![TÜRBELERİMİZ...[ahteri]](https://blogger.googleusercontent.com/img/a/AVvXsEjasZLpnDlJQtwLzJS2-RU68NdJrwbrsm8nd6RFwI79q5RXDCQd3Gy8QBcTYWRMxtcBGiHUCH_ViT1yfngsl_YNVCAALesCPOKkFcJ3GfMkJOhoFm_2I-yXoTesNaANDJVfvoIiETG39qWghEg95q4ZWZTGFTmymqvyhsa-FwqyRAwl3HOX3pcPPFKyM7U=s1006)
Mahmut KAPLAN- Sirvan KALSIN*
ÖZET
Bu çalısmada Germiyanlı Yetimî tarafından
yazılan Đbret-nâme adlı öğüt manzumesi incelenmistir.
Đncelemede Đbret-nÀme’nin transkripsiyonu ve günümüz
Türkçesine aktarımı yapılmıs; Eski Anadolu Türkçesi dil
özellikleri gösteren metin, dil açısından da
değerlendirilmistir. Çalısmanın sonuna metinde geçen
kelimelerin dizini eklenmistir.
1 Bu makalede dilbilgisi incelemesi ve dizin Yrd. Doç.Dr. Sirvan Kalsın
tarafından yazılmıstır.
* Celal Bayar Üniversitesi Öğretim Üyesi (mahmutkaplan53@hotmail.com) -
Uluslararası Kıbrıs Üniversitesi Öğretim Üyesi (sirvank@hotmail.com)
706 Mahmut KAPLAN- Sirvan KALSIN
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/2 Winter 2009
1. Yetimî’nin Hayatı ve Eserleri:
Đbret-nâme yazarı Germiyanlı Yetimî hakkında kaynaklarda
yeterli bilgiye ulasmak mümkün olmadı. Sair hakkında Tuhfe-i
Nâili’de kısaca, sairin Germiyanlı olduğu ve Seyyidgazi Dergahı
dervislerinden olduğu bilgisi verilerek, Hasan Çelebi ve Âsık Çelebi
tezkirelerinde sair hakkında malumat bulunduğu kaydedilmistir.
Hasan Çelebi, “Vilâyet-i Germiyan’dan Seydi Gâzi ‘Hân kâhında olan
budalânuñ yetîmi ve ‘hân kâh-ı cihanda ser ü pâ bürehne yüriyen
abdâllaruñ bî-‘havf u bîmi idi. Tab ınuñ bu fende i ktidârı îrâd olınan
kelîmât-ı âb-dârından rûsen ü âsikâr ve zâhir ü be-dîdârdur. Bu si r
anuñdur:
Gün yüzüñ görmek diler mehtâb turmaz çigzinür
‘Hâk-i pâyuñ öpmek ister âb turmaz çigzinür
Seb-çerâ&g-ı hüsnüñe pervâne olmısdur kamu
Sev küñ-ile mihr-i âlem-tâb turmaz çigzinür
Pâs-bânuñdur meger seyyâreler eflâkde
Giceler tâ sub ha dek bî- ‘hâb turmaz çigzinür
Mâcerâ-yı esk-içün derd-i derûnum dökmege
Cûy-ı eskümden yaña dûlâb turmaz çigzinür
Ey Yetîmî gözüñ aç cân mur&g ın itdürdüñ sikâr
Đsbu çer‘h olmıs per-i u kâb turmaz çigzinür
(Çelebi, 1989:1076-1077)
Âsık Çelebi’de ise su bilgiler vardır: “Ana tolı’dan livâ-ı
Germiyândan Seydî &Gâzî ‘hâne kâhından olan zümre-i abdâlân ve ser ü
pâ bürehne yürür dîvânegândan idi. Ha k kâ bu ebyâtı kem vâki
olmamısdur. &Gazel” (1969: yk 95a) diyerek Hasan Çelebi’yle aynı
bilgiyi verir ve yukarıdaki gazeli örnek olark kaydeder. Her iki kaynak
da sairin Germiyanlı ve Seydî Gâzi dergahı mensuplarından olduğunu
söyleyip siirlerini beğendiklerini ifadeden öte bir bilgi vermemistir.
Bunun dısındaki kaynaklarda bir bilgiye rastlayamadık.
Sairin gerek Đbret-nâmesi gerekse eldeki tek siir olan
yukarıda metni verilen gazel, onun nazımda basarılı olduğu hususunda
bir fikir vermektedir.. Her iki manzumeden sairin aruzu kullanmada
Germiyanlı Yetîmî ve Đbret-Nâmesi 707
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/2 Winter 2009
basarılı olduğu, akıcı bir uslubu bulunduğuna hükm etmek
mümkündür.
Yetimî’nin metnini sunduğumuz Đbret-nâme’si 99 beyit olup
esas itibariyle bir öğüt manzumesidir.
2. Đbret-nâme’nin Muhtevası:
Tak kafiye esasına dayalı bir öğüt manzumesi olan Đbretnâme,
râbıta-i mevt ekseninde insanları uyarmak, ölümü hatırlatarak
iyi ve güzel isler islemeye yöneltmek amacıyla kaleme alınmıstır.
Yetimî söze, gel, Allah’ın rızasını kazan ve Peygamber’in sünnetine
uy, çağrısıyla baslar; dünyanın faniliğini hatırlatarak kendi basından
geçmis gibi su öyküyü anlatır: Ben bu dünyaya aldandım, bağ bostan
düzdüm, zengin oldum, beni bir yere yönetici yaptılar. Sonra bir gün
rahatsızlandım, yatağa düstüm. Çoluk çocuk çevreme ağlasarak
toplandılar. Sonra öldüm. Yıkayıcı geldi, beni yıkadı, kefenledi ve
namazımı kılıp mezarlığa götürdüler. Gömüldüm, kalabalık dağıldı.
Sorgu melekleri gelip bana kabir sorularını sordular. Bütün
yaptıklarımı bir bir hatırlatıp isleyip islemediğimi bana teyit ettirdiler.
Kurtulus yoktu, çünkü her organım yaptıklarını kendisi söylüyordu.
Sonunda iyliklerim kötülüklerden fazla olduğu için kurtuldum.
Sair bu hikâyeyi anlattıktan sonra insanlara kıssadan
çıkarılması gereken hisseyi anlatarak iyilik yapmayı, ibadetlere devam
etmeyi tavsiye ederk yazana, okuyana ve dinleyene haır dua ile
manzumeyi bitirir. Manzume,tarikatta rabıta-i mevt denilen tasavvufî
tefekkürün bir ifadesidir. Sâlik, rabıta-i mevt yoluyla nefsini olumsuz
eylemlerden alıkor, günahlardan sakınarak Allah rızasına ulasmağa
çalısır.
3. Đbret-nâme’nin Dil Özellikleri
Eski Anadolu Türkçesi döneminde yazılmıs olan Đbretnâme,
dönemin özelliklerini büyük ölçüde tasımaktadır. Yer yer
yazımdan kaynaklı ikili kullanımlar ve bazı arkaik yapılar görülmüstür
ancak bunlar oldukça sınırlıdır.
“EAT’de XIII. Yüzyıldan baslayarak, yazım özellikleri belli
kalıplara doğru gitmistir. Baslangıçta daha çok hareke kullanılmıs
daha sonra eklerde ve köklerde belirli kalıplar ortaya çıkmıstır.
Manzum yapıtlarda kalıplasma biraz daha geç gerçeklesmis, Türkçe
sözcüklerde imalenin bolca kullanılması ve bunun yazı ile yakın ilgisi
kalıplasmayı geciktirmistir. Ancak XVI. yüzyılda Arapça ve Farsça
sözcüklerin büyük ölçüde kullanılması ve imalenin çok aza inmesiyle
düz yazıda kalıplasan yazım, manzumelerde de kullanılır olmustur.”
708 Mahmut KAPLAN- Sirvan KALSIN
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/2 Winter 2009
(Canpolat, 1995:250). XVI. yüzyılda yazılmıs olan Đbret-nâme’de de
bu kalıplasma görülmektedir.
Eserin ses ve sekil bilgisi özellikleri asağıdaki gibidir.
3.1. Ses Özellikleri
3.1.1. Ünlü Uyumları:
Đbret-nâme’de damak uyumuna Türkçe sözcüklerde
uyulmustur. Begenmezdüm (11); yiyem (11); sanmayubanı (9).
Bilindiği gibi Eski Anadolu Türkçesi döneminde bazı eklerin
tek biçimli olmasından dolayı kurallı bir dudak uyumundan
sözedilemez. Đbret-nâme’de de bu durum EAT karakteristiğindedir:
Sürüyübeni (44); ölicek (39); yuyıcı (41); yumurladı (46);
tutuldı (79).
e~i
Metnimizde bazı kelimelerin hem i’li hem de e’li yazımları
tanıklanmaktadır:
didiler (79); dediler(80); didüm(80); didüm (75) dedüm (81).
3.1.2. Ünsüz Uyumu
EAT’de bazı eklerin esbiçimcil olmamasından dolayı Đbretnâme’de
de döneme paralel olarak ünsüz uyumundan sözedilemez:
Unutulupdur (55); oúuduúda (71).
3.1.3. Ötümlülesme
t->dtök->
dök- (98); titres->ditres- (16); Bazı örneklerde t
korunmaktadır: ùudaā (18); ùaāıl- (71); turuben (66); tur- (65); ùutul-
(79).
-t->-d-
-t>-d
Metnimizde son seste böyle bir ötümlülesmenin aksine
korunan örnekler tanıklanmıstır: dört (44); gözet- (19)
k->ggel
(1); göñül (4); gör- (21); getür- (18); gözet- (19).
Germiyanlı Yetîmî ve Đbret-Nâmesi 709
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/2 Winter 2009
-ú->-āyarlıāar
(49); úılduāı (69); úulaāum (34).
3.1.4. Süreklilesme
b->vber->
vir- (34); bar- >var- (65)
ê>y
aêak >ayaú (30); ıêuúu>uyúu (92); úaêāu>úayāu (26)
3.1.5.Yutulma
-b>-v>ŧ
sub>suv>su (50)
-g>ŧ
kamuā>úamu (28)
-g- >ŧ
eêgü>eyü (10)
3.2. Sekil Bilgisi
3.2.1. Đsim Çekim Ekleri
3.2.1. Đlgi durumu
EAT’de ilgi durumu eki ünsüzle biten kelimelerden sonra
+Uñ; ünlü ile biten kelimlerden sonra ise +nUñ
biçimindedir.(Timurtas, 2005:85) Ekin ünlüsü dudak uyumuna uymaz
her zaman dar-yuvarlaktır. Metnimizde de ilgi durumu +Uñ ve +nUñ
ile karsılanmıstır ancak birkaç örnekte ekin ünlüsün düz-dar (+nıñ;
+ıñ) biçiminde olduğu tespit edilmistir.
dünyÀnıñ yalanı (5); resulıñ sünneti (3).
710 Mahmut KAPLAN- Sirvan KALSIN
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/2 Winter 2009
3.2.2. Belirtme durumu
Timurtas EAT’de kullanılan belirtme durum eklerini +I/
+(y)I; +n (3. kisi iyelik eklerinden sonra); +n-I (3. kisi iyelik ekinden
sonra –n- yardımcı sesi alan +I eki) olarak vermistir. (2005:87)
Gülsevin ise dönemin belirtme durum eklerini +I; +nI ve Ι
olarak vermektedir. Bunlardan +(y)I’nın EAT’nin karakteristiği
olduğunu; Eski Türkçe döneminde yalnızca zamirlere daha sonraki
dönemlerde isimlere de gelmeye baslayan +nI ekinin ise EAT’nin ilk
eserlerinden bazılarında ve sınırlı olarak kullanıldığını bu sebeple
karakteristik olmadığını söylemektedir. (1997:34). Belirtme durum
olarak değerlendirilen +n’nin ise 3. kisi iyelik ekinin parçası olduğu
kanısındadır. Bu durumu da söyle ifade etmektedir: “1. kisi +um; 2.
kisi- uñ eki gibi 3. kisi de de +ın eki vardır; ve tıpkı +um, +uñ
eklerinden sonra nasıl kullanılmamıs bir belirtme hali fonksiyonu
bulunuyorsa, 3. kisi +ın eki üzerinde de kullanılmamıs bir belirtme
hali vardır. Đste söz konusu “+Ι belirtme hali” ekidir.” (1997:15). Ek
için verdiği örneklerden bazıları sunlardır:
Dΰst oldur ki seni anuñ gibi söz söylemege úomaya (Mrzb.
15b.8);
Yine ma'rifet tañrıyı bilmek bolur ve tevhîd tañrıyı birlemek
bolur (Behc.11:6,13) (Gülsevin, 1997:31-33).
Aydur fida úıldım hüseyin içün cÀnumnı (Behc.1:111,29).
Gülsevin (1997:34) asağıdaki kullanımları eksiz belirtme
durumu olarak değerlendirmektedir:
Óaú ta'ala bunlaruñ dükel yazuāın baāıslar (Behc.2:49-
B,13);
Rûzigâruñ acısın datlusın datdum (Mrzb.7a-11).
Đbret-nÀme’de yaygın kullanım +I yönündedir. Gülsevin’in
eksiz belirtme durumu olarak değerlendirdiği +n’li biçimlerin de sık
kullanıldığı görülmektedir.
Umarsaŋ Ha k te âladan cinânı (3)
Đdüp rencîde ança müselmânı (8)
Kodum vârislere evi dükânı (48)
Ölü yüzi sovu kdur kimse ba kmaz
Gel imdi gör bu kez s açın yolanı (37)
Úıvan sen çün rıøÀsın gözle anuŋ (2)
RièÀyet úıl Resūlıñ sünnetini (3)
Germiyanlı Yetîmî ve Đbret-Nâmesi 711
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/2 Winter 2009
Bilindiği üzre ÀzÀd sözcüğü ol- yardımcı fiiliyle
kullanıldığında nesne almaz ancak kıl- yardımcı fiiliyle
kullanıldığında nesne alır.
Hele ‘hayrüm ziyâde geldi serden
Bi- hamdillâh ki âzâd oldum anı (83) beyitinde “âzâd
oldum” kullanımında “ol” zamirinin ayrılma durumu ile kullanılması
beklenirken “anı” biçiminde belirtme durumu ile kullanılmıstır.
3.2.3. Yönelme durumu
EAT’de yönelme durumu eki +A’dır. Ünlü ile biten bir
kelimeye geldiği zaman araya –y- yardımcı sesi gelmektedir. Đbretnâme’de
de yönelme durum +A ile karsılanmaktadır. Ecel k ay&gusına
düsdüm ne diyem (26)
Sefî eyle bize ol mihribânı (96)
Birkaç örnekte yönelme durumu eki +A bulunma durumu
isleviyle kullanılmıstır.
Bürâzer bu cihana kimse kalmaz (63)
3.2.4. Bulunma durumu
+dA biçimindedir. Bir örnekte yönelme isleviyle
tanıklanmıstır.
Mu sallâda getüren kodı bir dem (65).
3.2.5. Ayrılma durum
Metnimizde EAT döneminin özelliği olarak ayrılma durum
ifadesi her zaman +dAn eki ile sağlanmıstır.
Sa îd ol k ı s samızdan hi s sedâr ol (92)
Hele ‘hayrüm ziyâde geldi serden (83).
3.2.6. Fiil Çekimi
Fiil çekimnde EAT’den herhangi bir farklılık göstermez.
Haber ve dilek kiplerinin çekiminde, fiilimsilerin ve fiil türetme
eklerinin kullanımında EAT karakteristiğindedir.
712 Mahmut KAPLAN- Sirvan KALSIN
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/2 Winter 2009
4. Sonuç
Karakteristik bir Eski Anadolu Türkçesi metni olan Đbretnâme
akıcı bir üslûp ile kaleme alınmıstır. Sairin vezni kolay bir
biçimde kullanma basarısını göstererek; manzumesini didaktik
kuruluktan kurtardığı etkili bir anlatım yolu yakaladığını
söyleyebiliriz.
5. Metin
HAZÂ DÂSTÂN-I ĐBRET-NÂME2
Me fâ î lün/ me fâ î lün/ fe û lün
Bismi’llahi’r-ra hmani’r-ra hhîm Günümüz Türkçesi ile:
1b.1.Gel imdi kıl taleb sâh-ı cihanı Gel simdi insanların ve cinlerin yaratıcısı
Ki ya nî ‘Hâlı k-ı ins-ile cânı olan cihanın sahını iste.
2. Kıvan sen çün rı&zâsın gözle anuñ Sen kıvan, onun rızasını gözle; mekân-
Budur emri ‘Hudâ-yı lâ-mekânuñ dan münezzeh Tanrı’nın emri budur.
3.Ri âyet kıl Resûlıñ sünnetini Yüce Allah’tan cennetleri umarsan
Umarsañ Ha k te âlâdan cinânı Peygamber’in sünnetine uy.
4.Göñül ba&glama dünyâ-yı denîye Alçak dünyaya gönül bağlama; bilirsin,
Be kâsuzdur bilürsin isbu fânî bu bu dünya fanidir, geçicidir.
5.Buña aldanma zinhâr ey birâzer Ey kardes yalanı çok olan bu kahpe
Ki ço kdur kahbe dünyânıñ yalanı dünyaya sakın aldanma.
6.Buña uydum beni ma&grûr kıldı Ben buna uydum, beni mağrur etti;
Düzetdüm bunda bâ&g u bûstânı burada bağ bahçe kurdum.
7.&Ganî oldum cihan milkinde bes gün Dünya mülkünde bes gün zengin oldum,
Ki hâkim itdiler bir yere beni beni bir yere yönetici yaptılar.
8.Kime adl ü kimine cevr iderdüm Kimine adalet, kimine eziyet ederek
Đdüp rencîde ança müslimânı birçok müslümanı rencide ederdim.
9.Alurdum mâlını zulm-ile ‘hal kuñ Sonunu (ölümü) düsünmeden halkın
Yir-idüm soñunı sanmayubanı malını zorla alıp yerdim.
10.Eyü ata binüp a tlas geyerdüm Atlas elbiseler giyip iyi ata binerek gül
Gezerdüm ben ser-â-ser gülsitânı bahçesini bastan basa gezerdim.
11.Begenmezdüm yiyem degme ta âmı Değme yiyecekleri beğenmez, vücudumu
Bu resme besler-idüm cism ü cânı özenle beslerdim.
2a.12.Ölüm añmaz-ıdum hergiz cihanda Bu dünyada ebedi kalacağımı sanır,
Ebed kalam sanurdum câvidânî ölümü asla anmazdım.
13. Karanlı k dünyanıñ nîk ü bedinden Karanlık dünyanın iyisinden kötüsünden
2 Hazâ Dâstân-ı Đbret-nâme, Süleymaniye Kütüphanesi, Đbrahim
Efendi,588/8.
Germiyanlı Yetîmî ve Đbret-Nâmesi 713
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/2 Winter 2009
Đdüp oturmıs-ıdum bir zemânî edinip bir zaman oturmustum.
14.Esit imdi baña nâ-gah ne oldı Ansızın gelen ilahî emirle
Erisdi çün ka&zâ-yı nâ-gehânî birdenbire bana ne olduğunu isit:
15.Beni dutdı ısıtma basum a&grır Beni tutan sıtma, basımı ağrıtıp yabanı
Komadı gezmege kudret yabanı gezecek güç bırakmadı
16.Süñüküm ditresüp beñzüm sarardı Kemiklerim titresip benzim sarardı, (bu
Kurutdı komadı cismümde kanı illet) cismimde kanımı kurutup tüketti.
17.Beni sâ hib-firâs idüp yaturdı Canıma ölüm belirtisi düstü; beni yatağa
Ki düsdi cânuma ölüm nisânı üsürüp yatırdı,
18. Tuda&gum kurudı &gâyet su sadum Dudağım kurudu çok susadım; bana
Getürdiler sarâb-ı er&gavânı erguvan renkli sarabı getirdiler.
19.Gözetdüm dört yaña gördüm ‘halâyı k Baktım dört yanıma yaslı
Yı&gılmıs üstüme pîr ü cevânı genç hizmetçiler üstüme üsüsmüs.
20.Na zar kıldum yanumda bir melek var Baktım yanımda bir melek var. Onun
Kim añladum odur cânım alanı canımı alacağını anladım.
21.Anı gördükde a klum zâ’il oldı Önu görünce aklım basımdan gitti;yeri
Bilimezven zemîn ü âsumânı göğü fark edemez oldum.
22.Dilüm hiç söylemez oldı tutuldı Dilim tutuldu, hiç konusamaz oldu;
Đsâret birle ben ça&gırdum anı isaretle onu çağırdım.
23.Didüm bi’llâhi diñle nite geldüñ Allah için söyle dedim: Niçin geldin
Didi kab&z itmege rû h-ı revânı Ruhunu almaya geldim dedi.
24.Didüm bir dem emân di baña lu tf it Bir kez bana aman ver dedim. Hiç
Didi kimseye virmez[em] emânı kimseye aman vermem dedi.
2b.25.Ba kar gözüm velâkin söylemez dil Gözüm bakar fakat, dilim söylemez
Mu ha k ka k oldı ölüm tercümânı oldu; bu tam ölüm tercümanı oldu.
26.Ecel kay&gusına düsdüm ne diyem Almak üzere canı gırtlağıma getirdi; can
Getürdü ‘hul kuma alma&ga cânı korkusuna düstüm, ne diyeyim?
27.Zen ü ferzend ü hem kavm ü karâbât Karım, çocuklarım yakınlarımın hepsi
Benüm çün kamu iderler fi&gânı benim için feryat ettiler.
28.Atam anam bas açup zâr eyler Babam, annem basını açıp ağlar;
O&gul kız kamu iderler fi&gânı oğullarım, kızlarım feryat eder.
29.Bu hâlet geldi basa çâr u nâ-çâr Basıma bu hal geldi, çaresiz imdat
Meded didüm esitmez kimse beni dedim, kimse beni duymaz.
30.Aya&gum geh çeküp geh uzaduram Ayağımı bazan uzatıp bazan çekerim. Bu
O halde añlaram gözüm yumanı durumda gözümü kapatanı anlarım.
31.Kim eydür öldi kim eydür diridür Görenler göğsüme el koyup kimi ölü,
Görürler gögsüme el urubanı kimi diri der.
32.Usa‘h o&gullarum a&glasdı cümle Beni bu güçsüz halde gören
Görüp bu hâlde ben nâ-tüvânı çocuklarım, oğullarım ağlastı.
33 Halâlum el urup yırtar yüzüni Esim, eyvah evimin koruyucusu gitti
Dirî&gâ gitdi evüm pâsubânı diye elini yüzüne vurup yırtar.
34. Kula&gum isidür her ne ki derler Kulağım her söyleneni isitir fakat, dilim
Cevâbın viremez lâkin lisânı cevabını veremez.
35.Nefes kesildi tenden gitdi cânım Henüz yol armağanı hazırlanmadan nefes
Henüz düzülmedi yol arma&ganı kesildi, tenden canım gitti.
714 Mahmut KAPLAN- Sirvan KALSIN
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/2 Winter 2009
36.Gözüm a&gzum yumuldı bildüm öldüm Gözüm, ağzım yumuldu öldüğümü
Ha kî kat ol melek ayırdı cânı anladım. Doğrusu o melek ruhu ayırdı.
37.Cisim kaldı dösek içinde mecrû h Cismim dösekte yaralı kaldı.
Gel imdi gör bu kez saçın yolanı Gel simdi bu kez saçını yolanı gör.
3a.38.Yüzüm örterler a slâ kimse görmez Yüzümü örterler, asla kimse görmez;
Çı kar nide iverler ‘hânedânı hemen evi terkedip çıkar, giderler.
39.Diri iken isterler-imis3 (Kisiyi) sağken isterlermis,
Kaçar imis ölicek dûsitânı ölünce dostları kaçarmıs.
40.Ölü yüzi sovu kdur kimse ba kmaz Ölünün yüzü soğuktur, kimse bakmaz.
Unudurlar-ımıs tizcek öleni Öleni çabucak unuturlarmıs.
41.Su ılındı yuyıcı geldi ol dem Su ısındı, yuyucu geldi; halkın tüm
Gelüp cem oldı hep hal kuñ tuyanı duyanları gelip toplandı.
42.Hem is kâ t-ı salât [u] savm u îmân Dilenciler de iskât-ı salat, oruç ve im
Đdüp her sâ’il aldı dirhemânı yapıp dirhemleri aldılar4.
43. Ta âm eylediler ol hinde yindi Yemekler hazırlandı, yendi; yemeği
Segirdüp ‘hizmete baslar toyanı yiyip doyan hizmete kosturdu.
44.Yapısdılar dösege dört yañadan Dört yandan döseğe yapısıp beni
Beni kaldurdılar sürüyübeni sürüyerek kaldırdılar.
45.Benüm ‘halvetde soydılar geyesüm elbiselerimi tenha bir yerde soydular; ne
Ne aybum var-ısa oldı ayânı aybım varsa ortaya çıktı.
46.Çı karup ra hmeti kodılar anda Yıkayıcı o anda, kenara konulan
Yumurladı yuyucı aldı anı sadakayı toparlayıp aldı..
47.Bir a kça ‘hayr içün sarf itmez-iken Hayır için bir akça harcamazken (simdi)
Kaparlar câme ile câmedânı elbiseyi, elbiseliği kaparlar.
48.Ne kim mâl cem idüp oldı ya sadum Topladığım mal servet ne varsa
Kodum vârislere evi dükânı ev dükkân hepsini varislere bıraktım.
49.Heman ‘hayr itdügi kalur gisiye Kisiye sadece yaptığı hayır, iyilik
Ki Tañrı yarlı&gar ‘hayr eyleyeni kalır. Tanrı da hayır yapanı bağıslar.
50.Birisi su koyar ol bir beni yur Biri su koyar, öbürü beni yıkar; Tanrı
Ditirer ‘havf -ı Ha kdan üstü‘hânı korkusundan kemikleri titrer.
3b.51.Kefen sarup beni tabuta koyup Beni kefene sarıp tabuta koyarak
Getürür nevbet ile yorulanı yorulan ile nöbetlese götürürler.
52. Mü’ezzin bañ virür eydür salâdur Müezzin bağırıp sala verir; herkes ölenin
Esidür ‘hâ s u âm kimdür öleni kim olduğunu öğrenir.
53.Kim’öñümce kimi ardınça a&glar5 Kimi önümde, kimi arkamdan ağlar. Ben
Esidürem kim ise a&glayanı kimin ağladığını isitirim.
54.Niçe evler ‘harâb iden ölümdür Nice evler harap eden ölüm, ayrılanları
Kavısdurmaz ölüm hîc ayrılanı bir daha kavusturmaz.
55.Niçe sevgülüler6 unutulupdur Pek çok sevgilililerin adı sanı kalmamıs,
3 Bu mısrada vezin tutmuyor.
4 Đskât-ı salât: Ölenin namaz borçlarından kurtulması için kılamadığı namazlar
karsılığı verilen para, sadaka.
5 Metinde “kimi” kelimesi vezin gereği “kim” olarak yazıldı.
6 Sevgülüleri kelimesi vezin gereği sevgülüler biçiminde yazıldı.
Germiyanlı Yetîmî ve Đbret-Nâmesi 715
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/2 Winter 2009
Gidüpdür kalmayup ad-ile sanı unutulup gitmistir.
56.Niçe ata vü ana eyleyüp âh Birçok ah eden ana babanın dumanının
Sanursın göklere çı kdı du‘hânı göklere çıktığını sanırsın.
57.Selâ tinler zebundur mevt elinden Sultanlar ölümün elinden düskündür.
Sarâyından ayırdı niçe ‘hânı (Ölüm) pek çok hanı sarayından ayırdı.
58. Kanı benüm diyenler bu cihanı Hani bu dünya benimdir diyenler? Ayak
Aya k altında yaturlar nihânî altında kaybolmus yatarlar.
59. Kanı Hürmüz kanı ‘Husrev kanı Cem Hani Hürmüz, hani Hüsrev, hani Cem?
Unutduñuz mı Sâmı Kahramânı Sam’ı, Kahraman’ı unuttunuz mu?
60. Kanı Kay ser gibi an kâ-yı devrân Nerede zamanının anka gibi Kayseri?
Zemînüñ ka rı oldı âsiyânı Yuvası yerin altı oldu.
61.Ya kanı evliyâlar enbiyâlar Ya Peygamberlik ülkesinin mutluları
Risâlet kisverinüñ kâmurânı evliyalar, peygamberler nerede?
62.‘Hu sû sâ mefhar-i âlem Mu hammed Özellikle alemin övüncü, bulutun
Se hâb iken o sâhuñ sâyebânı gölgelik yaptığı Hz. Muhammed nerede?
63.Bürâzer bu cihana kimse kalmaz Ey kardes, bu dünyada hiç kimse kalmaz.
Ölüm ne ya‘hsı kor ne ‘hod yamanı Ölüm ne iyi ne kötü kimseyi bırakmaz.
4a.64.Beni götürdiler çün kabre to&grı Beni Birçok sokak dolastırarak kabre
Yürütdiler niçe so ka k tolanı doğru götürdüler.
65.Mu sallâda getüren kodı bir dem Beni getiren musallaya bıraktı; imam öne
Đmâm turdı ilerü varıbanı doğru ileri varıp durdu.
66.‘Halâyı k turuban saf saf uyuban Genç yaslı bütün hizmetçiler saf saf
Derildi bir yire pûr u sübânı durup (imama) uydular.
67.Đmâm cehr-ile dir Allâhu ekber Đmam sesli olarak Allahu ekber der,
Uyup anuñ didügin dir kalanı7 cemaat uyup onun dediğini tekrarlar.
68.Selâm virüp du â kıldı cemâ at Cemaat namaz kılıp, Allah’ım bu öleni
Đlâhî yarlı&ga isbu fulânı affet diye dua etti.
69. Salâtum kıldu&gı demde getürüp Namazımı kılıp beni kabrime getirdiler;
Getürüp sinüme diñle beyânı olayı dinle.
70.Beni çün kodılar kabrüm içine Beni kabre koyunca üsüserek üzerimi
Türâbıla yumurlar üsübeni toprakla örterler.
71.O kudılar çü Yâsîni müselsel Sürekli yasin okudular, Kur’an okuyunca
Ta&gıldılar o kudu kda Kurânı dağılıp gittiler.
72.Belürdi bir sadâ ol dem[de] nâ-gâh8 O anda birdenbire bir ses duyuldu;
Gelür Münkür9 Nekirile revânı Münker ve Nekir birlikte gelir.
73.Yir iki yarılur heybetlerinden Heybetlerinden yer ikiye ayrılır;
Görürem esvedânı ezre kânı10 esvedanı, ezrakanı görürüm.
74. Sorup Rabbümi dînümi nebîmi Allahımı,dininimi, peygamberimi
Havâle kıldı odlu bozdo&ganı sordular, atesli topuzu salladılar.
75.Didüm Rabbumdur Allâh dînüm Đslâm Dedim, Rabbim Allah, dinim islam,
Mu hammeddür resûlüm yo k gümânı peygamberim süphesiz Muhammed’dir.
7 Metinde “uyuban” kelimesi “vezin” gereği “uyup” biçiminde yazıldı.
8 Metinde “bilürdi” olan kelime “belürdi” olarak düzeltildi.
9 “Münker” metinde “Münkür” olarak harekelenmistir.
10 Ezrekân kelimesi metinde “erzekân” biçiminde harekelenmis.
716 Mahmut KAPLAN- Sirvan KALSIN
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/2 Winter 2009
76.Didiler söyle imdi her ne kıldıñ Simdi ne yaptın söyle dediler: Bu
Getürdiler öñüme yazılanı dünyada hayır ser ne yaptıysam sırasıyla
4b.77.Ne kim bu dünyâda ‘hayr ü ser itdüm yazılı olarak önüme getirdiler.
Kamu tertîbile evvel ü sânî
78.Çü gördüm sâbı kâ ‘hayr islerümi Eski hayır islerimi görünce hemen
Hemân i krâra geldüm râyigâni kolayca ikrar ettim.
79.Dediler serrüñi da‘hı di imdi Đslediğin serleri de söyle deyince
Tutuldı söylemez oldı zebânı dilim tutuldu, söylemez oldu.
80.Dediler isbu serr isi kim itdi Bu ser isi kim isledi, dediler. Onu
Didüm bilmem ben anı isleyeni isleyeni bilmem dedim.
81.Dediler ger güvâh olsa ne dersin Eğer tanık olsa ne dersin, dediler. Dedim
Dedüm kanı getürüñ sâhidânı nerede, getirin sahitleri.
82.Aya&gum ellerüm itdi sehâdet Ayağım ellerim sahitlik etti.Adil sahitleri
Esitdüm sâhidân-ı âdilânı dinledim.
83.Hele ‘hayrum ziyâde geldi serden Hele iyiliğim serden ağır geldi de
Bi- hamdillah ki âzâd oldum anı Allah’a sükür ki ondan kurtuldum.
84.‘Halâ s oldum kamu derd ü elemden O anda bütün dert ve elemlerimden
Bu resme kaldum anda sâdumânî kurtularak çok sevindim.
85.Cevâbın çünki ben virdim olaruñ Ben onların cevabını böylece verince
Baña ar&z eylediler müjdegânı11 beni müjdelediler.
86.Olar kim virmeye Münkir cevâbın Münker’in cevabını veremeyenlerin yeri
Cehennemdür bilüñ anuñ mekânı bil ki cehennemdir.
87.‘Hudânuñ emridür hiç kılmaz ârâm Allah’ın emridir, zebani hiç durmadan
Döger otlu topuzıla zebânî dinlenmeden atesli topuzla döver.
88. Kalur dâ’im azâb içinde miskîn Zavallı sürekli azap içinde kalır.Rabbim
Đlâhî kimseye gösterme anı onu kimseye gösterme.
89.Eliñde var-iken fevt itme fur sat Elinde fırsat varken kaçırma; Tanrı
Ta saddu k kıl ‘Hudâ yolına nânı yolunda sadaka ver.
5a.90. Kimesne ‘hâ tırın yı kma cihanda Dünyada kimsenin hatırını yıkma.
Ki Ha k sevmez bilürsin mûziyânı12 Bilirsin ki Allah zarar verenleri sevmez.
91.Namâzıñ kıl oruç tut vir zekâtı Namazını kıl, orucunu tut, zekâtını ver
Ki haccitmek gerek kâdir olanı gücü yetenin de haccetmesi gerek.
92.Sa îd ol kı s samızdan hi s sedâr ol Gözünü aç, uykudan uyan, özünü tanı
Gözüñ aç uy kudan özüñi tanı kıssamızdan hisse alıp mutlu ol.
93.Hevâya tâbi olup nefse uyma Hevaya bağlanıp nefsine uyma.
Bula sanma zafer nefse uyanı Nefse uyanın zafer bulacağını sanma.
94.Đlâhî umaruz göster cemâlüñ Allahım, cemalini görmeyi umarız;
Đnâyet eyle dime “len-terânî” Yardım et, len-terânî deme.13
11 Metinde “mezdegan” biçiminde yazılan kelime “müjdegan” olarak yazıldı.
12 Metinde “kimse” kelimesi vezin gereği “kimesne” olarak yazıldı.
13 Len-terânî: “Musa tayin ettiğimiz vakitte gelip de Rabbi ona hitab edince:
"Ya Rabbi" dedi. "Göster bana zatını, bakayım Sana!" Allah Teala söyle cevap verdi:
"Sen Beni göremezsin. Ama simdi su dağa bak, eğer yerinde durursa sen de Beni
görürsün!" Derken Rabbi dağa tecelli eder etmez onu un ufak ediverdi. Musa da
düsüp bayıldı. Kendine gelince dedi ki: "Sübhansın ya Rabbî, her noksanlıktan
Germiyanlı Yetîmî ve Đbret-Nâmesi 717
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/2 Winter 2009
95.Be- ha k k-ı sûre-i Tâhâ vü Yâsin Allahım,Yasin, Taha ve Fatiha sureleri
Be- ha k k-ı sûre-i Seb al-mesânî ve Hz. Muhammed’in hürmetine
96.Mu hammed hürmet-içün yâ Đlâhî bize o sevgili peygamberi Hz.
Sefî eyle bize ol mihribânı Muhammed’i sefaatçi eyle.
97.Bu Đbret-nâmeyi na zm eyler-iken Dertli, Germiyanlı Yetimî bu Đbret-
Yetîmî derdmend-i Germeyânî14 nâmeyi nazm ederken isyan denizine
98.&Garî k-ı ba hr-ı i syân oldu&gıyçün gark olduğu için gözlerinden inci
Dökerdi gözleri dürr-i girânı gözyasları dökerdi.
99.Đlâhî ra hmet eyle isbu na zmı Allah’ım bu manzumeyi okuyanı, yazanı
O kuyanı yazanı diñleyeni ve dinleyeni bağısla.
6. DĐZĐN
A
aç- ad, âdilân, adl, a&ggla-,a&gglas-,a&ggrı,a& gız,âh,a kkça, a kkl,al-, aldan-,
Allâh,alma&gg,alt, âm,ana,ança,anda,anı, an kkâ, añla-, añ-, anuñ, ârâm,
art, arma&ggan, ar&zz,a sslâ, âsümân, ata, a ttlâs, aya kk, ayân, ayb, ayır-
,ayrıl-, azâb, âzâd,
B
bâ&gg,ba&ggla-,ba hhr,ba kk-, bañ, baña, bas, basla-, bedin begen-, be kkâsuz,
ben, beñ(i)z, besle-, bes, beyân, bı- hha k kk, bi, bi’llâhi, bil-, bin-, bir,
birâzer, biri, birle,biz, bozdo& gan, bu, bul-, buña, bunda, bûstân
C
câme, cân, câvidân, cehennem, cehr, cem, cem , cemâ at, cemâl,
cevâb, cevân, cevr, cihan, cinân,cisim, cism, cümle.
Ç
ça&ggır-, çâr u nâ-çâr, çek-, çı kk, ço kk, çü, çün, çünki
D
da‘hı,dâ’im,dâstân,de-, degme, dem, denîderd, deril-, dermend, dil,
diñle-, dîndirhemân, diri, dirî&ggâ, ditire-, ditres-, dög-, dök-, dört,
dösek, du‘hân, du â, dûsitân, dut-, dükân, dünyâ, dürr-i girân, düs-
,düzet-, düzül- devrân,
münezzeh olduğun gibi, dünyada Seni görmemizden de münezzehsin. Bu talebimden
ötürü tövbe ettim. Ben ümmetim içinde Seni görmeden iman edenlerin ilkiyim!”
(A’raf, 143.)
14 Metinde “dermned” biçiminde olan kelime “dermend” olarak yazıldı.
718 Mahmut KAPLAN- Sirvan KALSIN
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/2 Winter 2009
E
ebed, ecel, ekber, el, elem, emân, emr, er& gavân, eris-, esvedân, esit,
ev, evvel, ey, eydür, eyle-,eyü, ezre kkân
F
fânî, ferzend,fevt, fi&ggân, fulân, fur ssat.
G
ganî, garî kk, gâyet, geh, gel-, ger, gerek, Germeyânî, getür-gey-,
geyesü, gez-, gibi, gisi, git-, gög(ü)s, gök, göñül, gör-, göster-, gözet-,
gözle, göz, gülsitân, gümân, gün, güvâh
H
hacc, ha kk, Ha kk, h ha kkî kkat, halâl, ‘halâ ss, ‘halâyı kk, h hâl, hâlet, ‘hâlı kk, ‘hal kk,
‘h alvet, hamdillâh, ‘hân, hânedân, ‘hâ ttır, ‘Husrev, ‘harâb, hâ ss, hhavâle,
havf, hayr, hazâ, hele, hem, hemân, henüz, hep, her, hergiz, hevâ,
heybet, hîc, hiç, hîç, hin, ‘hi s ssedâr, ‘hizmet, ‘hudâ, hürmet, hürmüz,
I
ılın-,ısıtma.
Đ
Đbret-nâme, iç,içün, iken,iki, i kkrâr, Đlâhî, ile, ilerü, imâm, îmân, imdi,
inâyet, ins, ise, is kkâ tt-ı ssalat, islâm, iste-, i ssyân, isâret, isbu, isi, is,
isle-, it-, iv-,
K
kkabr, kab&zz, kaç-, kâdir, kkahbe, kkahramân, kalam, kkal-, kkamu, kkanı,
kkânı, kkap-, kkarâbât, kkaranlı kk, kkavısdur-, kkavm, kkay&ggu, kay sser,
ka&zzâ,kefen,kesil-, kez, kıl-, kı s ssa, kkıvan-, kız, ki, kim, kimesne, kimse,
kko-, kkoy-, kudret, kkulaú, KKurân,
kkuru-, kkurut-,
L
lâkin, lâ-mekân, len-terânî, lisân,l u ttf,
M
ma&ggrûr, mâl, mecrû hh, meded, mekân, melek, mevt, mihribân, milk,
miskîn, mu hha k kka kk, mu hhammed, mûziyân, mü’ezzin, münkir, münkür
nekir, müselmân, müselsel, müzdegân,
Germiyanlı Yetîmî ve Đbret-Nâmesi 719
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/2 Winter 2009
N
nâ-gâh, nâ-gehânî, namâz, nân, natüvân, na zzar, na zzm, ne, nebî, nefes,
nefs, nevbet, niçe, nide, nihânî, nîk, nisân, nite,
O
o, od, odur-, o&ggul, o kku-, ol-ol, olar, oruç, ot, otur-öl-, ölü, ölüm,
öñ,’öñümce, ört-öz,
P
pâsubân,pîr,pûr,
R
rabb, ra hhmet, râyigân, rencîde, resm,
resûl, revân, rı&zzâ, rû hh,
S
sâ’il, sâbı kkâ, saç, saf, sâ hhib-firâs, Sa îd, ssalâ, salât, Sâmı, ssanısân,
ssarar-, sarây, ssarf, ssar-, ssavm, seb al-mesânî, segird-, selâm, selâ ttîn,
sen, ser-â-ser, sevgülü, sev-, sin, soñ, sor-,sovu kk, soy-, söyle-, su, sûre,
su ssa-, sünnet, süñük, sürü-
S
sâdumânî, sâh, sâhidân, sarâb, sefî , sehâdet, ser, sübân,
T
ta âm, ttâbi , tabut, ta&ggıl-tâhâ, taleb, tanı-, Tañrı, ta ssaddu kk, te âla, ten,
tercümân, tertîb, tizcek, topuz, toy-, tuda&gg, tur, tut-, ttutul-, ttuy-, türâb,
U
um-, unud-, ur-, usa‘h, uy-uy kku, uzad-,
üstü‘hân, üst-, üsü-,
V
var, var-, vâris, velâkin, vir-,
720 Mahmut KAPLAN- Sirvan KALSIN
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/2 Winter 2009
Y
yâ, yaban, yan, yaña, yañadan, ya ni, yapıs-, yarıl-, yarlı&gg, yarlı&ggaya
ssa-, yâsin, yatur-, yaz-,Yetîmî, yı&ggıl-, yı kk-,yırt-, yin-, yir, yi-yo kk,
yol,yorul-, yum-, yumul-, yumurla-, yur, yuyıcı, yüz,
Z
zâ’il, zzafer, zâr, zebânî, zebûn, zekât, zemân, zemîn, zen, zinhâr,
ziyâde, zulm
KAYNAKÇA
Asık Çelebi, Mesâ irü’s-su arâ, Tezkere,haz. G. M. Meredith Owens,
London 1969, yk. 95a.
CANPOLAT, Mustafa, Mecmuatü’n-Nezair, TDK, Ankara 1982.
GÜLSEVĐN, Gürer, Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, TDK, Ankara
1997.
GÜLSEVĐN, Gürer, Boz, Erdoğan, Eski Anadolu Türkçesi, Gazi
Kitabevi, Ankara 2004.
Hasan Çelebi, Tezkiretü’s-su arâ, C II, Ankara 1989.
TĐMURTAS, Faruk Kadri, Eski Türkiye Türkçesi XV. Yüzyıl Gramer-
Metin- Sözlük, Akçağ, Ankara 2005.
Germiyanlı Yetîmî ve Đbret-Nâmesi 721
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/2 Winter 2009
722 Mahmut KAPLAN- Sirvan KALSIN
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/2 Winter 2009
