâlâ’dan yardım dilemektir.
Yedincisi kötü yollardan geri dönmektir (vazgeçmektir). Sekizincisi Hüdâyi
Taâlâ’nın zikri ile olmaktır. Dokuzuncusu tefekkürdür. Onuncusu fenâ
(yok) olmaktır.
Ve on mevki vardır: Hikmet, adl, akl, hilm, hayat, izzet, ihsan, settarlık,
emanet, teslim.
Şeyh Şihabü’d-din, Allah onun sırrını takdis etsin, dediler ki: Dervişlikte
bu kırk şartı bilmek gerek. Öyle kişiye sûfi derler. Sultan Ahmed-i Kübrâ
dediler ki: Yetmiş yıl yaşadım, kırk yıl seferde bulundum, yedi yıl hac kıldım,
bin defa Kur’ân'ı hatmettim, yetmiş defa Resul-i Ekrem Hazretlerini,
Allah’ın salât ve selâmı üzerine olsun, düşümde gördüm. Mübarek yüzlerine
baktım, bu kırk makamı bana bildirdiler. Ben amel kılamadım, Vâcib-i Taâlâ
Hazretlerine ulaşamadım. Şeyh Şihabü’d-din, Allah'ın rahmeti üzerine
olsun, dediler ki bu kırk makamın onu şeriat makamındadır ve onu tarikat
makamındadır ve onu hakikat makamındadır ve onu mârifet makamındadır.
Her sÿfi ve her derviş ve her fakîr bu kırk makamı bilmese ve (bunlara
göre) amel kılmasa, sÿfilik, şeyhlik (veya) fakîrlik iddiasında bulunsa, yalan
olur. Ve eğer sÿfiye dünyanın nimetini tamamen verseler, (onun) kâfirliğine
işaret edilmiş olur. Ve eğer öbür dünya nimetini ve cenneti tamamen
verseler, (onun) mü'minliğine işaret edilmiş olur. (Sûfi) zahmet, sıkıntı ve
belÀyı kendisine reva görmelidir. Eğer sofi halvette olsa, Hak Taâlâ’nın zikri
ile olmalıdır. Ve eğer halk arasında olsa, şeriat emri ile iş yapmalıdır. Ve herhangi
bir zaman güçsüz olsa, O’nun (Tanrı'nın) dergâhında sabretmelidir.
Sÿfi zarurî miktarın dışında, helâl bile olsa, fazla yemekten kaçınmalıdır, tâ
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 55
(ki) şübheye düşmesin. Ve eğer sofi dünya nimetini dilese, sûfi değildir. Ve
eğer dua ve ağlama ile belâ ve zahmete katlansa, sofidir.
Ve şeyhlik mücahede makamıdır. Ve dünya ehli yüksekliği diler ve öbür
dünya ehli alçak (gönüllü) oluşu ve hakîrliği diler. Ve eğer sûfiye belâ gelse,
âh vâh demez ve sabreder. Ve eğer sofinin nefsi nimet arzu etse, nefsinin arzusunu
vermez. Ve eğer sûfi aç olsa, çıplak olsa, hoşnut olur ve sabırdan başka
bir yolu seçmez; (bu ise) iyi bir alçak gönüllülük demektir.
Bu on makam (ki) şeraittedir ve on makam (ki) tarikattedir, teslimdir. Yani
(sûfinin) başına belâ ve zahmet gelse, kendisini can ve gönülden teslime salar.
Yine (sûfi) yemek ve içmeği halktan dilemesin. Ve kaba dokumayı atlasdan üstün
tutsun. Gündüz oruç, gece namazda olsun ve Kur'ân okumakta bulunsun.
Nazm
Gönlün, sonunda ölüm rahatlığı ile olsun,
Kur’ân oku, tilâveti terk etme.
Ve eğer (sûfi) yemek yese ve elbise giyse, niyeti ibadet olsun ve muhabbet
ehlinden başkasını anmasın. Ve yine (sofi) ihlâsı ile olsun. Sûfi her gece nâfile
namazı terk etmesin. Havf ve recâ içinde olsun. Ve eğer sûfi ibadetini halka
gösteriş için yapsa, elli yıllık ibadetini bir zerre yiyeceğe satmış olur; (bu türlü
hareket) Tanrı, aziz ve celil olsun, katında makbul sayılmaz.
Ve yine sûfi yola doğruluk ile ayak koysun ve doğru konuşsun, zira gönül
dile haber verir. Yine sofi nefsini yakıp yok etmelidir; dünyadan söz etmemelidir.
Hak Taâlâ'yı anarak vaktini hoş geçirmelidir. Ve yine sûfi alçak
gönüllü olsa, Hak Taâlâ’yı bulur. Eğer ateşe baksa, Hakk’ı görür ve eğer suya
baksa, Hakk'ı görür ve eğer yukarı baksa, Hakk’ı görür ve eğer ileri baksa,
Hakk’ı görür ve eğer otursa, Hakk'ı müşahede gözü ile görür ve yine sûfi ilme’l-
yakîn ayne’l-yakin makamını bulur. Ve eğer sır gözü ile yukarı baksa,
arşı görür. Ve eğer aşağı baksa, tâ tahte's-serâ'ya kadar yedi kat zemini, (hatta)
balık üstündeki deniz öküzünün sırtını görür ve (arada) hiç perde olmaz.
Ve eğer hakke’l-yakîn gözü ile baksa, mahlukat ve masnuattan geçip zâtından
soru sorulması doğru olmayan (nasılsızlık ve sebepsizlik vasfını taşıyan)
Hakk’ı görür ve mârifette bütün kevneyn âlemini görür, (bu ise) şeksiz ve
şübhesiz tanımaktır. Ve yine sûfi dünya ve ahrette onun himmetine sığınmaz,
bütün cennetlerin nimetleri gözüne görünmez. Yine sûfi denilen (kişi)
Hüdâ-yi Taâlâ’nın şevkinde su gibi olup eriyip akmalıdır, gönlünü Hakk'ın
56 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
rızasına vermemelidir, çocuklarına ve malına gönül vermemelidir. Yine sûfi
denilen (kişiyi) mezarında bulmazlar; (hatta) sıratta da, cennette de bulmazlar,
Hazret-i Vâcib Taâlâ'nın yakınında bulurlar. Eğer sofi, ey Bâr-Hüdâyâ, bütün
âsileri bana bağışla dese, Hak Taâlâ onun sözünü (isteğini) reddetmez. Ve yine
sofi Hak Taâlâ'dan nidâ işitmeyince canını vermez, münker ve nekirden endişe
etmez, kıyameti düşünmez, tâ Melik-i Gaffar’ı görmeyince hûri ve köşklere
bakmaz. Yine sûfi o kimsedir ki her işten gönlü soğuk olmalı, nefis ve şehvetlerden
arınmış olmalı, içi âfetlerden arınmış olmalı, davranışları temiz olmalı, içi
pişkin, gözü (her) iki dünyaya kapalı, kafası aydınlanmış olmalı.
Bu söylentiler seksen makam oldu. Ey derviş, her bir makam bir peygamberin
makamıdır. İlki Hazret-i Âdem, selâm ona olsun, sonuncusu Hazret-i
Muhammed Mustafa’nın Allah’ın salât ve selâmı üzerine olsun, makamlarıdır.
Şeyhlerin sultanı Hâce Ahmed-i Yesevî Hazretleri, Allah’ın rahmeti
üzerine olsun, buyurdular ki (bir kimse) yetmiş edep ilmini bilmeyince,
yetmiş makam yolunu aşıp gezmeyince, şeyhlik makamı iddiasında bulunsa,
o derhal kâfir olur.
Şeyh Serî-i Sakatî, Allah’ın rahmeti üzerine olsun, buyurdular: Fakr
bir dağdır, bütün değerli maden ocaklarının mekânıdır. Şeyhu’l-meşayıh,
Allahu Taâlâ onun ruhunu takdis etsin, buyurdular: Fakr bir denizdir. O
denizin sonu yok, onun sonunu Hazret-i Muhammed Mustafa’dan, Allah’ın
salât ve selâmı üzerine olsun, başka kimsenin gördüğü yok. Seyyidü’t-tâife
Hazret-i Cüneyd-i Bağdadî buyurdular: Fakr bir tepedir. Seyyid Ahmed-i
Kübrâ buyurdular: Fakr Hüdâ’nın nurudur; her kime o nurun ışığı değse,
onun ışığından aşkın kemâlini bulur. Şeyh Ahmed buyurur: Fakr bir devlet
tacıdır: Her kim (onu) başına koydu ise, iki cihanda sultan oldu. Şeyh Şakîk-i
Belhî, Allah’ın rahmeti üzerine olsun, fakr bir ateştir. Her kimin gönlüne düştü
vücudu altın oldu. Şeyh Ahmed-i Câm buyurur: Fakr bir şaraptır; her kim
ki bir yudum içti, tâ kıyamete kadar yüzü yerde (mest) oldu. Şeyh Kutbu’d-din
Hayder buyurur: Fakr Allah’ın cezbesidir; her kime değse, iki cihanda muradı
yerine gelir. Hâce Abdullah Hayder buyurur: Fakr ilâhî hidayettir; her kim ki
(ona) yol buldu, ebedî sultanlık buldu. Şeyh Mansur-i Hallac buyurur: Fakr
Hak Taâlâ’nın didarıdır; her kim ki gördü, görmedi. Lokman-i Serahsî buyurur:
Fakr himmet doğanıdır; her kime kondu ise, o kişi arşa uçtu.
Şeyhlerin sözü ise şöyledir: Fakr Hak Taâlâ’nın vuslat bağından bir
ağaçtır. O ağacın budağı akıldır, kökleri hidayettir, meyvası hayır ve
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 57
cömertliktir, gölgesi kanattır, kokusu şevktir. Onun yaprağı her kime değdi
(ise), iyi amel elde etti. Ve her kim meyvasından yedi (ise), ebedî hayat buldu.
Ve eğer kokusu her kime ulaşsa, mest ve hayran olur. Ve eğer (bir kişi) gölgesinde
yer tutsa, hakikat güneşi ona vurur.
Ey derviş, fakrın altı âdâbı vardır: İlki iyi veya kötü söze sükût etmektir,
(ikincisi) pîr huzurunda susmaktır, ve pîr izni olmadan konuşmamaktır,
(üçüncüsü) kimseyle dargın olmamaktır, (dördüncüsü) havas ve avamın
(herkesin) hizmetini görmektir, (beşincisi nefsi öldürmektir, (altıncısı) geçici
istekleri terk etmektir. Fakrdan temiz bir şey yoktur. Fakr gurbettir, aç
olmaktır. Eğer insan aç olursa, temizliği ve zikri gitmez. Ver eğer tok olursa,
fesatlar ortaya çıkar.
Fakr makamı sekizdir: İlki tevbedir, (ikincisi) ibadettir, (üçüncüsü) sevgidir,
(dördüncüsü) sabırdır, (beşincisi) şükürdür, (altıncısı) rızadır, (yedincisi)
zühttür, (sekizincisi) ârifliktir. İlki Hazret-i Âdem’den, selâm ona
olsun, kaldı; âbidlik Hazret-i İdrîs’ten, selâm ona olsun, kaldı; şükür ve sevgi
Hazret-i İbrâhim’den, selâm ona olsun, kaldı; sabretme Hazret-i Eyyub’dan,
selâm ona olsun, (kaldı); razılık Hazret-i Mûsâ’dan, selâm ona olsun kaldı; zâhidlik
Hazret-i Îsâ’dan, selâm ona olsun, kaldı; âriflik Hazret-i Muhammed
Mustafa’dan, Allah’ın salât ve selâmı üzerine olsun, kaldı.
Fakr mertebesi yedidir: Civanmertliktir, sipahîliktir, (garipliktir), hırkadır,
sabırdır, kanaattır, tevekküldür. Civanmertlik Hazret-i Ali’den kaldı;
sipahîlik Hazret-i Süleyman’dan, selâm ona olsun, kaldı; gariplik Hazret-i
Yahya’dan, selâm ona olsun, kaldı; kanaatlık Hazret-i Muhammed Mustafa’dan,
Allah’ın salât ve selâmı üzerine olsun, kaldı.
Her derviş bu yedi dervişlik makamını bilmese, veya bilip amel etmese,
şeyh ve mürit almak ona haram olur. Ey derviş, bu Fakr-nâme’de her vasiyet
ki yazıldı, Tanrı kelâmından, Peygamber’in hadislerinden ve icma-i ümmetden
yazıldı. Her tâlip bu vasiyetlere göre amel edip doğru yol tutsa, dünya ve
ukbayı (ahreti) kolaylıkla elde eder. Ve eğer amel etmese, son anında yerini
görüp pişman olur ve ahret mahcubu olur. Her derviş bu kırk makamı bilmese
ve amel etmese, onun şeyhliği şeytancadır. İlki melekût makamı, ikinci
lâhût makamı, üçüncü nâsût makamı, dördüncü ceberût makamı (dır). Ceberût
makamı şeriattir, melekût makamı tarikattir, lâhût makamı mârifettir,
nâsût makamı hakikattir.
Allah’ın fazlı ve sonsuz cömertliği sâyesinde Fakr-nâme tamamlandı.
Minyatür: Cihangir Aşurov,
Ahmed Yesevî’nin Öğütleri
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 59
1. baãúaraèlmaàaylar (< baãúar-a almaàaylar) “idare edemeyecekler, hâkim
olamayacaklar, yol gösteremeyecekler”. başúar - “idare etmek,
hâkim olmak, yol göstermek” esas fiili, al - yardımcı fiiline -a/-e ünlü
zarf-fiil eki ile bağlanarak birleşik fiil meydana getirmiştir. al-yardımcı
fiili Doğu Türkçesi'nde başlangıçta müsbet iktidar çekiminde kullanılırken
daha sonra hem müsbet, hem de menfi iktidar çekiminde
kullanılmış ve bu fonksiyonu ile Çağatay yazı dilinde umumîleşmiştir
(bk.Chag.Man. s 81, e; Nesâyim. S. 168-169). Ancak bu yardımcı fiilin
kullanılışında yan-yana gelen ünlülerden birinin ekseri düştüğü
(ünlü düşmesi, Fr., Ing. Elision, Alm. Vokalausstossung, Osm. Hazf
hadisesi) görülür.
başúar - fiilinin baş isminden -àar-/-ger-, - úar-/-ker - isimden fiil yapma
eki ile genişletilerek teşkil edildiği ortadadır. Eski Türkçe'de çınàar
- “araştırmak”, köñgülker - “tefekkür etmek”, tüpker - “aslını araştırmak”
gibi kelimelerde de görülen ek, pek fazla işlek değildir (ek için
bk. AGr. s 87). Radloff ve Şeyh Süleyman lugatleri kelimeyi şöylece
kaydetmişlerdir: Radloff, Wb. başúar - [(Çağ. Kaz.) baş + úarèdan] =
başar - “1. hâkim olmak, idare etmek 2. (Kaz.) bitirmek, son vermek,
sona erdirmek”; Şeyh Süleyman. (başúarmaú) “başarmak, becermek,
ucuna varmak, idare etmek, baş etmek, ihtida etmek, yol göstermek”.
2. yürgeyler (< yür-gey-ler) “yürüyecekler” ve yürmeàunça (< yür-meàunça)
“yürümeyince” Metnimizde yer alan bu iki örnekten birinde
ince ek, diğerinde de kalın ek kullanılmıştır. Kalın ek kullanılışını,
Çağatayca ve Özbekçe'de de görülen ek uyumsuzluğuyla izah etmek
Notlar
60 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
mümkündür (bu husûs için bk. K.Eraslan, Doğu Türkçesi'nde Ek
Uyumsuzluğuna Dâir, TDED, c.XVIII, İstanbul 1970, s.113-124;
ayrıca bk. Manzum Oğuznâme, not: 6). Kalın örnek yormaàunça olarak
okunduğu takdirde, metinde aynı mânada yor - ve yür - şeklinde
iki ayrı fiilin kullanıldığı neticesine varılır ki, bir ihtimal olarak düşünülebilir.
Esasen Eski Türkçe'de bile yorı - yanında yür - şeklinin bulunuşu (bk.
An. İnd.) iki ayrı fiilin varlığını kabul ettirmektedir; çünkü yorı - fiilinin
başta bulunan y tesiri ile ince sıraya geçmesi ve kökteki i sesinin
herhangi bir sebeple düşmesi sonucu yür - şeklinin ortaya çıkması hiç
olmazsa Eski Türkçe için uzak bir ihtimaldir.
Batı Türkçesi dışında kalan lehçeler genellikle yür - (<Kaz., Kır. cür-)
fiilini kullandıkları hâlde, Batı Türkçesi yorı - fiilini kullanmaktadır.
Ancak Batı Türkçesi yorı - fiilinin ince sıraya geçmiş ve düzlük-yuvarlaklık
uyumuna bağlanmış şeklini (yorı-> yöri - >yürü-) müstakil fiil
olarak kullandığı hâlde, şimdiki zaman teşkilinde fiilinin kalın ünlülü
ve ekleşmiş şeklini devam ettirir (bk. TDB. § 459).
3. tozàunça (< toz-àunça) “eskiyene kadar, çürüyüp dağılana kadar”
toz - “eskimek, köhneleşmek, çürümek, çürüyüp dağılmak vb. gibi”
fiili gerek yapı, gerekse mana bakımından toz ismi ile ilgili olmalıdır.
Eski Türkçe'de toz ismi yanında toz - fiilinin bulunması ilk bakışta
eş-sesli isim-fiil kökleri olduğunu düşündürmektedir (bu husûs için
bk. T.Tekin, Türkçe'nin Yapısı ve Eşsesli İsim-Fiil Kökleri, Hacettepe
Sosyal ve Beşerî Bilimler Dergisi, c.5, sy. 1, Mart 1973, s. 36-46). Bir
ihtimal olarak toz - fiilinin, toz isminden -ı-/-i-, - a-/-e - isimden fiil
yapma ekiyle tozı-/ toza - şeklinde bir fiil yapıldığı, sonradan bunun
toz - şekline geçtiği de düşünülebilir. Nitekin Zenker, Wb.'da toz -
yanında tozı-, ùoza - şekilleri de zikredilmiştir.
toz - fiili çeşitli sözlüklerde verilen manalariyle dikkati çekmektedir:
AGr. (Glossar) toz - “bitirmek, yükselmek”; US. toz - “bitirmek, çıkmak,
yükselmek”; DS. toz - “yerden kaldırmak, yükseltmek”; Clauson,
EDPT. toz - “toz haline gelmek”; Dîvân. toz - “tozarmak, toz
yükselmek”; Radloff, Wb. toz - [(Çağ., OT., Kır.)] “1.küçük parçalara
ayrılmak, toz hâline gelmek 2. (Kır.) birbirinden ayrılmak, dağılmak,
yayılmak, saçılmak 3.son bulmak, eskimek”; Zenker Wb. toz - tozı -
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 61
toza - “toz hâlinde serpmek, dağılmak”; El-İdrâk. tozdı “toz koptu,
kalktı”; Et-Tuhfetüèz-Zekiyye. toz - “toz olmak”; Şeyh Süleyman. toz
- “eskimek, köhne ve fersûde olmak; devam ve mukavemet etmek” vb.
gibi. Bu örneklerden de anlaşılacağı gibi toz - fiili başlıca şu manalara
gelmektedir: 1.bitirmek, 2.çıkmak, yükselmek, kaldırmak, yükseltmek,
3.toz yükselmek, toz kalkmak, 4.toz hâline gelmek, birbirinden
ayrılmak, dağılmak, yayılmak, saçılmak, 5. eskimek, köhne ve fersûde
olmak. Bu manalardan birincisinin nerden geldiğini açıklamak kolay
olmasa gerek. “bitirmek” manasında ayrı bir toz - fiili düşünülebilir
mi? Diğer manalar ise birbiriyle ilgili görünmektedir, “eskimek”
mânası, mâna kayması veya mana genişlemesi sonucu ortaya çıkmış
olmalıdır (bu husûs için bk. D.Aksan, Anlambilimi ve Türk Anlambilimi,
Ankara 1971, Ank. Üniv. DTCF yayınları; 217, s.144-146).
toz - fiilinin genişlemiş şekilleri olarak da şunlar zikredilebilir: Dîvân.
ùoøàır - “toz kalkar gibi olmak”, tozıt - “tozutmak”; Radloff, Wb.
tozun - (Osm.) “toz gibi ince olan şeyler toz haline gelmek”, tozut
- (Osm.) “toz kaldırmak”, tozuş - (Osm.) “birlikte toz kaldırmak, birlikte
toz halinde yükselmek”, tozdur - (Çağ.) “toz kaldırmak, yükseltmek”;
Şeyh Süleyman. tozutmek “toz kaldırmak, toz etmek, ber-pâ ve
bünyad eylemek, yükseğe çıkarmak, husûle getirmek”.
4. örgetkey (<örge-t-key) “öğretecek” *örge - (<ögre - <ö-g-r-e-) fiili elimizdeki
malzemeye göre -t - (faktitif) veya -n - (dönüşlülük) ekiyle
genişlemiş olarak kullanılmaktadır: ögret-, örgen - gibi. Ayrıca Batı
Türkçesi dışındaki lehçe ve şîveler bu fiillerin yer değiştirme'ye uğramış
örget-, örgen - şekillerini kullanırlar. Yukarıda da belirttiğimiz
gibi *örge - fili gövdesi, ö - “düşünmek” fiilinden - g ekiyle (ek için bk.
AGr. § 95) meydana getirilmiş bir gövdedir. ö - kökü ile ilgili teşkilleri
şöylece gösterebiliriz:
62 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
ö - “düşünmek”
ög (<ö-g) “akıl” ök - (<ö-k) “düşünmek”
ökün - (< ök-ü-n-) “pişman olmak”
öglen - (< ög-le-n-) “kendine gelmek” *ögü - (<ög-ü-) “nasihat etmek”
öglendür - (<ög-le-n-dür-) “kendine getirmek” ögüt (< ögü-t) “öğüt”
ögren - (<ög-re-n-) “öğrenmek” ögütle - (<ögü-t-le-) “öğütlemek”
ögret - (<ög-re-t) “öğretmek”
ögretin - (<ög-re-t-i-n) “temrin etmek”
ögsire - (<ög-sire-) “kendinden geçmek”
ögret - (ög-re-t) “temrin, itiyat”
ögreyük (<ög-re-yük) “görenek, âdet”
Bu şemadan çıkarılabilecek sonuçlar şunlardır: “1. Türkçe, bilhassa
Eski Türkçe devresinden sonra, tek ünlülü köklerden uzaklaşmaya
başlamıştır. (bk. Manzum Oğuznâme, not: “), 2. Bir kökten meydana
getirilen gövdelerin hepsi Türkçe’de kullanılmamakta, bazı kullanılmayan
gövdelerin ise daha da genişlemiş şekilleri kullanılmaktadır
(* ögre - kullanılmadığı halde, örgen - ve ögret-‘in kullanılışı gibi). 3.
Türkçe kelimelerin manaları ve mana değişmeleri üzerinde geniş ölçüde
durmanın gerekliliği.
5. körsetkey (<körse-t-key) “gösterecek” körse - “görmek istemek” fiil
gövdesinin Eski Türkçe'de körügse - (<kör-ü-g-se-; - ü - yardımcı
ünlü, - g fiilden isim yapma eki, - se - isimden bilhassa istek ifade eden
(desideratif) fiil yapma eki) olduğunu biliyoruz (meselâ bk. AGr.
(Glossar)., US., DS., Clauson, EDPT., Dîvân. körügse - “görmek
istemek”). körügse - fiilinin -t - faktitif ekiyle genişlemiş şekli olan körügset
- fiiline Eski Türkçe'de rastlanmamaktadır. Fiil Eski Türkçe
devresinden sonra çeşitli lehçe ve şîvelerde hece düşmesine (haplologie)
uğramış olarak körset - “göstermek” şeklinde yaşamaktadır (meYESEVÎ’NİN
FAKR-NÂMESİ 63
selâ bk. Radloff, Wb. kürset - (Kaz.) “göstermek”; Et-Tuhfetü'z-Zekiyye,
körset - “göstermek” gibi). körügse - > körse - oluşunda Clauson, g
sesinin düşmesini, avurt ünsüzü (lateral ünsüz) kalın ve ince l sesinin
düşmesi hadisesine benzetmektedir (bk. EDPT. S. 746). Oysa Türkçe'de
à/g sesi diftonglaşmaya müsâit ses olduğundan birçok hâllerde
düşmektedir (bu husûs için bk. R.R.Arat, Atabetü'l-hakayık, İstanbul
1951, not: 6).
Batı Türkçesi'nde körset - fiili, k-> g - değişmesi ve yer değiştirme'ye
(metathese) uğramış hâliyle (körset-> göster-) devam ettiği halde, Batı
Türkçesi dışında her iki şekil de yaşamaktadır: Meselâ Radloff, Wb.
kürset-, (Kaz.) “göstermek” küsteril - (Kaz.) “gösterilmek”, köstür -
(Kaçinz) “göstermek”; El-İdrâk. Kösterdi “gösterdi”; Şeyh Süleyman.
köstermaú “irâe, ibraz ve izhar etmek, ayan ve nümayan eylemek, nişan
dâden” v.b. gibi.
A.von Le Coq körügse - fiilini kör - “görmek” ve ökse - “şiddetli şekilde
arzu etmek” fiillerinden meydana gelmiş birleşik bir fiil kabul
etmektedir (bk. M.I,. Anmerkung: 15). Bizce bu izah doğru değildir;
her şeyden önce ökse - yardımcı fiil olmadığı gibi, iki fiilin birleşmesi
birinci fiilin zarf-fiil ekini alması gerekir.
6. yalàuz “yalnız”. Kelime Eski Türkçe'de yalañuz/yalıñuz, orta hece
düşmesi (syncope) ile yalñuz şekillerinde görülmektedir (bk. AGr.
(Glossar), US.). Gabain, kelimenin yÀlinus şeklini de kaydetmiştir
ki oldukça düşündürücüdür. Clauson, kelimeyi yalñu:s şeklinde tesbit
etmiş, etimolojisinin belli olmadığını ve -z'li şeklinin daha sonra
ortaya çıktığını bildirmiştir (bk. EDPT. s. 930). Bizce -z'li şekil aslî,
- s'li şekil ise Eski Türkçe devresi sonunda ortaya çıkmış olmalıdır.
Nitekim bazı ek ve kelime sonlarındaki - z>-s değişmesi Eski Türkçe
devresinden sonraya âittir (-maz/-mez>-mas/-mes, kögüz>kögüs
gibi). Dîvân.'da da kelime yalñus şeklinde yer almıştır.
yalañuz/yalıñuz kelimesinin menşei belli olmamakla beraber, kelimeyi
ET. yalañ/yalıñ “çıplak” kelimesi ile ilgili görmekteyiz. Aynı
şekilde yalañuú “insan” kelimesi de bununla ilgili olmalıdır: yalañuz
< * yalañ-u-z (-u - isimden fiil yapma eki, - z fiilden isim yapma eki),
yalañuú < * yalañ-u-ú (-ú fiilden isim yapma eki). Şüphesiz ki bu izah
yeterli değildir ve mâna yönünün ayrıca ele alınması gerekmektedir.
64 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
Yine bir ihtimal olarak yalañ kelimesi ile úarañàu “karanlık” (<* úarañ-
àu Kelimenin úara “kara, siyah” ile ilgili olduğu muhakkaktır) kelimesi
arasındaki benzerlik üzerinde durulabilir.
Bazı kök ve eklerdeki ñg sesinin Doğu Türkçesi'nde à/g, Batı Türkçesi'nde
de n olduğu bilinmektedir. Bu sebeple yalañuz/yalıñuz kelimesi
değişik şekillerde karşımıza çıkmaktadır: DS. yalàuz “yalnız, tek”,
Radloff, Wb. yalàuz (Tar., Çağ., OT.), yalàus (Kaz.), yalàız (Kom.,
Kar.), yalıñz/yalñız (Osm.), yañıs (Alt., Küer., Tel.). “yalnız, tek”
(yañıs şeklinde, keltür->ketür-, oltur->otur - misâllerinde olduğu gibi
l sesi düşmüştür): Şeyh Süleyman: yalàuz yalıñguz “yalnız, ârî, sâde,
tenha, tek”; Et-Tuhfetü'z-Zekiyye: yalıñgız, yalıàız “yalnız”; El-İdrâk:
yalañuz “yalnız”; İbnü Mühennâ: yalnız “tek” v.b. gibi.
7. aştum (< aş-tu-m) “aştım”. Görülen geçmiş zaman eki ünlüsünün
yuvarlak oluşu, bir imlâ hususiyeti değilse, bir ağız husûsiyetidir. Eğer
dudak ünsüzü m tesiriyle yuvarlaklaştığını kabul edersek, aynı duruma
şiirde yer alan kẹçtim, içtim, şaştım, úaçtım, taştım, açtım, saçtım
gibi şekillerde de rastlamamız gerekirdi.
8. örkülmedim (< örkül-me-di-m) “dolanmadım, dönmedim”. örkül -
şeklinde okuduğumuz fiil, Radloff, Wb. ürkül - [ (Çağ.)] “kendi etrafında
dönmek, dolanmak”; Şeyh Süleyman. örkül - (“dört dolaşmak,
deveran, cevelan etmek, münkalib olmak, dönmek”; ÖGr. (Glossar).
örgül - “dönmek” şekillerinde tesbit edilmiştir. Fiilin yapısı hakkında
kesin bir şey söylemek mümkün olmamakla beraber, ör - “örmek” ile
ilgili olduğunu sanıyoruz. Bu takdirde örkül - < ör-ü-k-ü-l - (-ü - yardımcı
ünlü, - k fiilden isim yapma eki, (bk. AGr. § 85), - l - fiilden
fiil yapma (pasiflik-meçhulluk eki); örgül-<ör-gü-l - (-gü fiilden isim
yapma eki, - l - isimden fiil yapma eki (bk. AGr. § 88) şekillerinde
düşünülebilir.
9. çomdum (<çom-du-m) “daldım”. Metinde, deryâ çom - “deryaya
dalmak” şeklinde kullanılmıştır. Eski Türkçe'de fiilin kalın sırada olduğu
aldığı eklerden anlaşılmaktadır. Daha sonra baştaki ç - ünsüzü
tesiriyle çöm - şekli ortaya çıkmıştır. Çeşitli lehçe ve şîvelerde her iki
şekil de görülmektedir (bk. Clauson, EDPT. s. 422). Türkçe'de ç, s,
ş, y gibi inceltici ünsüzler tesiriyle bazı kalın sıradaki kelimelerin ince
sıraya, başka sebeplerle de bazı ince sıradaki kelimelerin kalın sıraya
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 65
geçtikleri bilinmektedir (bu husus için bk. Manzum Oğuznâme,
not: 10). çim - “çimmek, yüzmek, suya batıp çıkmak vb. gibi” fiili de
çom-/çöm-‘nin bir varyantı olmalıdır.
10. yazuú (< yaz-uú) “günah, suç” yaz - “kusur, hata etmek, şaşmak, yanılmak,
yolunu kaybetmek, yoldan çıkmak, azmak, unutmak, günah
işlemek vb. gibi” (bk. AGr. (Glossar), DS., US., Clauson, EDPT.,
Dîvân., Radloff, Wb.) fiilinden -uú/ük eki ile teşkil edilen yazuú “günah,
suç” kelimesi Eski Türkçe'den beri çeşitli lehçe ve şîvelerde bazı
değişikliklerle yaşamaktadır. Teşkil ekinin -uú oluşu, düz ünlülü fiil
köküne gelişinden bellidir. Eğer teşkil eki -ú olsaydı, Eski Türkçe'den
beri yardımcı üwwnlüler düzlük-yuvarlaklık uyumuna bağlı olduğu
için, kelimenin yazıú şeklinde olması gerekirdi.
yaz - fiilinin y protezsiz şekli olan az - “azmak, şaşırmak, yanılmak,
yoldan çıkmak, yolunu, yönünü kaybetmek” fiili de Eski Türkçe'den
beri yaz - ile birlikte yaşamaktadır.
yazuú kelimesi bugün Türkiye Türkçesi'nde düzlük-yuvarlaklık uyumuna
bağlanarak yazıú şekline geçtiği gibi, mana bakımından yerini
günah kelimesine terk etmiş ve “acıma, esef” ifade eden bir söz olarak
kullanılmaktadır: yazık! ne yazık! kullanışlarında olduğu gibi. Anadolu
ağızlarından Diyarbakır ağzında yazık kelimesi “acıma, merhamet”
manasında yaygın şekilde kullanılmaktadır: yazığı gel - “acımak, merhamet
duymak” gibi.
11. salmaslıú (< sal-mas-lıú) “salmamak, uzatmamak”. Metinde: ve yurun
loúmage úol salmaslıú “ve bir parça lokmaya el uzatmamak”. -mas/-
mes (<-maz/-mez) isim-fiil ekiyle teşkil edilen isim-fiiller, teşkil ekleri
ile genişletilmeye pek elverişli olmamakla beraber, gerek Doğu Türkçesi'nde,
gerekse Batı Türkçesi'nde nadir olarak -lıú/-lik isimden isim
yapma, veya -la-/-le - isimden fiil yapma ekleri ile genişletildikleri de
görülür. Bilhassa -lıú/-lük ekiyle genişletilen şekiller mücerret hareket
ismi manası taşırlar (fazla bilgi için bk. K.Eraslan, Eski Türkçe'de
İsim-fiiller (Partisipler), İstanbul 1974, s.114-115, Edebiyat Fakültesi
Doçentlik Tezi).
12. bol (< bu+ol) “bu” Eski Türkçe devresinden sonra ortaya çıkan bol ve
paraleli şol şekli, daha ziyade Batı Türkçesi dışında kalan lehçe ve şîvelerde
kullanılmaktadır. Eski Anadolu Türkçesi devresinde şol şekli
66 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
kullanılmış, Osmanlıca'nın sonlarına doğru da kullanılıştan düşmüştür
(benzeri teşkiller için bk. Manzum Oğuznâme, not: 7).
13. yarı “yardım”. Daha önce yazdığımız bir notta, kelimenin menşei ve
yapısı hakkında kesin bir şey söylenemeyeceği, Farsça yÀrì kelimesi ile
ilgili olabileceği belirtilmişti (bk. Manzum Oğuznâme, not: 80). Kelimenin
büyük bir ihtimalle Türkçe olabileceği düşünülerek bu notta
yeniden ele alındı.
Uygur metinlerinde yarı kelimesine rastlanmamakla beraber büyük
bir ihtimalle bunun -lıà/-lig isimden isim yapma eki ile genişlemiş
şekli olan yarlıà (yarı-lıà) “fakir, muhtaç, yoksul, sefil” (bk. AGr.
(Glossar)., Clauson, EDPT., US., DS.) kelimesi yer almaktadır. Yarı
kelimesi Karahanlı Türkçesi (bk. KB. 618; AH. Yarı “yardım”) ile
modern lehçelerde görülmektedir.
Kelime, ilk bakışta *yar - gibi bir fiilden -ı/-i zarf-fiil ekiyle teşkil edilmiş
bir isim olduğunu düşündürmektedir. Türkçe'de bilhassa edatların
bu şekilde meydana geldiği bilinmektedir (bk. N.Hacıeminoğlu,
Türk Dilinde Edatlar, İstanbul 1971). Kelimenin menşei ve yapısı
hakkındaki tereddüdü Clauson da belirtmiştir (bk. EDPT. s.967).
Doerfer ise yarlıà “fakir” kelimesi ile yarsı - (<yar-sı-) “tiksinmek, iğrenmek”
kelimesini yar “salya, tükürük” kelimesi ile ilgili görmektedir
(bk. TMEN. IV, 158). Eski Anadolu Türkçesinde yarı kelimesi ile ilgisi
şübhe götürmeyen yardım ve yardın şekilleri kullanılmıştır (bk.
TTS. s.VI). Türkiye Türkçesi bugün bunlardan yardım şeklini devam
ettirmektedir. Bu iki kelime *yar - ile ilgili ise teşekkülleri şöyle olmalıdır:
yardım<yar-ı-t-ı-m, yardın< yar-ı-t-ı-n (-ı-‘lar yardımcı ünlü, - t
- fiilden fiil yapma (faktitif) eki, - m ve -n fiilden isim yapma ekleri).
Kelimenin El-İdrâk'de yarlu (< yarı-lu veya yar-ı-l-u) “miskin” şekillerinin
bulunuşu tereddüdümüzü kuvvetlendirmektedir. Bununla
beraber Batı Türkçesi'nin tesiri ile yarlıà > yarlu/yarlı olabileceği düşünülebilir.
14. sıàmas “sığmaz, sığınmaz”. Kelime şu cümlede geçmektedir: Ve yene
ãÿfì dünyÀ ve Àòiretde anıñg himmetiàa sıàmas, barça behiştniñg
ni'metleri közige körünmes. “ve yine sÿfi dünya ve ahrette onun
himmetine sığınmaz ve cennetin nimetleri gözüne görünmez.” Fiil
için bk. Dîvân. sıà - “sığmak, tesir etmek, dokunmak, koymak”; Şeyh
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 67
Süleyman. sıà-“meşmul olmak, muhtevi olmak, sığmak, güncâyiş”.
Bilhassa Şeyh Süleyman'daki manaları göz önüne alarak, fiili tercümede
“sığınmaz” şeklinde karşıladık.
15. savuú “soğuú”. Kelimenin -à->-v - değişmesi ile soàıú> soàuú> savuú,
ayrıca da soàıú <soàı-ú olduğu malûmdur. Doğu Türkçesi daha ziyade
ilk hecedeki yuvarlak ünlüyü düzleştirerek savuú, savuà şekillerini,
Batı Türkçesi ise yazı dilinde soàuú, ağızlarda ise sovuú, souú, savuú
şekillerini kullanır (kelimenin çeşitli lehçe ve şîvelerdeki durumu için
bk. Clauson, EDPT. s.808; Radloff, Wb. c.IV, s. 233, 516, 517. Ayrıca
bk. W.Bang-G.R. Rahmeti, Oğuz Kağan Destanı, İstanbul 1936,
not: 238).
16. Metinde Şeyòu'l-meşÀyıò úaddesaèllÀhu taèÀlÀ ervÀóehu yazılmış.
Kasdedilen bir kişi olduğuna göre, ibarenin Şeyòuèl-meşÀyıò úaddesaèllÀhu
taèÀlÀ rÿóahu olması gerekir.
17. aldıda “önünde, huzûrunda, nezdinde, katında”. ald kelimesi Çağatayca
ve Özbekçe gibi modern lehçelerde iyelik eki ve verme, bulunma
veya çıkma hali eklerinden biri ile kullanılmaktadır: aldıàa, adlıda,
aldıdın gibi.
Kelimenin yapısını ve teşekkülünün anlamak için yer ve yön gösteren
benzer kelimeleri göz önüne almak gerekir. Eski Türkçe'de kullanılan
bu kelimeler şunlardır: al “yan, alt taraf”, bundan -dın/-din, - tın/-tin;
- dun/-dün, - tun/-tün eki ile genişlemiş olan altın “alt, alt taraf, altta,
altında, aşağı” (ek için bk. T.Tekin, OGr.s.152); as kökünden -ra/-
re yön eki ile genişleyen asra “altta, aşağıda” (ek için bk. AGr. §187;
OGr. s.135); *üs/*üz kökünden -a/-e verme hali eki ile genişleyen üze
“yukarı, yukarıda, üstünde” (ek için bk. AGr. §180; OGr. s.103); -
dın/-din, - tın/-tin;-dun/-dün, - tun/-tün eki ile genişleyen üsk (<*
üs-k) “ön” ile, - tın/-tin ekinin -t sesini bünyesine alan veya altın, üstün
kelimelerinin yanlış bölünmeleri sonucu (altın<al-tın yerine altın<
alt-ı-n ve üstün < üs-tün yerine üstün<üst-ü-n; - ı-, - ü - yardımcı
ünlü, - n vasıta hali eki telâkki edilerek) meydana gelen alt ve üst (bu
husûs için ayrıca bk. Clauson, EDPT. s.130, 242). Daha sonra bu
gruba Orta Türkçe'den sonra kullanılış sahasına giren ve aynı şekilde
teşekkül eden ast “alt, alt kısım” kelimesi dahil olur. ast kelimesi de
iyelik ve hal ekleri ile kullanılmaktadır. ald kelimesinin teşekkülü de
68 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
bu yolla olmalıdır. Esasen Türkçe’de bu şekilde bünye değişikliğine
uğrayan pek çok kelime mevcuttur. ald < al-d olduğuna göre, - d sesi
için şunlar söylenebilir: İyelik ve hal ekleri ile kullanılan al kelimesi
ikizleşme sonucu allıàa, allıda şekline girer (Çağatayca'da olduğu gibi)
ve bu şekillerde iyelik ve hal eklerinin ayrılması ile kök all olarak kalır
ve - ll>-ld değişmesi ile ald şekli ortaya çıkar. Türkçe'nin bazı lehçe
ve şîvelerinde, meselâ Kazakça'da - l>-d değişmesi geniş ölçüde görülmektedir.
-ld seslerinin yan yana bulunuşu Türkçe için normal bir
şeydir. Göktürk alfabesi de bu sesler için ayrı bir işaret kullanmıştır.
18. nẹmerse “şey, herhangi bir şey”. Metinde: Faúrdın pÀkìze nẹmerse
bolmas “Fakrdan temiz bir şey yoktur.”Kelimenin nẹmerse < nẹ +
me+erse olduğu bilinmektedir. Ne soru kelimesi Eski Türkçe'den beri
birçok edatlarla birleşmiş olarak da kullanılır (bk. Clauson, EDPT.
s.774-777; Manzum Oğuznâme, not: 7). ne kelimesinin birleştiği
edatlardan biri de ma/me kuvvetlendirme edatıdır (Gabain, ma/me
edatını yme<yim-e ile ilgili görmektedir, bk. AGr.§ 291, 352). Bu
şekilde teşekkül eden neme kelimesinin Eski Türkçe'den sonra birlikte
kullanıldığı erse (< er-se) ile de birleştiği görülür: neme +erse >
nemerse. Batı Türkçesi dışında kalan yazı dillerinde nẹme, nse (< ne
+ erse) ile nẹmerse'nin birlikte kullanıldığı dikkati çeker. Oğuz-Kıpçak
Türkçesi'nde de mahiyeti açık olmayan netse “nesne” (bk. Kisâèî,
Kitâbu Bedèièd-dünyâ ve Kısâsièl-enbiyâ, Ayasofya Ktp. 3354) şekli
görülmektedir. Bugün Türkiye Türkçesinde kullanılan nesne (<ne
+erse+ne) kelimesi de aynı şekilde teşekkül etmiştir.
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 69
A. Arapça Kaç. Kaçinz ağzı
Alm. Almanca Kaz. Kazakça
Alt. Altay Türkçesi Kır. Kırgızca
Çağ. Çağatayca Kom. Koman Türkçesi
ET. Eski Türkçe Küer. Küer Türkçesi
F. Farsça Osm. Osmanlıca
Fr. Fransızca OT. Orta Türkçe
İng. İngilizce T. Türkçe
K. Kur’ân-ı Kerîm Tar. Tarançı Türkçesi
Kar. Karaim Türkçesi Tel. Teleüt Türkçesi
AGr. A. Von Gabain, Alttürkische Grammatik, Leipzig 1950 (2. Baskı)
AH. Edîb Ahmed b. Mahmud Yüknekî, Atabetü’l-hakayık (Yayınlayan
Reşid Rahmeti Arat, İstanbul 1951, T.D.K. yayınlarından,
C.II. 32)
An. İnd. W. Bang - A. Von Gabain, Analytischer Index zu den fünf ersten
Stücken der türkishen Turfan-Texte, Berlin 1931
Az.T. Muharrem Ergin, Azeri Türkçesi, İstanbul 1971, İst. Üniv.
Ed. Fak.Yayınları, no: 1633
Kısaltmalar ve
Bibliyografya
70 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
Chag. Man. Janos Eckmann, Chagatay Manual Indiana University Publications,
Uralic and Altaic Series, Volume 60, Mouton and
Co., The Hague, The Netherlands 1966
Clauson, EDPT. Sir Gerard Caluson, An Etynological Dictionary of Pre-Thirteenth-
Century Turkish, Oxford 1972
Dîvân Kaşgarlı Mahmud, Divanü Lugat-it-Türk (Yayınlayan: Besim
Atalay, c.I-III, Ankara 1938-1941; Dizin, Ankara 1943
Doerfer, TMEN. Gerhard Doerfer, Türkische und mongolische Elemente im
Neupersischen, c. I-IV, Wiesbaden 1969-1975
DS. Drevnetyurkskih Slovar, Akademiya Nauk CCCP, Institut
Yazıkovnaniya, Leningrad 1969
El-İdrâk. Abû Hayyân, Kitâb al-İdrâk li-Lisân al-Atrâk (Yayınlayan:
Ahmet Caferoğlu, İstanbul 1931)
Et-Tuhfetü’z-Zekiyye. Et-Tuhfetü’z-Zekiyye fil-lûgat-it-Türkiyye (Yayınlayan:
Besim Atalay, İstanbul 1945, T.D.K. yayınlarından)
İbnü Mühennâ. İbnü Mühennâ Lûgatı (Yayınlayan: Aptullah Battal, İstanbul,
1934)
KB. Yûsuf Has Hacib, Kutadgu Bilig (Yayınlayan: Reşid Rahmeti
Arat, I Metin, İstanbul 1947, Türk Tarih Kurumu yayınlarından)
Manzum Oğuznâme Kemal Eraslan, Manzum Oğuznâme ,
TM. c. XVIII, İstanbul 1976, s. 169-236
M.I A. Von Le Coq, Türkische Manichaica aus Chotscho I, Berlin
1912 (Aus den Anfang zu den Abhandlungen der Königl.
Preuss. Akademie der Wissenschaften 1911)
Nesâyim. Kemal Eraslan, Alî Şîr Nevâyî, Nesâyimü’l-muhabbe min
şemâyimi’l-fütüvve-Metin ve Dil Hususiyetleri-İstanbul
1969 (Ed. Fak. Doktora Tezi)
Ork. Gr. Talat Tekin, A Grammar of Orkhon Turkic, Indiana University
Publications, Uralic and Altaic Series, Volume 69, Mouton
and Co., The Hague, The Netherlands 1968
ÖGr. A.von Gabain, Özbekische Grammatik, Leipzig und Wien
1945
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 71
Radloff, Wb. Wilhelm Radloff, Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte,
c. I-IV, Mouton and Co., The Hague, The Netherlands
1960
Şeyh Süleyman. Şeyh Süleyman Efendi-i Buharî, Lugat-i Çağatay ve Türkî-i
Osmanî İstanbul 1298
TDAY. Belleten Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten
TDB. Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, İstanbul 1972,
TDED. Türk Dili ve Edebiyat Dergisi
TM. Türkiyat Mecmuası
TTS. Tanıklariyle Tarama Sözlüğü, c. I-VI, Ankara 1963-1972
US. Ahmet Caferoğlu, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, İstanbul
1968, T.D.K. yayınları, sayı: 250
Zenker, Wb. Julius Theodor Zenker, Türkisch-arabisch, persisches Handwörterbuch,
Leipzig 1866
Makale içinde zikredilenler dışında faydalanılan eserler:
Abdullah Develioğlu, Gülzar-i Sofiyye (Kaside-i Taiyye Şerhi), İstanbul 1961
Abdülbâki Gölpınarlı, Yunus Emre, Risâlet al-Nushiyye ve Dîvân, İstanbul 1945
(Açıklamalar kısmı)
Abdülbâki Gölpınarlı, Tasavvuf’tan dilimize geçen deyimler ve atasözleri, İstanbul
1977
A.Mertol Tulum, Sinan Paşa, Tazarru’nâme, İstanbul 1971, MEB. Yayınlarından
(Notlar ve açıklamalar kısmı)
el-Kuşeyrî, Risâle I, (Çeviren: Tahsin Yazıcı, İstanbul 1966, MEB. Yayınlarından,
Şark-İslam klasikleri: 40)
Hucvîrî (Alî b. Osmân el-Cullâbî el-Hucvîrî), Keşfü’l-mahcûb (Yayınlayan: Reynold
A. Nicholson, London 1976)
Seyyid Ca’fer-i Seccâdî, Ferheng-i Lugât ve Istılâhat ve Ta’bîrât-i İrfânî, Tahran
1350.
72 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
Minyatür:
Cihangir
Aşurov,
Ahmed Yesevî,
Zikir
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 73
Fakr-nâme
Tıpkı Basım
(Almatı Milli Kütüphane Nüshası)
74 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 75
76 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 77
78 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 79
80 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 81
82 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 83
84 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 85
86 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 87
88 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 89
90 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 91
92 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 93
94 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ 95
96 YESEVÎ’NİN FAKR-NÂMESİ
İnceleme Araştırma Dizisi
Yayın No: 32
Baskı Tarihi: Nisan 2016
©Ahmet Yesevi Üniversitesi
Mütevelli Heyet Başkanlığı
Taşkent Cad. Şehit H. Temel Kuğuoğlu Sokak No: 30
06490 Bahçelievler/ANKARA
Tel: 0312 216 06 00 • Faks: 0312 216 06 09
www.ayu.edu.tr • yayinlar@yesevi.edu.tr
Yazar
Prof. Dr. Kemal Eraslan
Yayın Danışmanı
Prof. Dr. Necdet Tosun
Yayın Koordinatörü
Halil Ulusoy
Minyatür
Ömür Koç
Cihangir Aşurov
Tasarım & Baskı
SFN Televizyon Tanıtım Tasarım Yayıncılık Ltd. Şti.
Tel: 0312 472 37 73-74
www.sfn.com.tr
ALINTIDIR..TEŞEKKÜRLER
Yazar
Prof. Dr. Kemal Eraslan
