TÜRKLERDE İSLAMİYET ÖNCESİ İNANÇ SİSTEMLERİ - ÖĞRETİLER-DİNLER Prof. Dr. Erman Artun

1 TÜRKLERDE İSLAMİYET ÖNCESİ İNANÇ SİSTEMLERİ - ÖĞRETİLER-DİNLER Prof. Dr. Erman Artun Türkler; tarihleri boyunca birbirinden farklı birçok dinin veya inanç sisteminin etkisi altında kalmıştır. Orta Asya'daki en eski Türk topluluklarının inanç sistemleri atalar kültü, tabiat kültleri ve Gök Tanrı kültü olmak üzere üçlü bir din anlayışından oluşmaktadır. Bunlardan atalar kültünün çeşitli eski Türk zümreleri arasında en köklü ve en eski inançlardan birisi olduğu söylenebilir. Atanın öldükten sonra ailesine yardım edeceği inancından doğan, korku ve saygıyla karışık bir anlayıştan oluşan atalar kültü, Budizm ve Maniheizm gibi yabancı dinlerin yayılmasından sonra da Türkler arasında kuvvetinden bir şey kaybetmeden varlığını devam ettirmiştir. İslamiyet, VII. yüzyılda yayılmaya başlamış, Türklerin bu yeni dine geçişleri de aynı yüzyılda başlamış ancak, X. yüzyılda tamamlanmıştır (Turan, 1994:110). İnanç İnanç sözcüğüne kaynakların farklı tanımlar yaptığını görmekteyiz. İnanç bir şeyi güvenle doğru sayma tutumudur. Buna göre, yeterince gerekçesi bulunmayan, kesin olmayan bir şeyi doğru sayma, akıl yoluyla genel geçer bir doğrulama yapmadan başkasının tanıklığı üzerine kurulmuş kanıtları, bir kuşku olmaksızın onaylamadır (Akarsu, 1988:104). İnanç, bir düşünceye bağlı bulunma, Tanrıya, bir dine inanma, iman, birine duyulan güven, itimat, inanma duygusu, inanılan şey, görüş ve öğreti dir (ML, 1971, C.6,:300). Din ve inanç kavramları birbirinden farklıdır. Ayrıca, din denen toplumsal kurum inanç ve tapınma adlı iki bölümden oluşur. Her iki bölümün temelinde de kutsallık ve yasak kavramları yatar (Turan,1994: 84). 1. Totemcilik (Totemizm) Totemizm kısaca; insanla hayvan ya da bitki gibi doğal nesneler arasında bir akrabalık ilişkisi ya da gizemli bir bağ bulunduğu inancına dayanan düşünce ve davranış sistemidir. Genel olarak, totem hayvan ya da bitkiyle topluluk üyesi arasında bir akrabalık ilişkisi kurulur. Bu ilişki mitolojiyle de desteklenerek kuşaktan kuşağa aktarılır. Türklerin kurt neslinden ve kayın ağacından geldiği inancı buna bir örnek olarak verilebilir. Böylece bitki ve hayvana aktarılan kutsallık sayesinde, doğa, kutsal ve kutsal olmayan olarak ikiye ayrılır. Kutsal olan kutsal olmayan ayrımı, totem-hayvan ya da totem-bitkinin rast gele tüketilmesinde de kendini gösterir. Bunlar ancak dinsel törenlerde tüketilebilir, bunun dışında, totem-hayvan ya da totem-bitkiye dokunulmaz. Ata ruhlarının bu bitkilerde yaşadığı inancı aynı zamanda bu bitkilerin törenle tüketilmesi durumunda insanların üstün güç elde edeceği inancını da beraberinde getirir. Totemciliğin Orta Asya Türkleri arasında da yerleşmiş olduğunu gösteren birçok kayıt bulunmaktadır. Bunların başında, kimi yaratıkların ya da nesnelerin totem olarak kabul edilmiş olması gelmektedir. Bir toplulukta totem üç yönden önemlidir: a) Klanın geldiği, türediği kabul edilen kutsal varlıktır. Klan üyelerinin atası sayılır. b) Klanın adını oluşturur. c) Klanın simgesidir (Tezcan, 1996:114). Jean Paul Roux, totemciliğe ilişkin görüşleri belli noktalarda toplamıştır (Roux, 1970, akt. Avcıoğlu, 1995:401-403): İlk bakışta, totemcilik gibi görünen her şey, totemcilik değildir. Örneğin; bir hayvan atanın varlığı, onun totem olmasına yetmez. Zira totemci olmayan topluluklarda da hayvan ata efsanelerine rastlanır. Totemcilikte hayvana tapma yoktur. Totemler tanrı değildir. Onlara bir dost ve akraba olarak saygı gösterilir. Kurban konusu yeterince açık değildir. Bazı araştırmacılar kurbanı totemcilik öğesi olarak kabul ederken bir kısmı kabul etmez. Bitkiler ve ender olarak cansız şeyler (yıldızlar, bulut vs.) totem olabilirse de totem genellikle hayvandır. Totem ilişki kurulan tür ile bu türün çeşitli tasvirleridir. Bu tasvirler de kutsaldır ve kutsanır.

2 Totemle bu akrabalık ilişkisi çeşitli inançlara yol açar. İnsanlar, kökenini bu totemlere dayandırmak yanında ata ruhlarının bu hayvan ve özellikle bitki totemlerde eyleştiğine inanırlar. Totem ile insan arasındaki akrabalık çok tartışılır. Bazı bilim adamları akraba olduklarını savunurken (Durkheim, Freud), bazıları buna karşı çıkmaktadır (Davy, Cazeneve). Tümünün birleştikleri nokta ise totem ile insan arasında yakın bir ilişki olduğudur. Totemcilik ancak boy örgütlenmesi olan yerde var olabilir. Mauss un sözleriyle, Totemi olmayan boy olabilir; fakat boy olmadan totem olmaz. Totemin koruyuculuğu karşılıksız değildir. İnsanın ilk yükümlülüğü totem hayvanı öldürmek ve yemekten kaçınmaktır. Yasak yalnızca akraba boyun üyeleri için geçerlidir. Freud bunu totemciliğin çekirdeği sayar (Roux, 1970, Akt. Avcıoğlu, 1995:401-403). Aynı toteme bağlı kişiler arasında evlenme yasağı konuyu ilk inceleyen uzmanlarca kesinlikle kabul edilmiştir; fakat sonradan bu tutum değişir. Van Gennep, ilkin bütün gerçek totemcilik biçimlerinde aynı totemin üyeleri arasında evlenme ve bazen de cinsel ilişki yasağı bulunduğunu düşünür. Daha sonra egzogami ve totemciliğin iki özerk kurum olduğunu, biri olmadan ötekinin olabileceği ya da her ikisinin sınırlı ölçüde bir araya gelebildiğini ileri sürmüştür (Roux, 1970, Akt. Avcıoğlu, 1995:401-403). Freud, totemi şu şekilde tanımlamaktadır: Totem yenebilen ve zararsız ya da tehlikeli ve korkunç bir hayvan, pek nadir olarak bitki veya (yağmur, su gibi) bir tabiat gücüdür. Totemin bütün bir klanla özel bir ilişkisi vardır. Totem, her şeyden önce klanın atasıdır. Klanın koruyucusudur. Klan halkına zor durumlarda yol gösterir. Evlatlarını daima tanır ve korur (Freud, 1971:50). Totem inanışında insan vücudunun bazı kısımları özel bir kutsallık taşımaktadırlar. Örneğin saç ve kan gibi. Totemi oluşturan insanlar, tek bir aile ve kan kardeşi sayılırlar. Bu nedenle klan üyelerinden biri, başka bir klan üyesi tarafından öldürülürse onun kanı yerde bırakılmaz. Kan davası gütmek, bütün klan için bir borç sayılmaktadır. Bir başka tabu ise, klan içi evliliktir. Klanlardaki kadınlar ve erkekler kardeş sayılırlar (Tezcan, 1996:115). Türklerden bir grubun kurt u (Gökböri) ata olarak tanıdıkları, Göktürklerin kurttan türedikleri hakkındaki efsanenin Çin kaynaklarına kadar geçtiği bilinmektedir. X. yüzyılda Abbasoğulları döneminde özel bir görevle Türklerin yaşadığı bölgeleri gezmiş olan Arap bilgini İbni Fadlan, Başkurt Türklerinden bir kısmının yılan a, balık a veya turna ya taptıklarından söz etmektedir. XI. yüzyılın Arap tarihçilerinden Gardızi de Kırgızlar içerisinde inek e, kirpi ye, saksağan a ve şahin e hatta güzel ağaçlara tapanların bulunduğunu anlatmaktadır (Turan, 1994:98). Fakat, Türklerde totem inanışının olmadığını ileri süren tarihçiler de bulunmaktadır. Örneğin, İbrahim Kafesoğlu, Türklerde kurdun saygıdeğer bir simge sayıldığını; fakat ona tapılmadığını, ayrıca totemci ailede ana hukukunun hakim olduğunu; oysa Türk ailesinin ataerkil bir yapıya sahip olduğunu vurgulamıştır (Tezcan, 1996:115). 2. Canlıcılık, Ruhçuluk (Animizm) İlkel dinler, günümüzden yaklaşık olarak 3.000 yıl önce beş kıtada doğmuştur. Bu dinlerin hemen hemen hepsi canlıcılık formunda görülmektedir. Çünkü, ilkeller, hayvanlar, bitkiler, kayalar, dağlar, ırmaklar, yıldızlar gibi çevrelerinde bulunan her şeyin bir ruh u olduğuna inanmaktaydılar. Bu inanca göre, ruhun bedene ya da bedenin bazı bölümlerine bağlı olduğuna inanılır. Ruh canlıdır ve bedenin dışındayken de onu etkiler. Ruh, bedeni kesin olarak bırakırsa beden ölür. Ölen kişinin ruhu, yine de cesedine bağlı kalır. Ölen kişi yaşayanları kıskanıp onlardan öç almaya çalışabilir. Bunu önlemenin yolu ölen kişinin cesedine özen gösterilmesidir. Ölüler yaşamaya devam ederler, saygı isterler. Yiyip içmek isterler. Bu nedenle ölenlerin mezarlarına sevdikleri yiyeceklerle, yaşarken beğendikleri eşyalar, araçlar konur. Fakat, ölülerin dünyası canlıların tersidir. Yeryüzünün gecesi onların gündüzüdür (Tezcan, 1996:115-116). Anadolu da yaşayan Alevi Tahtacı Türkmenlerinde günümüzde de süren elbiseyle ve bazı eşyalarla gömülme inanışı sürmektedir. Animizm kısaca; ölenlerin ebediyen dünyadan ayrılmadıkları, bunların ruhlarının cenazenin çevresinde, ağaçlarda, bitkilerde ve giderek tüm doğada dolaştığı ve böylece tüm doğanın canlı olarak algılanmasıdır. Psikolojik olaylarda olduğu gibi hayatla ilgili olayları da düşünen bir ruhun yönettiğine inanan sistem.

3 Canlıcılığın temel özelliklerinden biri olan büyü ve falın Türkler arasında da uygulandığı bilinmektedir. 921-922 yıllarında Oğuzların yanına gitmiş olan İbni Fadlan, onların hastalığın kötü ruhların (cin) etkisiyle meydana geldiğine inandıklarını belirtmektedir (Turan, 1994:104). Eski Türklerde, insan ruhları genellikle kuş biçiminde düşünülmüştür. İnsanlara can vermeden önce bu ruhlar, gökte kuş olarak yaşarlar. İnsanlar ölünce de göğe uçarlar. İslamiyet ten sonra dahi sunkar boldı-sungur kuşu oldu denilir. Ebu Müslim ölünce beyaz güvercin olup uçar. Dede Korkut ta Deli Dumrul, kara kılıcını sıyırıp saldırınca, Azrail bile güvercin olup pencereden çıkıp gider. Kırgızların Er Töştük destanında bir yiğit, Bu yedi kuş benim ruhumdu, benim nefesimdi demiştir. Diğer taraftan, Orta Asya da ruhlar, hayvan ve genellikle de kuş biçiminde düşünülmüştür. Şaman ın gök yolculuğunda yardımcı ruhları, kuş ya da kanatlı hayvanlar olarak temsil edilmiştir (Avcıoğlu, 1995:345). Animizmde, ruhlar insanlar arasına karışarak ya onlara şans verir ya da hasta eder. Bu yüzden ölü ruhlarını yatıştırmak için onlara adaklar adamak, kurbanlar kesmek, ölmüş atalarının mezarlarına sunularda bulunmak gerekir. Animizme göre ruhlar, öbür dünyada da bu dünyanın benzeri bir hayat sürdüğünden, ölen kimsenin eşyalarını, zengin ve kudretli ise, esir ve hizmetkarlarını da, ölüyle beraber göndermelidir. Animizme göre; kişinin vücudunun bir parçası da onun ruhundan bir parça taşır. Kişinin gölgesi, sudaki aksi, tasviri de onun ruhunun bir parçasını taşır; çünkü "Tasvir ile gerçek aynıdır." Tek tanrılı dinlerin, özellikle İslamiyet in resim yapılmasını yasaklaması, bu eski inancı ortadan kaldırmaya yönelik bir sonuçtur. İnsan tarafından kullanılan eşyalar da yine onun ruhuyla özdeştir. Ölümden sonra bunlar yakılarak ya da fakirlere verilerek ruhun tekrar gelerek yaşayanları rahatsız etmesi önlenir. Animizme göre ölü kutsaldır. Bu yüzden, onun karşısında kutsal olmayan her türlü işi, çalışmayı durdurmak gerekir. Bugün Anadolu'da cenaze haberi alındığında her türlü iş güç bırakılır, ölüm halinde kimi hareketler yapmak, ağlamak, sızlamak, kadınların saçlarını kesmesi, bedenlerine toprak sürmesi, bazen çok uzun süre konuşmayarak yas tutması gereklidir (Hançerlioğlu,1993:37). Animizme göre; ruhlar, öbür dünyada da bu dünyanın benzeri bir hayat sürdüğünden ölünün öbür dünyada başkalarına muhtaç kalmamasını sağlamak gerekir. İlkeller eşyaları da insanlar gibi canlı saydıkları için bunların ölmelerini sağlamak için mezara gömer, yakar veya kırarlar. Böylece ölü, öteki dünyaya birlikte götürdüğü eşyalarla rahat eder. Ölülerin gömüldüğü ve mistik bir alemde kendilerine barınak edindiği, ölüler dünyasına açılan kapı niteliğindeki mezarın ortaya çıkışı ise oldukça eski zamanlara kadar gitmektedir. 3. Şamanizm Şamanizm, büyüye dayalı bir kabile dini olma özelliği taşımaktadır. Eberhard, Şamanizm in, Türklerdeki varlığından bahseden ilk delilin 519 yılında Cücenlerden kaldığını söylemektedir. Bu tarihte bir kadın şamanın, güz mevsiminde ovada çadır kurarak yedi gün oruç tuttuğunu ve dualar ettiğini açıklamaktadır. Seyyah İbni Fadlan da Oğuzlardaki bazı kurban merasimlerinden ve bunları yöneten ihtiyarlardan söz etmektedir. Ona göre Oğuzlar bu ihtiyar Şamanların sözlerini dinlerler ve ona uygun hareketler yaparlardı (Ocak,1983:34). Şaman inanışına göre evren üç bölümden oluşmaktadır: a) Gök: Aydınlık olandır. Orada iyilik, güzellik ve mutluluk vardır. Tam anlamıyla bir cennet demektir. 17 kattan oluşmaktadır. En büyük Tanrı/ruh olan Ülgen, eşi ve çocukları ile kendisine bağlı iyi ruhlar orada oturur. b) Yeryüzü: İnsanların yaşadıkları yerdir. c) Yeraltı: Karanlık olandır. 14 kattır. Kötülüklerin, bahtsızlıkların, çirkinliklerin hüküm sürdüğü yerdir. Bu nedenle cehennem demektir. Korkunç bir tanrı/ruh olan Erlik, ailesi ve ona bağlı kötü ruhlar yeraltında bulunurlar (Turan, 1994:103). Türk doğacılığının sembolü, Şamanizm dir. Ziya Gökalp Şamanizm i, eski Türklerin dini değil, sihre ilişkin sistemleri olarak kabul etmiştir. Bu nedenle de Türkler arasındaki Şamanizm i

4 Toyunizm olarak adlandırmıştır. Oysaki Toyunizm, Budizm dir. A.İnan ise, Türk Şamanizm inin başka toplumlarda görülen Şamanizm den farklı ve gelişmiş olduğunu belirtmektedir (Tezcan, 1996:118). Şaman sözcüğü, Mançu-Tunguz dilinden gelmektedir. Tunguzca şaman, saman; Mançu dilinde sama dır. Türk kavimlerinde ise, şaman sözcüğü kam sözcüğüne karşılık gelmekteydi. Şamanizm, trans durumuna geçebilme yeteneğindeki kimselerin, doğaüstü varlıklarla ilişki kurarak onların güçlerine sahip olmalarından bu güçleri toplum adına kullanmalarından ve bu amaçla yapılan dinsel-büyüsel pratik ve törenlerden ibarettir (Örnek, 1988:48). Genellikle bir insanın şaman olup olamayacağı çocukluğunda bazı ruhsal belirtilerle ortaya çıkar. Nioradze, bu belirtileri şu şekilde açıklamaktadır; cin, peri, dev görme, sık sık gerçekleşen baş dönmeleri, bayılmalar ve gelecekten haber verme yeteneği. Ayrıca, bu insanlar, yemeden içmeden kesilirler, insanlar arasına katılmazlar, sinirlidirler, evlerinden kaçıp ormanlara gider, karlar üzerinde yatarlar ve yalnız kaldıklarında cinlerle, perilerle konuşurlar (Nioradze, 1954:54, Akt, Örnek, 1988:49). Eliade e göre bir insan, kalıtım yoluyla olabileceği gibi kendi isteği ile de şaman olabilir. Bunun için de uzman olan bir şamandan uzun süre eğitim alması gereklidir (Eliade, 1987, 202,). Örnek ise, Şamanlığın babadan oğula geçtiği durumlarda genç şamanın bilgili ve uzman bir şamandan mesleğinin teori ve pratiği hakkında dersler alarak bu mesleğin sırlarını, transa geçme tekniklerini, duaları, ilahileri ve büyüsel formülleri öğrendiğini belirtmiştir (Örnek, 1988:53). Eğitim-öğretim süresi ortalama üç, dört yıldır. Bazen bu sürenin beş-on yılı bulduğu da olur. Eğitim sonunda adayın şaman oluşu çoğu zaman bir törenle kutlanır. Bu törenin en önemli iki aracı, şaman giysisi ve şaman davulu dur. Özellikle Kuzey Asya da şaman giysisinin özel bir görevi vardır. Bu giysi bir kült aracı gibi kullanılmaktadır. Örneğin bir şamanın giysisi üzerinde kuş resminin bulunması, şamanın bu kuş resmi yardımıyla öte dünyaya uçabileceği şeklinde yorumlanmaktadır. Şaman giysisi diğer kültler gibi kutsaldır. Bu nedenle de herkesin görebileceği ve dokunabileceği yerlere konulmaz. Özellikle kadınların ve küçük çocukların dokunmasının onların güçlerini azaltacağına inanılmaktadır (Örnek, 1988: 64-66). Bir diğer araç olan davul ise genellikle tahta bir kasnağa deri geçirilerek yapılmaktadır. Bu davula, doğaüstü kudretlerin, cinlerin bulundukları ve eğleştikleri bir araç olarak bakılmaktadır. Bazı bölgelerde davulun, şaman tarafından bir binek hayvanı gibi gökyüzüne ya da yeraltına yaptığı yolculuklarda kullanıldığına inanılmaktadır. Davulların üzerindeki ağaç motifleri, dünya ağacı nı sembolize etmekte, merdiven resmi gökyüzüne çıkmayı kolaylaştırmakta, atlar uzun mesafeleri almak için kullanılmakta ve eciş bücüş cinler ise çeşitli işler görmektedir (Örnek, 1988:66-67). Uraz, Şamanların tören sırasında başlarına at kuyruğu, yüzlerine maske taktıklarını, elbiselerinde ise ziller ve çıngırakların bulunduğunu eklemektedir (Uraz, 1994:207). Boyle, Şamanların; sihirbazlık yapan, hastaları iyileştiren, gaipten ve gelecekten haber veren, ruhları bedenlerini terk edip tekrar dönen, at üstünde göğe yükselip Tanrıyla konuşan, doğa güçlerini istediği gibi yönlendiren, ateşin yakıcılığından etkilenmeyen, ölmüş hayvanları kemiklerinden tekrar dirilten, kadın-erkek müşterek ayinler yapan ve tahta kılıçla savaşan insanlar olduklarını vurgulamıştır (Boyle, 1974, Akt:Ocak, 1983:95-96). Günümüzde, Anadolu halk oyunları ile Orta Asya arasında bağ kuran birçok araştırmacı, daha çok davul ögesi üzerinde durmuşlardır. Gerçekten de davul vuruşlarının ritm ve tartımının oyuncular arasında sağladığı uyum, davul sesinin yumuşak aynı zamanda coşku verici oluşu göz önünde tutulursa, bu aletin niçin toplu eylemlerin asal ögesi olduğu konusunda ipuçları verebilir. Bugün ülkemizde hala, düğün, asker uğurlama, futbol maçları gibi, insanların grupça ortak ve uyumlu devinimlerde bulunmaları, coşmaları ve ses getirmeleri gerekli durumlarda da temel araç olarak davul kullanılmaktadır. Şamanizm e ait motiflerin birçoğuna eski Türk topluluklarında da rastlanmaktadır. Örneğin, Menakıbu l Kudsiye de Baba İlyas ın ileri gelen halifelerinden Hacı Mihman ın hangi hastaya nefesi ererse mutlaka iyileştirdiği ve bu kerametin şeyhi tarafından kendisine verildiği anlatılmıştır. Vilayetname-i Otman Baba da ise, Otman Baba nın misafir olduğu Musa Beğ adındaki kimsenin

5 tekkesinde, civardaki hastaları yanına çağırdığı ve onları iyileştirdiği hikaye olunmuştur (Ocak, 1983:100). Diğer taraftan, gelecekten haber verme motifi ne örnek olarak, Hacı Bektaş ın kendini Sulucakaraöyük ten Kırşehir Valisi Nuruddin Caca ya makamından azledileceğini ve işkence göreceğini bildirmesi ve söylediklerinin aynen çıkmasını verebiliriz. Ruhun bedeni geçici olarak terk etmesi (transmigration) motifi hakkında ise iki ünlü menkıbe vardır. Bunlardan ilkine göre, Baba İlyas ın oğullarından Yahya Paşa, istediği zaman bir sipahinin atını koyup gitmesi gibi bedenini terk edip bir süre sonra tekrar dönerdi. Otman Baba ise, zaman zaman tekbir getirip namaza başladığı an, cisminden çıkıp gider, bir süre sonra tekrar cismine girerek rüku ve secde yapardı. Göğe yükselip tanrı ile konuşma motifi ile de sık sık karşılaşmaktayız. Örneğin, Âşık Paşa nın kerametlerini anlatan bir menkıbede, tıpkı Hz. Muhammed in miracı gibi, Allah katına çıkarak onunla bizzat görüştüğü ve gizli alemleri baştan başa seyrettiği anlatılmaktadır (Ocak, 1983:100-113). Şamanizm inancının içeriği ve sergilediği doktrine göre; bir din olarak kabul görmezse de din kadar etkili olmuş ve uzun yıllar Türklerin yaşamlarında ve hayatlarında büyük rol oynamıştır. Özellikle Altaylı Türkler uzun yıllar etkisinde kalmıştır. Animizm in ve natürizm in kaynaklarından oluşan bir zemin üzerinde tutunarak hızla yayılan Şamanizm de, bu inancı yayan ve uygulayan kişilere Şaman denilmektedir. Şamanlara göre; insanlarda kendileri için heybetli ve korkutucu olan kötü, iyilik eden iyi ruhlar bulunur. İnsanlar ölüp dünyadan ayrıldıktan sonra, o ölen kişilerin ruhları insanlar arasında dolaşır. Onlara musallat olarak, zaman zaman zarar verirler. Şamanlar zararlı olan ruhları kovmak amacıyla törenler düzenleyip dualar okur. Toplum arasında büyük güç olan hatta yayıldığı yerlerde devletin kaderini değiştirebilen Şamanizm inancında olan Türklerde diğer aynı inançta olan millet ve toplumlarda olduğu gibi Şamanların tanrılarla konuştuğuna, ruhlarla konuşup onların yardımıyla yol göstericilik yaparak akıl öğrettiğine, hekimlik yaparak hastalara musallat olan kötü ruhları kovmak için telkin yolu ve yaptığı çeşitli bitkisel ilaçlarla şifa aradığı görülür. Daha da ilginci başına at kuyruğu, yüzlerine maske geçirip, ziller ve çıngıraklar takılı özel giysileriyle bağırır, oynar ve davul çalarak dua edip çeşitli hareketler yapar. Şamanizm de Şamanlara göre insanların biri kendilerinde diğeri de ayrı ama birbirinin aynısı olan iki ruhu vardır. Bu eş ruh bir hayvan halinde de olabilir ki buna da Yekil denilmektedir. Şamanizm de birden fazla tanrı vardır ve bu tanrıların görev ve yetkileri birbirinden ayrıdır. Şamanizm de beş kutsal unsur vardır. Bunlar; demir, toprak, ateş, su ve ağaçtır. Yine Şamanlara göre gökler on yedi kat olup bu mekan; aydınlıklar içerisinde cennetler alemi olup burada tanrılar ikamet ekmektedir. Yeraltı ise dokuz tabakaya ayrılır ve orada karanlıklar diyarı ve cehennemler bölgesidir. Ölen günahsız bir kişinin ruhunu göklerdeki cennetlere hakim olan iyilik tanrısı Ülgen e götüren Yayuci ile günahkarları yer altında oturan kötülük tanrısı Erlik Han a götüren Körmös ler vardır. İlk Uygur hanları Kül Bilge ve Moyun Çur birer Şamanist tir. 763 yılında Böğü Hanın Şamanlığı bırakıp Mani dinine girmesi ile Uygurlar da dinlerini değiştirdi. 4. Budizm M.Ö. VI. yüzyılda Hindistan'da ortaya çıkan Budizm, Hindistan'ın dışında M.Ö. III. yüzyılda yayılmaya başlamış; Orta Asya'ya, Çin'e, 372'den sonra Kore'ye uzanmış; Tibet'e yerleşmesi ancak VIII. yüzyılda olmuştur. Batı Türkistan'da Budizm, Sasanilerin desteklediği Zerdüştîlik ve Mani dini karşısında pek tutunamamış; Doğu Türkistan'ın yerleşik çevrelerinde kendine daha uygun muhitler elde etmiş; Budist külliyeler Çin'e doğru uzanan kervan yolları boyunca dikilerek, faaliyetlerini asırlarca sürdürmüşlerdir. Güneye doğru uzanan kervan yolu üzerinde Hotan ve Miran; kuzeye giden yol boyunca ise Tumşuk ve Kuça şehirlerinde, III-IV. yüzyıllardan itibaren kurulmaya başlayan, "Vihara" (Türkçe "Vihar") denilen Budist manastırlarında "Toyin" denilen Budist rahipler, bu dinin propagandalarını yapmışlardır (Esin,1978:59). Budizm Karluklar arasında yayılmıştır. Türklerin girdiği yabancı dinler arasında onları en çok etkileyen inanç sistemlerinden birisi Hindistan kökenli Budizm'dir. En belirgin özelliği, tapılacak üstün bir varlığa yer vermemesi olan Budizm, her şeyin serbestçe incelenmesi, denenmesi esasına dayanan bir öğreti veya felsefe niteliğindedir (Turan,1994:104). Temel inancı olan tenasüh (ruh göçü) gereğince canlılar Nirvanaya (ebedi mutluluk) ulaşıncaya kadar öldükten sonra değişik kalıplarda birçok kez yeniden dünyaya gelirler (Ocak, 2000:66).

6 Budizm, yaklaşık 2500 yıl önce, bugün Buda olarak bilinen, Prens Siddhata Gotama nın 35 yaşında bir uyanma ve aydınlanma yaşaması ile doğmuştur. Gotama, Kuzey Hindistan da kraliyet ailesinin oğlu olarak dünyaya gelmiştir. Fakat zamanla, varlık ve lüksün mutluluğun garantisi olmadığını anlamıştır. Her şeyi bırakıp uzunca bir süre ormanda yaşamıştır. Altı yıl boyunca meditaston ve insan mutluluğu üzerine çalıştıktan sonra aydınlanmıştır. Daha sonra 80 yaşına kadar Budizm in ilkelerini öğreterek yaşamını sürdürmüştür. Birçok insana göre Budizm, dinin ötesinde bir felsefe ve yaşama biçimi dir. Bir felsefedir çünkü, sevgi ve umut anlamları taşır. Budizm, bir taraftan ahlaki yaşama rehberlik ederken bir yandan da, insanın eylem ve düşüncelerinin farkında olmasını ve gerçek mutluluğa ulaşmasını sağlamaktadır (White, 1993:22). Gotama 10 yıl babasının sarayında kaldıktan sonra 29 yaşında, evli ve bir çocuk babasıyken sarayı terk ederek bir mağaraya çekilir ve kendisinin kurduğu Budizm dininin esasları üzerinde çalışır. Buda ilk yıllarda çok tepki almasına rağmen daha sonra kurduğu din, ilgi çeker ve kısa zamanda hızla yayılır. M.Ö 480 yılında seksen yaşında ölen ve elli yıl bu dini yaymak için çalışan Buda ya Sakyamoni de derler. Halk arasında yaygın olan Brahma dini yersiz ve zararlı bir dindir. Bu din ızdırap verip, felaket getirdiğini ve ıstırap ve felaketlerden kurtulanı ancak geçici ve fani olan dünya işlerinden el çekmek, dünya varlığına iltifat etmek, zevklerden kaçınmak, arzularını öldürmek ve doğru olmakla mümkün olacaktır. İnsanlar böyle hareket edip; hiç bir cana kıymazsa, kimseye fenalık etmezse, malını almaz, yalan söylemezse, kutsal alemi temsil eden ve sükun ve huzur alemi olan (Nirvana ya) ulaşabilirler ki Nirvana bütün arzuları yok etmek içindir. Türklere özgü bir Şamanlığın yaygın olduğu dönemde Göktürk Kağanı To-Po Han ın Budizm i kabul etmesinin, bu dinin Türkler arasında da yayılmasına neden olmuştur (Turan, 1994:103). Budistler Buda nın vaazlarının Pali-Kanon adlı bir kitapta toplandığına ve 400 yıl kadar sözlü olarak kuşaktan kuşağa aktarıldığına inanırlar. Budizm in kutsal kitabı üç sepet anlamına gelen Tripitaka veya Tipitaka dır. Bu kitaplarda rahip ve rahibelerle ilgili kurallar, ayin usulleri, beslenme, giyinme, Buda nın hayatı, konuşmaları, vaazların yorumu, Budizm felsefesi vb. ayrıntılı bir şekilde anlatılır. Buda nın öğretisinin başlıca özelliği; Buda nın aydınlanma sonucu bulmuş olduğu gerçekleri birer dogma olarak sunacak yerde aydınlanma yöntemini öğretmeyi ve böylelikle yöntemi öğrenen kimselerin kendi çabalarıyla bu gerçekleri kendilerinin bulup yaşantısal deneyimle doğrulamalarını öngörmesi, Budalık yolunu herkese açık tutmasıdır. Buda nın yaşadığı dönemde Budizm bir din, Buda da bir peygamber değildi. Nirvana, Batı da genelde anlaşıldığı gibi ölümden sonra değil, burada ve şu anda gerçekleştirilebilecek bir ruhsal durumdur. İstek ve tutkuların yok olması, ıstırabın etkili olmayacağı bir iç barışa, iç suskunluğa, aşkın bir mutluluğa erişmektir. Nirvana ya erişme isteği de dahil olmak üzere tüm istek ve tutkular bırakılmadan, olanla, gelenle yetinmekten gelen iyimser bir yetingenlik kazanılmadan Nirvana gerçekleştirilemez. Nirvana yı gerçekleştiren kimse bir yandan da günlük yaşamını normal haliyle sürdürür. Nirvana ya erişen kimselerin tek farkı, bu zorunlulukların dışında kalmayı başarabilmesidir. Eylemlerinde beğenilmek, beğenilmemek gibi bir güdü etkin olmuyor, yaptığı işlerden alkış beklemiyor, başarı ya da kazanç onu fazla sevindirmediği gibi başarısızlık ya da yitim de fazla üzmüyor. Kuşkusuz acı da çekiyor ama bunlara bilgece katlanmasını, olayların doğal akımına boyun eğmesini de biliyor. Beni aşınca bütünle bütünleşiyor. Yarının getireceklerine kaygısız, ben in doyumsuzluğundan gelen bütün sorunlara sırtını çevirmiş, şu yaşam nasıl yaşanmalıysa öyle yaşamaya başlıyor. Özgürlük, coşku, aşkın mutluluk içinde, akıp gitmekte olan yaşam ırmağı içindeki yerinin bilincine erişiyor. Gerçeğin sözcüklerle kavramlarla değil; ancak yaşantıyla kavranabileceğini savunan Budizm sözcüklere, kavramlara tutsak olmak yerine onları tam olarak denetim altına almak istiyor. Budistlere göre; Mazdaizm de olduğu gibi ölen insanın cesedi pistir.toprak kutsal kabul edildiği için ölen kişinin cesedi ya nehre atılır ya vahşi hayvanlara verilir veya yakılarak ölenin teninin toprağa değerek toprağı kirletmesi önlenir. Hint ve Çinliler de bir Buda nın yakılan cesedinin külleri yedi memlekete dağıtılırken, Türkler Budizm i farklı olarak kabul etmişler ve bilhassa insan ölüsü ve gömülmemesi ile ilgili inançları benimsememişlerdir

7 5. Zerdüştîlik Zerdüşt (M.Ö. 628-551) tarafından kurulmuş olan Zerdüştlük İran'ın millî dini olmuştur. Bu dinin kültürel geçiş alanı üzerinde bulunan Türk ülkelerinde etkili olduğunu söylemek mümkündür (Barthold, 1981: 233). Türkistan'da yayılmış olan Zerdüştîlik, Orta Asya Türk kültür ve sanatı üzerinde de etkili oldu. Göktürkler kendi tanrılarını İran resim geleneğine göre resmetmekteydiler (Ögel,1984:234). Çin motifi olan cennet kuşu, Zerdüştîliğe geçti ve onun en önemli sembollerinden biri oldu. Horoz ve cennet kuşu, ateş ve güneşin sembolüdür (Ögel,1984:192). Zerdüştîlikteki ateş kültü, İran kültüründe tapınma objesidir. Halbuki Türklerde ateş, temizleme aracıdır. Horasan ve Maveraünnehir yöresi dışında Hazar kıyılarında da Zerdüştîliğe giren Türkler bulunmaktaydı (Barthold,1975:54). 6. Manihaizm Mani dini, Mani (216-277) tarafından kurulmuş evrensel karakterli bir dindir. Hıristiyanlık başta olmak üzere; Mazdaizm, Budizm ve Mezopotamya dinlerinden birçok unsurları içine almakta, bu açıdan da senkretik bir karakter taşımaktadır. Mani dini, iki prensip; iyi-kötü, karanlık-aydınlık, nur-zulmet üzerine kurulmuş olup, buna göre yaşadığımız dünya iyi ve kötü unsurların birleşmesinden meydana gelmiştir. İnsanın ruhu iyiliği, cesedi ise kötülüğü temsil etmektedir. Mani dininin yayılışı, Soğdlu tüccarlarla olmuştur. Mani dini Uygurlar vasıtasıyla Çin'den Yukarı Asya'ya geri dönmüştür. Bögü Kağan'ın yardımıyla 763'ten itibaren Uygurların resmi dini Maniheizm oldu (Güngör, 2002, C.3:272). Hindistan ve Çin'le olduğu gibi Orta Asya'nın çok eskilerinden beri İran'la da münasebeti olması nedeniyle Türkler, bu kültürün dinlerinden de etkilenmişlerdir. Türkler arasında geniş bir taraftar kitlesi elde eden bu İran dinleri Zerdüştîlik, Mazdeizm ile Orta Doğu'nun çeşitli eski inançlarından, kısmen de Uzak Doğu dinlerinden oluşan Zerdüştîliğe tepki olarak ortaya çıkan Maniheizm dir (Ocak,2000:66). Göktürklerin Budizm i kabul etmelerinden yaklaşık iki yüzyıl sonra, 763 te Uygur Kağanı Bögü nün (760-780) Mani dinine girmesi üzerine bu din Türkler arasında yayılmaya başlamıştır. Yayıcısından ötürü Manihaizm adını alan bu dinde, maddeyi ve ruhu esas alan bir ikilik öngörülmüştür. Ana düşüncesi iyilik ve kötülük arasındaki zıtlıktır. İyilik aynı zamanda ışık ve ruh; kötülük de karanlık ve beden demektir. Evren iyilik ve kötülüğün, insan ise ruh ve bedenin karışımıdır. İnsanlar, aşk, inanç, yetkinlik, sabır ve hikmet gibi beş erdem ile kötülüğe karşı durabilirlerdi. Işık gönderen güneş ve aya dua etmek ve oruç tutmak da yapılan ibadetler arasında idi (Turan, 1994:105). Türkler ve Semavi Dinler Türkler İslâmiyet i kabul etmeden önce Orta Asya'daki tarihleri boyunca, Çin ve İran olmak üzere iki büyük kültür dairesinin etkisi altında kalmışlar, dolaylı da olsa Hindistan kültüründen etkilenmişler ve belirli çevrelerle sınırlı olmasına rağmen Yahudi ve Hristiyan kültürü ile ilişkide bulunmuşlardır. Türkler Orta Asya'daki kendi kültürleri özünde varlığını korumuş, ancak belirli ölçüde işaret edilen etkilerle beslenmiştir. Başta Oğuzlar olmak üzere X. yüzyılda kitleler halinde İslâm dinini kabul etmeye başlayan çeşitli Türk zümreleri, bu yeni ve tamamen farklı içerikteki dinin kültür çevresine dahil olmuşlardır. Yalnız Türkler İslâm kültürünü, kendi öz kültürleriyle yoğrulmuş İran ve Çin kültürünün etkilerini almış olarak benimsemişlerdir (Ocak, 2000:84). Türkler, yukarıda değindiğimiz bu inanç sistemlerinin yanında semavî dinlerin de etkisi altında kalmıştır. Bu dinlerden Yahudiliği kabul eden tek Türk halkı Hazarlardır. Yahudiliği benimseyen Hazarların bir kısmı eski Şamanizm i korumuş, çok az bir kısmı da Hristiyanlığı seçmiştir. Orta Asya Türkleri, daha Göktürkler döneminde Hristiyanlık ile tanışmışlardır. Türkler, değişik etkenlerle çevrelerinde karşılaştıkları dinlerden bir çoğuna girdikleri halde bunlar arasında en sürekli olanı ve ulusal kültürü en çok etkileyeni İslâmiyet olmuştur (Turan,1994:105). 1. Musevilik

8 Hazarlar, 740 tarihinde Musevîliği kabul etmişlerdir. Musevîlik Hazarların arasında, hakan ve çevresi veya en çok yönetici ve aristokrat zümreyle sınırlı kalmıştır. Musevîlik, Türklerin arasında sadece Hazarlarla sınırlı kalmamış; Hazar ve Karayların yanı sıra Kaliz, Kabar, Kıpçak gibi bir kısım Türk boylarından da Musevî dinine girenler olmuştur (Kuzgun,1993:194). Musevîliğe geçen Hazarlar, başka dinlere geçen bir çok Türklerde örneklerine rastladığımız gibi, İbranî yazısını kullandılar. Ancak Türkçe yi muhafaza ettiler. Azerbaycan'daki Musevî kolonilerinin tarihi VII-X. yüzyıllara uzanmaktadır. Azerbaycan'da "Dağ Yahudileri" adı altında bilinen bu Karailerin tarihi de muhtemelen Hazar İmparatorluğu'na bağlanmaktadır (Güngör, 2002, C3: 279). İlk önce Şamanizm e mensup olan Hazarlar Bizans İmparatorluğu, baskılara uğrayan Yahudilerin gelmesiyle 8. yüzyılda Yahudiliği tanımışlardır. Bununla birlikte Hazar Devleti, Yahudiliği sonuna kadar resmi bir din olarak korumuştur. Öyle ki, bir rivayete göre, Müslüman devletlerin bir havrayı yıktırdığını duyan Hazar hükümdarı 922 tarihinde İtil şehrindeki bir minareyi yıktırmıştır (Togan:158; Akt. Ocak, 1983:61). 2. Hristiyanlık Türklerin, dinî tarihlerinin belli bir döneminden itibaren temas ettikleri evrensel ve büyük dinlerden biri de Hıristiyanlıktır. Türklerin Hristiyanlıkla teması çok eskilere uzanmaktadır. Barthold, Maniheizm in kesinlikle Orta Asya'da Hristiyanlıktan önce yayılmaya başladığını ve bunun M.S. III. yüzyıl ile tarihlenebileceğini düşünmektedir. Hristiyanlığın Orta Asya'daki varlığı ile ilgili bilgiler ise IV. yüzyıldan daha gerilere gitmemektedir (Barthold, 1975:19). Türklerin Hristiyanlıkla olan temasları daha çok doğu kiliseleri ile olmuştur. Bu çerçevede Ortodoksluk birinci sırayı almaktadır. Bununla birlikte, Orta Asya söz konusu olduğunda, Bizans kilisesi değil de, Sasaniler döneminde onun yakın takibine uğrayan Nesturîler, önce İran'a sığınmış; daha sonra Türklerin arasına girmiştir (Güngör, 2002, C.3: 275). Nesturîliğin İran'a geçişi ve diğer ülkelere yayılışı gibi, Orta Asya'ya girişi de büyük oranda ticaret yollarıyla olmuştur. Ön Asya'dan başlayarak, Maveraünnehir'in Baykent, Buhara ve Semerkant gibi belli başlı büyük şehirlerinden geçen milletler arası İpek Yolu, bir taraftan ekonomik gelişmeyi sağlarken, diğer taraftan birçok din ve kültürleri beraberinde getirmiş, bölgedeki Türklerin bu manevi unsurlarla temas etmelerine sebep olmuştur (Togan, 1981, C.1 : 94). Maveraünnehr'e giren Hıristiyanlık, Zerdüştîlikle Budizm arasında yıllarca sürüp giden mücadelelerden de yararlanarak hızlı bir şekilde yayılmış ve kısa zamanda çevrede hakim bir din haline gelmiştir. Nesturîlik Karluklar, Kırgızlar, Uygurlar, Naymanlar, Kereitler ve Kumanların arasına da nüfuz etmeyi başarmıştır. Nesturi Hıristiyanlar, Orta Asya'da Süryanîceden başka, Uygur Türkçe sini de kullanmış özellikle kitaplarını Süryanî alfabesi ile Uygurca yazmış, Süryaniceden bir çok kitabı da Türkçe ye çevirmişlerdir. Ayrıca Farsça yı da kullanmışlardır. Mezar taşlarında kullanılan tarihlerde, On İki Hayvanlı Türk Takvimi'ni kullanmışlardır (İnan, 1991.C.2:312). Ortodoksluk ve diğer Hıristiyan mezhepleri, Doğu Avrupa'da Balkanlar'da, Anadolu'da, Rusya'da ve Sibirya'da Türklerin arasına nüfuz etmeyi ve hatta kalıcı cemaatler oluşturmayı başardılar. Hıristiyanlık Balkanlar'a erken dönemlerden itibaren ulaşmış ve IV. yüzyılda Trakya'da önemli bir yayılma göstermişti. Batıya yönelen Peçenekler, Kıpçaklar ve Uzlar geleneksel Türk dininden sonra Zerdüştîlik, Mani dini ve İslâmiyet le temas edip, XI. yüzyılın başlarından itibaren Hıristiyan propagandasına maruz kaldılar. Balkanlarda ve Anadolu'da Gagavuzlar, Karamanlılar, Ortodoks Hıristiyan dır. Bu topluluklar dilleri Türkçe yi muhafaza etmeyi başarmışlardır. Karamanlılar 1923 te imzalanan "Türk ve Rum ahalinin mübadelesine dair mukavele ve buna bağlı protokol" gereği Yunanistan'a göç etmek zorunda kalmışlardır. Onlardan günümüze Grek alfabesi ile Türkçe yazılmış binlerce kitap, kitabe ve mezar taşları ulaşmıştır (Güngör,2002,C.3:278).

9 Çuvaşlar, XVIII. ve XIX. yüzyıllarda Ortodoks Hıristiyanlığa girdiler. Hakaslar Katolik Ortodoks tur. Yakutlar Hıristiyan dır. Irak'ta, özellikle Kerkük'te, Müslüman Türkmenlerin yanı sıra bir Katolik Türkmen cemâati de mevcuttur. Türkçe konuşan, ibadetlerini Türkçe yapan ve ilahîlerini Türkçe söyleyen bu Türkmen Katolik cemaatin nüfusu, otuz bin civarındadır (Hacaloğlu, 1995:150). Türklerin, Hıristiyanlığın etkisi altına girmelerinin en büyük nedeni, o dönemde Bizans İmparatorluğu ile sıkı bir ticaret ilişkisine sahip olmalarıdır. Genel olarak Hıristiyan olan Türkleri üç grupta toplamak mümkündür, a) Kişi ya da küçük gruplar halinde Hıristiyanlığa geçen Türkler, b) Din ile birlikte kültürlerini de kökünden değiştirenler, c) Hıristiyan olmakla birlikte dil ve kültürlerinin birçok özelliklerini koruyanlar (Turan, 1994: 106). B) İSLAMİYET ÖNCESİ İNANÇ SİSTEMLERİNE BAĞLI KÜLTLER 1. Put-Fetişler (Totemler, Tözler-Ongunlar) İçinde büyüsel gücün ya da cinin bulunduğuna inanılan taş, boynuz, pençe, post, deri, bez parçası, figür vb. gibi objelerden yararlanmak amacıyla yapılan çeşitli pratiklere fetişizm, söz konusu objelere de fetiş denir. Sözcüğün kökeni Portekizce feitiço dan gelmektedir ve büyü, yapma şey, etkileyici güç anlamlarını taşımaktadır (Örnek, 1988:46). Batı Afrika nın dışında, en çok Kuzey Asya da görülen bu inanca göre bazı fetişler, hastaların iyileşmesine yardım ederlerken bazıları da kötülük getirirler. En ünlü fetişler çivili fetişlerdir. Farklı malzemelerden yapılan bir figürün her yanına çivi çakılır. Fetişlerin üzerine çivi çakılması farklı biçimlerde yorumlanmaktadır. Hastanın neresi ağrıyorsa fetişin orasına çivi çakarak benzeşmeye dayalı analoji büyüsü uygulama, fetişin içindeki cine ondan istenileni hatırlatma, fetişi güzelleştirme gibi (Örnek, 1988:46). Uraz, nazar değmesin diye taşların takılmasını, evlere diken ve sarımsak asılmasını, başa kurşun dökülmesini, siyah tavuk kanı ile muska yazılması, deve sidiği içirilerek büyü yapılması vb. olayları fetişizmin biraz değişikliğe uğramış pratikleri olarak yorumlamaktadır (Uraz, 1994:205). Türklerde her boyun bir kutsal hayvanı olduğu ve buna ongun-töz denildiği bilinmektedir. Oğuz un oğullarından her birinin kendisine bağlı Türk boylarınca birer ongunu olduğu kaynaklarca da kabul edilmektedir. Bu boyların ongunları avcı kuşlardır. Yalnızca Bağ Han ın ongunu üç kuş ile gösterilmektedir. Ongun sayılan hayvanlara büyük saygı gösterilmekte, eti yenilmemekte, ok atılmamakta ve incitilmemektedir. Moğollar ve bir kısım Türklerin, keçeden tanrı resimleri yaptıkları bunlara ongun dedikleri, bu resimleri evlerinin duvarına astıkları, önlerinde ibadet ettikleri ve ağızlarına yemeklerinin ilk lokmasını koydukları dikkat çekicidir. Uraz, totem ile ongun arasındaki farkın, boyların totemlerinin adını aldığı ve o boy içinde birbirleriyle evlenmediklerini, ongun için bu şartın olmadığı biçiminde özetlemektedir (Uraz, 1994:203). Ongon ya da töz veya tösler Türklerde genellikle tavşan, ayı, kartal, sincap vd. gibi zoomorf şekiller altında tasavvur edilmiş olup, "tilik", "kozan", "aba", "bürküt", "tiyin" gibi isimlerle anılırdı. Türklerde, yıldızlarla ilgili tasavvurlara bağlı olarak, hayvanlarla temsil edilmeleri suretiyle, 12 Hayvanlı Türk Takvimi oluşmuştur. Bu hayvanlar sıçan (fare), ud (inek), pars, tavuşgan (tavşan), it (köpek) ve tonguz (domuz)dur (Turan,1994:25).

10 Türklerde atalar kültü problemi bizi tözler konusunda menşe efsanesine götürmektedir. Gumilev, Türklerde atalar kültünün en büyük delili olarak Bozkurta duyulan saygıyı göstermekte; hattâ bütün Türk hükümdarlarının kendilerini Asine=Asena soyuna bağlamak istemelerini bunun en büyük delili olarak görmektedir (Gumilev,1999:122). Göktürkler, kurt menşe efsanesine bağlı olarak, büyük dinî törenlerini, demircilikte uğraştıkları Altay dağlarının bir vadisinde, beylerin ve asillerin katılımıyla yapılıyorlardı. Atalar kültü ile ilgili olarak, Türklerde ataların tasvirlerinin yapılıp saklandığına dair kayıtlar vardır. Gerçekten de, Orta Asya Türkleri arasında görülen ve bazıları keçeden, paçavradan, kayın ağacı kabuğundan, bazıları da hayvan derilerinden yapılan sembollere Altaylılar töz Yakutlar tangara diyorlardı. Bunlar duvarlara asılır veya torbalarda saklanır, önemli bir yolculuğa veya ava çıkılırken üzerlerine saçı saçılır, ağızlarına yağ sürülürdü. Moğolların ongon adını verdikleri tös veya töz kelimesi anlam itibariyle asıl, menşe, kök demek olup, Uygur ve Hakaniye lehçelerinde de kelime aynı anlamı ifade etmektedir. Bu sembollere tös veya töz denmesi ise, onların ataların ruhunun hatırası olarak yapıldığını göstermektedir. Altaylı Türklerin bunlar hakkında bu babamın tözü, şu anamın tözü, gibi ifadelere yer verdikleri bilinmektedir. Ayrıca büyük ve ünlü kamların ruhlarına izafe edilen tözler de vardır (Güngör, 2002, C.3: 264). Çin kaynakları, tözleri Göktürklerdeki tanrıların tasvirleri şeklinde bildirmekte, bazı araştırmacılar tözlerin put-fetişler olduklarını bildirir. 13. yüzyılda Budist Uygurların tapınağında rastlanan tözler Uygurların onları tanrılarının tasvirleri olarak değil; fakat ölen yakınlarını temsilen ve onların anısına yaptıklarını ve tapınaklarda sakladıklarını göstermektedir. Ebu l-gazî Bahadır Han ın, tözlerle ilgili olarak, Bir kimsenin yakını öldüğünde onun suretini (kugurcak) yapar ve evinde saklardı. şeklindeki ifadesi de tözlerin ölen yakınları veya ataları temsil ettiğini göstermektedir (Güngör, 2002, C.3: 264). 2. Kült Kült, yüce ve kutsal olarak bilinen varlıklara karşı gösterilen saygı ve onlara tapınma anlamına gelmektedir. Bu saygı ve tapınış, duayı, kurbanı, dinsel tören olan belli ritleri gerektirmektedir. Tapınaklar, toplantı evleri, kutsal olarak bilinen alanlar, tepeler, mağaralar ve nehirler kült olarak kullanılmıştır. Kültü uygulayan, topluluğu yöneten bir başkan vardır. Kültün uygulandığı bayram ve tören için belli zamanlar seçilmekte, kült araçları bulundurulmaktadır (Tezcan, 1996: 120). Bir başka görüşe göre, bir kültün varlığından söz edebilmek için şu üç şartın varlığı gereklidir; a. Külte konu olabilecek bir nesne ve kişinin varlığı, b. Bu nesne ya da şahıstan insana zarar gelebileceğine ilişin inancın varlığı, c. Bu inancın sonucu olarak faydayı sağlayabilecek, zararı uzaklaştırabilecek ziyaretler, adaklar, kurbanlar vb. uygulamaların varlığı (Ocak, 2000:113). 3. Atalar Kültü Atalar kültü, ölmüş ataları tazim ve onlar için kurbanlar sunma inanç ve âdetidir. Ölen ataların ve özellikle babaların ruhlarının geride kalanlara iyilik ya da kötülüklerinin dokunabileceği inancı, onlara karşı duyulan minnet duygusu, atalar kültünün temelini oluşturmaktadır. Bununla birlikte, atalar kültünde ölen her atanın ruhu ve dolayısıyla da mezarı kült konusu olmamakta, yalnızca saygıdeğer olanlar buna erişmektedirler. Bu anlamda "ölüler kültü" ile atalar kültünü de birbirinden ayırt etmek gerekmektedir (Güngör, 2002, C.3: 264). Bu inanca göre, ataların, öldükten sonra da ruhlarının yaşadığına ve toplumla ilişkilerini koparmadıklarına inanılır. Yine bu inanışa göre, insan ölümle bedenini kaybetmekte fakat benliği daha doğrusu manevi varlığı yeryüzünde kalmakta, geride bıraktığı kimselerin hayatlarını etkileyebilmektedir. Onlara göre; ölüm hayatın bitişi değildir. Böyle bir inançtan çıkış bulan atalar kültünde, ancak belli kişiler özellikle kabile atası, ünlü savaşçılar, din adamları vb. gibi kişiler tapınılmaya, kurban ve duaya hak kazanmaktadır. Bu insanları ötekilerden ayıran insanüstü yetenekleri ölümlerinden sonra kaybolmamaktadır. Birtakım mistik güçlerle dolu bulunan bu gibi kimselerin

11 gönüllerini hoş tutmak, anılarını tazelemek, kurban ve adaklarla anmak yoluyla bitkilerin, hayvanların çoğalmasını sağlamak mümkündür.bu amaçla ataların figür ve maskeleri yapılmakta, adlarına bayram ve törenler düzenlenmektedir. Diğer taraftan atalar, dinsel ve toplumsal buyrukların, gelenek ve göreneklerin koruyucuları olarak kabul edilirler. Bunların yerine getirilmesi onları sevindirmekte, tersi ise öfkelendirmektedir (Örnek, 1988: 94-95). Atalar kültünün eski Türk toplulukları arasında en köklü ve en eski inançlardan biri olduğu söylenebilir. Hemen hemen bütün Kuzey ve Orta Asya kavimlerinde bulunduğu görülen ve ataerkil aile yapısının bir sonucu olarak yorumlanan atalar kültü, tarihi iyi bilinen en eski Türk topluluklarından Hunlar zamanında tespit edilmektedir (Ocak, 1983:26). Eski çağlarda Orta Asya Türklerinde de bu kültün hayli yayıldığına dair kanıtlar bulunmaktadır (Roux, 1962, Akt. Ocak, 1983:85). Diğer taraftan, Orhun Kitabeleri nde özellikle Bilge Kağan Kitabesi nin sonunda yer alan bölümler atalar kültünün varlığının Göktürklerde de görüldüğünü göstermektedir. 13. yüzyılda Moğollarda da atalar kültünün önemli bir yer tuttuğu Batı kaynaklarından anlaşılmaktadır (Ergin, 1970, Akt. Ocak, 1983:26-27). Atalar kültü, ruhun bir bedenden ötekine geçmesi inancını benimseyen Budizm ve Manihaizm in Türklerce kabul görmesinde etkili olmuştur. Bu külte göre, çok yaşayan, bilgili, yönetici insanlar öldüğünde onların ruhları, ailesine ve toplumuna yardım eder ve onları korurdu (Ocak, 2000:62). Türklerin, İslamiyet i kabul etmesinden sonra da halkın yatırlara gidip dua etmesi, şifa dilemesi, niyaz etmesi, Allah ın sevgili kulları olan ve Allah a sözü ve nazı geçebilen evliyanın yardımını dilemek şeklinde açıklanmaya çalışılmıştır. Böyle bir açıklama eski inanışlarla bağı olan uygulamaları İslami kurallara uymasa da uygun hale getirmektir. Bu yatırlara gidip dua edenler, elbette Allah a dua da ederler, fakat kendi gözlemlerimize göre, öncelikle o yatıra yönelik olarak dua ederler. Onun ruhundan medet umarlar (Eröz, 1992:103). Günümüzde, Anadolu halkı, evliyaların yattığı yerlere (tekke, zaviye, türbe, mezar, hazire, dergah vb.) gider ve onlardan yardım diler. Bu yardım, işsizlere iş, hastalara sağlık vb. biçimlerde görülebilir. Fakat bu yardım isteğinin mutlaka inanılarak yapılması gerekmektedir (Kaya, 2001:200). Bugün hala Anadolu da varlığını sürdüren, evliya, dede, baba inanışlarının kökenini Atalar kültüne bağlayabiliriz. Ayrıca, evliyalardan istenilen dileğin gerçekleşeceğine ve evliyanın yardım edeceğine mutlaka inanılması gerektiği düşündürücüdür. Bu mutlak inanç, kişinin psikolojik olarak koşullanmasını dolayısıyla da bilinçli olmasa bile bunun gerçekleşmesine ilişkin çaba göstermesini doğurabilir. Ataların bu şekilde kutsal ağaçlarda eyleştiği inancı Anadolu'da hemen hemen her türbenin yanında kesilmesi yasak olan bir kutsal ağaç bulunmasını da açıklamaktadır. Bu ağaç ve bitkilere gösterdikleri saygı, aynı zamanda atalarına gösterdikleri bir saygı haline geliyor. Bu bitkileri törenlerde kullanarak da atalarından yardım istiyorlar. Ağaçlara bez bağlamak, mezarlara belli bitkiler bırakmak vb. bu çağrının ifadesidir. Ata ruhlarının bu şekilde doğada belli nesnelerde varolduğu düşüncesi insanların tüm doğayı canlı olarak algılamasına ve animizm inancına yol açmıştır. 4. Gök Tanrı Kültü Araştırmalar, gök tanrı kültünün, toprakla ilgisi bulunmadığı için ancak göçebe, avcı ve çoban toplumlarda olabileceğini, dolayısıyla bu kültün kaynağının Asya bozkırlarında aranması gerektiğini göstermektedir. Bazı araştırmalarda tengri, tengeri, tengere ve tingir gibi, dil ve anlam yönünden gök tanrı kültü ile ilgili sözcükler belirlenmiştir (Eliade,1975:63-64, Akt, Ocak, 1983:30). Hunlar Gök-Tanrı'ya inanıyor, onu daha sonra Kaşgarlı Mahmut'un ifade edeceği üzere, hem gök hem de Tanrı anlamını içeren "Tengri" kelimesi ile ifade ediyorlardı. Göktürkler de aynı anlamda Tengri kelimesini kullanıyorlardı. Ayrıca Tonyukuk Kitabesinde "Türk Tanrısı" kavramına yer veriyorlardı. 763 te Mani dinini kabul eden Uygurlar, Tanrı kelimesinin başına Kün, Ay ve Kün-Ay kelimelerini ilave ederek Kün Tengri, Ay Tengri, Kün-Ay Tengri kavramlarını oluşturmuşlardır. Her ne kadar, Kaşgarlı Mahmut, Türklerin büyük bir dağ, büyük bir ağaç gibi kendilerine ulu görünen her şeye tengri dediklerini ifade ediyorsa da Türklerde Tanrı kelimesi yalnızca Gök-Tanrı'yı ifade etmek için kullanılmıştır (Güngör, 2002, C.3: 262).

12 Türkler yüce ve soyut bir Tanrı anlayışına erişmiş olmakla birlikte, başlangıçta onu yine de gökte düşünüyorlardı. Orhun Kitabeleri nde "üze kök tengri" terkibinde Tanrı aynı zamanda gök anlamını da korumaktaydı. Göktürk çağında, dünyayı kaplayan, yeryüzünde her şeyi hükmü altında tutan semanın, bozkırlı gözünde Tanrı kabul edilmiş olabileceği düşünülebilir (Güngör, 2002, C.3: 262). Hun, Göktürk ve Moğol devletlerinde en büyük tanrı, Gök Tanrı dır. Gök Tanrı, gökteki bütün yıldızları, ayı ve güneşi kapsayan nesnel bir varlıktır. Kat kat olan semada yaşayan Gök Tanrı, insanlardan farklı düşünülmez. İnsanlar gibi onlar da yer, içer, eğlenir. Altaylıların, gökte altın tahtta oturan tanrısı Ülgen in göğün farklı katlarında oturan oğulları, kızları ve yardımcıları vardır. Göksel cisimlerin tümü Gök Tanrıdır. Fakat onu oluşturan güneş, ay gibi cisimler de farklı birer tanrı olarak düşünülmüştür. Örneğin, Hun hükümdarı her sabah çadırından çıkarak güneşe, geceleri ise aya tapardı. Yakutlara göre, iki kardeş olan Ay ve Güneş tanrıdırlar (Avcıoğlu, 1995:352-353). Gök Tanrı kültünün hemen hemen tüm Orta Asya toplumlarında çok köklü bir inanç olması nedeni ile İslam sonrası dönemde de etkisinin sürdüğünü görmekteyiz. İslamiyete geçişi belli bir oranda kolaylaştırdığı söylenilen bu kültün, bazı İslami metinlerde örneklerine rastlanmaktadır. Örneğin, Dede Korkut Kitabı bunun en tipik örneklerindendir (Ocak, 1983:32). Gök Tanrı yanı sıra ikincil tanrılar da bulunmaktadırlar. Gök Tanrı insanın ve hayvanın tek tanrısı değildir. Örneğin, Yakutların Ayısıt adını taşıyan tanrısı tüm özellikleri ile bereket tanrıçası niteliği taşımaktadır. Ayısıt, genç anaları, yavrularını ve aynı durumda olan hayvanları ve onların yavrularını korur. Göktürklere göre, üstte tanrı, altta yer buyurduğu için Türk budunu zenginleşmiştir. Böylece, gök ve yer tanrılarının bir çifti oluşturduğu anlaşılmaktadır. Göktürklerin yer tanrısı, Moğollarda Etügen adını alır. Tanrıçadan, kadınları, oğulları, hayvanları ve hububatı koruması, sürüleri ve ürünleri çoğaltması beklenir. Yer tanrıçası ise, Yakutlarda, bitkilerin büyümesini ve yavruların doğuşunu cesaretlendirir (Avcıoğlu, 1995:354). 5. Tabiat Kültleri Türk ve Moğol boylarında oba kültü çok yaygındır. Oba steplerde toprak, dağ geçitlerinde taş yığınlarından meydana getirilen suni tepeler (höyük) dir. Bu obalar, steplerde kutsal dağ ve tepe yerini tutarlar. Her oba, boyun tapınağı olur. Burada kurban kesilir, dini törenler yapılır. Oba yanından geçen her yolcu atının kılından veya elindeki paçavralardan bir parçayı adak olarak bırakır (İnan, 1995: 61). Dağlar ve tepeler, tarihin bilinen en eski devirlerinden beri, yükseklikleri, gökyüzüne yakınlıkları dolayısıyla insanların gözünde ululuk, yücelik ve ilahilik sembolü kabul edilmiştir. Bu nedenle de insan üstü varlıkların, ilahların mekanı olarak düşünülmüştür. Yunanlıların Olimpos u, Eski Türklerin Ötüken i, İslam ülkeleri mitolojilerinin vazgeçilmez Kafdağı, akla gelen ilk örneklerdir (Ocak, 1983:70-71). Dağlar sadece, içinde varolduğuna inanılan kuvvetli ruhtan dolayı kutlu sayılmamış, yer altı ve yer üstü unsurları, büyüklüğüyle birleştiren mitolojik bir varlık olarak da algılanmıştır. Dünyanın oluşumuna ilişkin anlatılarda, evren, dünya yaratılırken gök, yer ve yer altı (yani tanrılar, insanlar ve ölüler) birleşir. Bunları bir araya getiren merkez konumdaki dağ, ağaç, sarmaşık, merdiven birer temel direk, merkez ve kökenin simgesi olarak kutsallaşmaktadır (Eliade, 1992:1-46, Akt. Kaya, 2001:203). Şamanların dualarında özellikle dağlardan söz edilirken dağın ruhu ile somut bir varlık olarak kendisini ayırt etmek mümkün değildir. Bazı dağlar belirli kabilelerin töz ü sayılırlar. Böylece, belli bir kabilenin menşei belli bir dağa bağlanmış olur. 12. yüzyılda Moğollar, dağları inanç sistemlerinin oldukça önemli bir parçası olarak görmüşlerdir. Temuçin (Cengiz Han), gençliğinde Merkitler in bir baskını sırasında Burkhan Haldun Dağı na sığınmış ve bu dağın yardımıyla kurtulmuş olduğunu şu şekilde anlatmıştır: Haldun Burkhan ın yardımıyla bir kırlangıcın hayatı gibi hayatım kurtuldu. Burkhan Haldun a her sabah tapmalıyım, bunu neslim ve neslimin nesli böyle bilsin. Temuçin bu sözlerle kuşağını boynuna ve külahını koynuna asarak güneşe dönmüş ve eliyle göğsüne vurarak güneşe karşı dokuz defa diz çöküp tövbe ve istiğfar etmiştir (İnan, 1995:45).

13 Diğer taraftan, Bektaşi Menkıbelerinde de dağ ve tepe kültünden söz eden bazı örnekler bulmaktayız. Örneğin, Menakıb-ı Hacı Bektaşi Veli de sürekli olarak bir Arafat dağından söz edilmektedir. Vilayetname-i Hacım Sultan ın da, Hacım ın daima yüksek tepeler üzerinde günlerce yemeden içmeden ibadette bulunduğu belirtilmektedir. Orta Asya da eski Türklerin yaşadıkları çeşitli bölgelerde dağ kültüne mutlaka rastlandığı görülmektedir. Buradaki dağların çoğu Türkçe, mübarek, büyük ata, büyük hakan anlamlarına gelen Han Tanrı, Buztağ Ata, Bayın Ula vb. adlar taşımaktadır. VII. yüzyılda Göktürkler dahil bütün Türk boyları ünlü Ötüken adındaki ormanlı dağı kutsal tanımaktadırlar. Bunların dışında, Göktürklerin, İduk Baş ve Tamag İduk adında iki mukaddes dağı vardı ki, İduk Yer-su adıyla tanınmakta idiler (İnan, 1995:74). Yapılan çalışmalar, dağ ve tepe kültünün XIII. yüzyılda Moğollarda bile mevcut olduğunu ortaya çıkartmıştır. Ayrıca, dağ ve tepe kültü Altaylılarda da dikkati çekmektedir. Altaylılar, her dağın kendi ayrı ruhları olduğuna inanmakta idiler. Onlara göre bu dağ ruhları insanlara hem iyilik hem de kötülük yapabilirlerdi (İnan, 1995:74). Anadolu da özellikle Bektaşi ve Kızılbaş toplumlarında dağ kültüne ilişkin örneklere sıklıkla rastlanmaktadır. Hacıbektaş taki Arafat dağından başka Kırıkkale yakınlarındaki Hasanzede Köyü nün yakınlarında bulunan Denek dağı bunlardan birisidir. Orta Asya Türklerinde olduğu gibi Kızılbaşlar da bu dağlara esrar dolu yerler ve kutsal mekanlar olarak bakmaktadırlar. Doğu Anadolu da dağ kültü önemli bir yere sahiptir. Bingöl Dağları üzerindeki Kaşkar Tepesi kutsal sayılmaktadır. Eski Türklerdeki dağ ve tepe kültüyle ilgili motifler, sadece Bektaşi menkıbelerinde değil İslami devirde kaleme alınan önemli metinlerde de vardır. Örneğin, Dede Korkut Kitabında kahramanlar sıkıştıkları zaman adeta canlı bir varlığa seslenirmişçesine dağlara seslenmişlerdir. Âşık Kerem, Âşık Garip vb. halk destanlarında, dağlara hitap eden seslenişler vardır. Köroğlu sefere çıkacağı zaman dağ başlarına bakar ya da sefer sırasında geçit vermeyen bir dağla karşılaştığında tepedeki evliyaya yalvarır ancak dağ o zaman geçit verirdi (Boratav,1988:88). Taş ve kaya kültüne ait motifleri içeren tek menkıbe, Menakıb-ı Hacı Bektaş-ı Veli dir. Buradaki menkıbelerin birinde anlatıldığına göre, Hacı Bektaş'ın evliyadan olduğuna inanmayan biri, elindeki bıçakla oradaki bir kayayı kesmesini ister. Hacı Bektaş da bıçakla kayayı ikiye böler. Adam bunu görünce kendisine mürit olur. Bu kerametin delili olan kayalar tekkeye kaldırılır ve gelip geçenler tarafından saygıyla ziyaret edilir. Bir başka menkıbede, aslana binip yılanı kamçılayarak Hacı Bektaş ın ziyarete gelen Seyyid Mahmud Hayrani ye karşı Hacı Bektaş ın, kızıl bir kayaya binerek karşılamaya çıktığı ve kayayı uzunca bir süre yürüttüğü hikaye edilir. Bektaşiler ve Kızılbaşlarca, bugün türbeye 350 m. uzaklıkta bulunan bu kayanın gerçekten yürüdüğüne inanılır (Ocak, 1983:78). Orta Asya da İslam öncesi devirde Türklerde bazı taş ve kayaların kutlu sayıldıklarına ilişkin pek çok veri bulunmaktadır. Uygurların ünlü Kut Dağı efsanesi bunun güzel bir örneğini oluşturmaktadır. Bu efsanede, Uygur ülkesinin refahının Kut dağı adıyla iri bir yeşim kayasına bağlı olduğu bu kaya sayesinde ülkenin ve halkın felaketten uzak bir hayat sürdüğü anlatılmaktadır. Bunu öğrenen Çinliler, Uygur kağanının oğluna imparatorun kızını verme karşılığında kayayı isterler. Halkın karşı koymasına rağmen kağan teklifi kabul eder. Çinliler kayayı parçalayarak onu ülkelerine götürürler. Fakat, kayanın gitmesiyle kıtlık başlar ve sonunda Uygurlar göç etmek zorunda kalırlar (Ocak, 1983:79). Orman kültü ilkel toplulukların orman ürünleriyle, avcılıkla geçindikleri dönemin kalıntısıdır. Ötüken ormanlarının (Ötüken Yış) Göktürkler ve Uygurlarla birlikte dönemin bütün Türkler tarafından kutsal sayıldığını biliyoruz. Zamanla hayat koşulları ve dini inançları değişmesine rağmen pek çok ulus orman kültünü yeni dinlerine de sokmuşlardır. Orman ruhlarına her avcı kurban sunabilir. Sunma işlemi sırasında kamın aracılığına ihtiyaç yoktur. Görülüyor ki, orman kültü en eski devrin iş bölümünün Şamanları dahi yaratmadığı dönemin kalıntısıdır (Hassan, 1986: 111). Ağaç, yerin dibine dalan kökleri, göğe doğru dik bir biçimde yükselen gövdesi ve gökyüzüne dağılan dal, budak ve yapraklarıyla olduğu kadar, mevsimden mevsime kendini yenilemesi ve daha pek çok özelliğiyle de eski çağlardan beri insanlığın dikkatini çekmiştir. Bununla birlikte ağaç, daima hayatın ve ebediliğin de timsali olarak benimsenmiştir (Eliade, 1975:231). Eliade diğer tabiat

14 kültlerinde olduğu gibi ağaç kültünde de ağacın maddi varlığının değil, özelliklerinin ve temsil ettiği gücün kült konusu olduğunu belirtmiştir. Diğer taraftan, insanın küçük bir filizden gün geçtikçe büyüyen, gelişen ve sonunda bir nedenden dolayı çürüyen ağaçla, kendi yaşamı arasında da paralellik kurduğunu vurgulamıştır (Eliade, 1975:23). Doğa güçlerine inanç çerçevesinde dağ kültünün yanı sıra "orman ve ağaç kültü" de önemli bir yer tutmaktadır. Gerçekte orman kültü, ormanda yaşayan ve yiyecek derleyip avcılık yaparak geçinen ilkel topluluklara özgüdür. Türklerin de göçebe çoban hayatına oradan geçtikleri öne sürülmüştür. Bazı araştırmacılar, Türklerin inançlarının temelinde bozkır kültürünün hakim olduğunu düşünmektedirler. Türklerde Kutsal Ötüken Dağı ormanla kaplıdır ve "Ötüken Yış" (Ötüken Ormanı), Göktürkler ve Uygurlarca kutsal bilinmektedir. İslam Öncesi Türklerdeki ağaç kültünün ilk ortaya çıkış bölgesi olarak dağlık Ötüken olduğu tahmin etmektedir. Hunlar, her yıl yaz bitiminde muhtemelen Ötüken de yer alan, Lung-Ch eng (Ejder Şehri) denilen başkentlerinde yaptıkları yer ayini, şehrin yakınındadır (Güngör, 2002, C.3: 262). Dede Korkut, er olsun avrat olsun herkesin ağacı saydığını ve çekindiğini belirtmiştir. Orta Asya da bin yaşında, beş kollu büyük gövdeli bir ağacın bölgede en saygın şey olduğunu belirtmiştir (Avcıoğlu, 1995:359). İncelenen örnekler, her ağacın ya da aynı ağacın her yerde kült konusu olmadığını, hatta sıklıkla, çam, kayın ve çınar benzeri meyvesiz ve ulu ağaçların kült olarak kabul edildiği üzerinde yoğunlaşmaktadır (Ocak, 1983:84).Dede Korkut ta Kazan ın oğlu Uruğ ağaç ile söyleşirken, Başını alıp bakacak olsam başsız ağaç, Dibini alıp bakacak olsam dipsiz ağaç. diyerek, ağacın yeraltında ve yerüstünde sonsuza ulaştığını vurgular (Avcıoğlu, 1995:360). Ağaç kültü Uygurlarda farklı bir yönü de ortaya koymaktadır. Bunlarda ağacın insan soyu ile ilgisine dair inancın varlığını ünlü menşe efsanesinden anlamaktayız. Cüveyni nin kaydettiği bu efsaneye göre, Uygurlar Karakurum da Tuğla ve Selenka nehirlerinin birleştiği yerde bulunan fusuk ve naj (fıstık ve çam fıstığı) ağaçları arasına gökten inen ışıktan türediklerine, daha doğrusu atalarının bu ışığın o ağaçları gebe bırakması sonucu dünyaya geldiklerine inanıyorlardı (Cüveyni, Akt, Ocak, 1983:85-86). Radloff, İnan ve Roux, aşağı yukarı bütün Altaylı kavimlerde en çok çam ve kayın ağaçlarının kült olarak kabul edildiğini, bunları çınar ve servi ağaçlarının takip ettiğini belirtirken bu ağaçlara yapılan duaların İslamiyet sonrasında da devam ettiğini vurgulamışlardır. Bu dualardan dikkate değer biri şu şekildedir; Altın yapraklı boz kayın, Sekiz gölgeli mukaddes kayın, Dokuz köklü, altın yapraklı mübarek kayın, Ey mübarek kayın, sana kara yanaklı, Ak kuzu kurban ediyorum (İnan,1995:87). Anadolu sahası, ağaç kültünün Müslüman Türklerdeki en ilgi çekici örneklerinin ortaya çıktığı yerlerden biri olarak görülmektedir. Bu kültün, Sünni kesimde de olmakla beraber daha çok Alevi zümrelerde yer bulduğu söylenebilir. Bu kült resmi evraklara bile girmiştir. Memduh Paşa adında bir Osmanlı valisinin II.Abdülhamid e yolladığı bir raporda, Kızılbaşların büyük ağaçlara oldukça saygı gösterdikleri ve sık sık ziyarette bulundukları belirtilmektedir (Şapolyo, Akt. Ocak, 1983:89). Ağaç kültü, Kızılbaş toplulukları içinde daha çok Tahtacılar ve Yörüklerde yayılmıştır. Tahtacılar, geçimlerini ağaç kesmekle sağlamaktadırlar. Bununla birlikte, onların ağaçlara büyük saygı ve bağlılıkları vardır. Muharrem ayında ağaç kesmek yasaktır. Hafta içinde ise, Salı günleri ağaç kesilmez. Yeniden işe başlayacakları zaman, ağaçlara dualar okunur. Tahtacılar en çok, sarıçam, ladin, köknar ve ardıcı; Yörükler ise, kara dut, çınar ve katran ağacını kutlu sayarlar ve hepside tek ağaçları kült olarak kabul ederler (Roux, 1962, Akt, Ocak, 1983:89).

15 Türk mitolojisinde hem ana hem de ata rolünü üstlenen ağaçlarla ilgili anlatılara rastlanmaktadır. Örneğin, Oğuz Kağan ın Dağ, Deniz ve Gök adlı oğulları bir ağaç kovuğunda bulduğu ikinci karısından olmadır. Diğer taraftan, Manas Destanı nda ve Yakut kadınları arasında çocuk veren elma ağacı motifi dikkat çekicidir. Türk mitolojisinde boy ve aile ağacı, evi ve aileyi koruyan ağaç ruhu inanışlarına da rastlanmaktadır (Ögel, 1995:423-464). Yazılı edebiyat gözden geçirilirse, bu kültün de İslami bir kılığa bürünmüş olduğu görülür. Hz. Musa nın asası, Kabe nin eşiği, Tuba ağacı ve Hz. Muhammed in altında biat aldığı Rıdvan ağacı vb. İslami gelenekteki bir takım ögeler dikkat çekmektedir. Pir Sultan Abdal ın şu dizeleri iyi bir örnek oluşturmaktadır (Gölpınarlı-Boratav, Akt. Ocak, 1983:90); Öt benim sarı tanburam, Senin aslın ağaçtandır, Ağaç dersem gönüllenme, Kırmızı gül ağaçtandır. Ali Fatma nın yari, Ali çekti Zülfikar ı, Düldül atının eğeri, O da yine ağaçtandır. Bu manzumeyle, Dede Korkut Hikayeleri ndeki Kazanoğlu Uruz un ağaca hitaben şöyle seslenmektedir. Ağaç ağaç dir isem erilenme ağaç, Mekke ile Medine nin kapusu ağaç (Dede Korkut Kitabı:21, ). Ahmet Yaşar Ocak, tarih boyunca ağaç ve evliya arasında kurulan ilişkiye de dikkat çekerek, ağaç yanlarında bulunan mezarlıklar ve evliyalar arasındaki ilişkiyi şu şekilde açıklamaktadır (Ocak,1983:93): *Bazı ağaçların yalnızca bir türbe yanında bulunmaları onlara kutsallık verilmesine neden olmuştur. Bu durumda ağaç yanındaki türbe gerçektir. *Ağacın yanındaki mezar, zaten eskiden beri kutsal olarak kabul edilen ağacın kutsallığı ile zamanla kutsallık kazanarak türbe kimliğine girebilir. Oysa başlangıçta hiçbir özelliği olmayan bir mezardır. *Bazı ağaçların yanında hiç türbe olmamasına rağmen kutsal sayıldıkları görülmektedir. O halde bu durum, şöyle yorumlanabilir: Ya orada eskiden bir türbe vardı ya da bir evliyanın ruhunun ağaçta yaşadığı düşünülebilir. Bugün, Tunceli, Adıyaman, Elazığ daki Kızılbaşlar arasında, tek olan meşe ve ardıç ağaçlarını ziyaret etmek, ayin yapmak, ağaç dallarına dilek çaputları asmak yaygın pratikler olarak varlığını sürdürmektedir. Ağaçlardan, yağmur duası, çabuk evlenme ve hastalıkların sağaltımı gibi nedenlerle medet umulmaktadır (Ocak, 2000:135-137). Ağaç üzerine yapılan bu pratik ve inanmaları da ağaç kültü ne bağlamak olasıdır. Ateş kültüyle ilgili olarak ilkel toplumlardan günümüze değin sayısız efsane söylenmiştir. Tüm inançlarda, dinlerde, ateşin izi ve etkinliği görülmektedir. Ateşi sembolize eden tapınaklar yapılmıştır. Kısacası ateş, insan yaşamının parçası, tarihi koruyucusu sayılmıştır. Türkler, öteden beri ateşe saygı gösteriyor, onda kutsal ve temizleyici bir güç görüyorlardı. Altaylılar ve Yakutlar ateşteki bu kutsal ve temizleyici güç ya da ruha "ot izi" adını vermektedirler. Ateş yoluyla temizlenmenin ve böylece ateşe kutsal ve temizleyici bir anlam vermenin bir örneğini de, yine Türkler arasında oldukça yaygın olan, hastalıkları, evleri, ölüleri "tütsüleme" uygulamasında görmekteyiz. Türklerde ateş ayrıca kehanet aracı olarak da kullanılmıştır. Öte yandan Türklerde ateş kültünün, "aile ocağı kültü" ile yakından ilgili oluşu da dikkate değerdir. Aile ocağı kültü ise, çok büyük bir ihtimalle, "atalar kültü" ile ilgilidir. Iduk sayılan yerler, Türkler tarafından

16 korumaya alınmış; bu yerlerin ağacını ve ormanını kesmek, oralarda avlanmak yasaklanmıştır (Güngör, 2002, C.3: 263). Her toplum ve inanç grubu, ateşi kendine göre yorumlamaktadır. Şamanlığı benimsemiş Türklerin Tanrısı Ülgen, "...Gökten biri ak, biri kara iki taş getirmiş. Bunlardan birinin üstüne ot ufalamış, öbürüyle vurunca otlar alev almış..." Şaman Türkler ateşi Ülgen'in getirdiğine inanırlar. Eski Türklerde inanç sistemi üzerine yazılı kaynaklarda, su ve ateş motifine ilişkin pek çok örnek bulunmaktadır. Bunlardan bazıları şöyle özetlenebilir: Orhun Yazıtları nda kutsal su kaynaklarından söz edilmektedir. Bu nedenle suların kirletilmesinden kaçınılır. Çağataylarda gündüz akan suya girmek yasaktır. Cengiz Han, suya saygıyı yasallaştırır ve suya saygı Anadolu Türk boylarında da sürer (Avcıoğlu, 1995:356). Bununla birlikte, su gibi güneş ve aydan indiğine, yani gökten geldiğine inanılan ateş de kutsaldır. Batı Göktürkler ateşe büyük saygı gösterirler ve ateşin temizleyici gücüne inanılır. Kırgızlar, Ateş en temiz şeydir. Ateşe düşen her şey temiz olur.derler. Altaylılarda ateşi su ile söndürmek, ateşe tükürmek, ateşle oynamak kesinlikle yasaktır. Şaman törenlerinde ateş ana ya kurbanlar sunulur ve şu dualar okunur: Sen ateş anamız. Açları doyurdun, üşüyenleri ısıttın. Karanlık gecelerde bizi kötü ruhlardan korudun. Siyah yanaklı beyaz koç sana kurban olsun (Avcıoğlu, 1995:356-357). Bektaşi menkıbelerinde en sık geçen Şamanist motiflerden biri ise ateşe hükmetmek tir. Menakıbu l Kudsiye de anlatıldığına göre, Köre Kadı adındaki Selçuklu kadısı, Baba İlyas ı tahrik ederek ondan bir keramet göstermesini ister. Köyün ortasına büyük bir ateş yaktırarak müritlerinden birkaçının bunun içine girmesini, yanıp yanmayacaklarını görmek istediğini belirtir. Bu talep üzerine ileri gelen müritlerinden Oban, şeyhten izin isteyerek ateşin içine girer. Fakat ateş onu yakmaz ve ne yana yürürse orada ateş söner (Ocak, 1983:117). Anadolu da ağaç kültünün kalıntıları hala yaşamaktadır. Dörtyol ile Çay arasındaki Cennet Ana adlı yerde bulunan ağaç hasta çocuklara öptürülür. Tahtacı kadınlar ağaca sarılıp kısırlıklarından kurtulmaya çalışırlar. Yörük boylarında ise, kutsal sayılan ağaçların yanında uzanılmaz (Avcıoğlu, 1995:359). Anadolu nun pek çok bölgesinde, ağaçlardan deva isteme, dileklerinin gerçekleşmesi için çaputlar bağlama gibi pratiklere de sık sık rastlanmaktadır. En çok avcılıkla geçinen toplumlarda görülen hayvan kültü, hayvan ile insan arasındaki dinsel ve büyüsel bir ilişkinin çevresinde toplanmıştır. Bu toplumlarda hayvanlar büyük bir önem kazanmış, bu önem giderek kutsal bir niteliğe bürünmüştür. Hayvanlara dönük ibadetin tipik örneklerinden biri ayı kültüdür. Ayının içinde kutsal bir varlığın olduğu inancı ayı kültünün doğmasına neden olmuştur. Ayıyı öldürmekle kutsal varlığın özgürlüğüne kavuşacağına inanılır. Ayı kültünde, onun insanlara benzeyen bir atadan geldiği inancı vardır (Örnek, 1988: 96). Şamanizm e göre, ayı, orman tanrısının ruhunun simgesidir. Adının söylenmesi tabudur. Şamanistler onun adını anmaktan korkarlar. Eski Kıpçaklar ayıya aba baba demişlerdir. Günümüzde Karaoğlan veya Kocaoğlan diye anılmasının nedenleri, belki de adının tabu olduğu dönemlerden kalmadır (Hassan, 1986: 110). Şamanlarda Hayvan-Atayı temsil eden tören elbiseleri kutsaldı. Bunlardan biri de Ayı-Ata elbisesiydi. Diğer iki elbise de Geyik-Ata ve Kartal-Ata elbiseleriydi. Ayı tipi elbiseler daha çok Kuzey Sibirya ile Kuzeybatı Sibirya da görülmüştür. Şamanın elbisesi üzerine ayının muhtelif yerlerinden alınmış kemikler dikilirdi. Böylece şaman kendisinin bir ayıyı temsil ettiğini göstermek isterdi (Ögel, 1971: 37-38). Geyik Türklerce kutsal bir hayvandır. Türk mitolojisinde, masallarda ve efsanelerde geyik motifine rastlanır. Geyik, avcıları peşinden çekerek onları Kaf dağına götürür. Dağ yarılır ve geyik gözden kaybolur. Geyik de çekti beni kendi dağına şarkı ve masalının kökleri bu mitolojide yatmaktadır (Ögel, 1971: 25). Türk efsanelerinde daha çok dişi geyik yer alır. Bu geyikler de tanrı ile ilgisi olan

17 dişi tanrı veya dişi ruhtur. Özellikle beyaz geyikler kutsaldır. Orta Asya da o dönem beyaz geyikler yaşamıştır. Aklık yani beyazlık Altay Şamanizm inde ilahelere mahsus bir renk olarak görülür (Ögel, 1971: 569-571). Yakut, Altay, Kazak-Kırgız ve Başkurt folklorunda, eski şaman ayinlerinde kartal (hotoy, bürküt, karakuş) çok önemli bir unsur olmuştur. Yakutların inançlarına göre karların ve buzların erimesi, ilkbaharın gelmesi, kartalın kanatlarını sallamasına bağlıdır (İnan, 1995: 118). Şamanlar ayinlerde Kartal-Ata tören elbisesi giyerlerdi. Onun tüylerini üstünde toplayan elbiseler kutsaldı. Şaman atasının şeklini alırken bütün insani özelliklerinden kendini kurtarmış olurdu. Yakut Türklerinin inanışına göre, şaman ayin sırasında temsili olarak göklere yükselirken onun kanatlarıyla uçardı (İnan, 1995: 37). Çok erken çağlarda meydana gelen kurt kültü Orta Asya nın ileri toplumlarında ve büyük devletlerinde silinmiş; ancak efsanelerde motif, bayraklarda bir sembol olarak kalmıştır (Ögel, 1971: 37). Kurt, Türk mitolojisinin en önemli sembolüdür. Türklerin kurttan türeyiş efsanelerinde kurt kimi zaman dişi, kimi zaman erkektir. Göktürk efsanelerinin çoğunda dişi bir kurttan ve ondan türeyişten söz edilir. Uygur harfleriyle yazılmış Oğuz destanında ise kurt erkektir (Ögel, 1971: 18). Bahaeddin Ögel; Kurt belki de çok eski çağlarda Türklerin totemi olabilir; ancak Göktürk döneminde bir totemden ziyade semboldür. Kurt başlı sancaklar Göktürk devleti yıkıldıktan sonra da unutulmamıştır. Çin imparatorları Türk kavimlerine Kağanlık unvanı verirken davul ve kurt başlı sancağı birlikte vermişlerdir (Ögel, 1971: 40) der. Orta Asya Türklerinin yıldızlarla ilgili inanışlarında, göklerde kurtların atları nasıl kovaladıkları anlatılır. Yakut Türklerinin efsanelerinde, ayın kurtlar ve ayılar tarafından yenilmesi sonucu ay tutulmasının meydana geldiği anlatılır. Yakut Şamanları için, kurt en önemli afsun hayvanlarından biridir (Ögel, 1971: 41-51). C) İSLÂMİYET ÖNCESİ ÂDET-İNANÇ VE PRATİKLER Eberhard, geleneksel Türk dinini, "Güneş ve Ay kültlerinden oluşmuş Türk Gök Dini" şeklinde tanımlamaktadır (Eberhard, 1942: 93). Eski Türklerde, doğa inançlarına, Orhun kitabelerinde "Yer-Sub" şeklinde rastlanmaktadır. Yer-sular "ıduk" yani kutsaldır. Doğa inançlarını Türklerin yaşama biçimleriyle işlevsel bağlarını tam olarak belirleyemiyoruz. Dağ, orman, ırmak, vs. ile ilgili Yer-Su inançları Türklerde gelişmek suretiyle, özellikle imparatorluklar döneminde "vatan kültü"ne dönüşmüştür. Kağanların merkezi "ıduk Ötüken" ve Tamir suyunun kaynağı "Tamag ıduk baş" buna örnek oluşturmaktadır (Güngör, 2002, C.3: 262). 1. Ölüm ve Ölüler Kültü Eski Türkler can ve ruh kavramını tın kelimesi ile ifade etmişlerdir. Çağdaş Şamanist Türk boylarından Yakutlar ruh-can kavramının tın, kut, sür kelimeleri ile ifade ederler. Tın kelimesi aynı zamanda esinti, rüzgar ve nefes anlamlarına da gelir. Kut, toprak, rüzgar ve ana-kut denilen üç unsurdan oluşmuştur. Tın vücuttan ayrılırsa ölüm meydana gelir; fakat kut ayrılırsa ölüm olmaz. Sür, insan uyurken vücuttan çıkıp etrafta dolaşabilir (Divitçioğlu, 1987: 176). Eski Şamanist Türklerin ve diğer Orta Asya uluslarının defin törenleri ile ilgili ilk bilgilere Çin kaynaklarında rastlanır. Bunlar; yakma, ağaca asma, toprağa gömme şeklindedir. Mumyalama işlemlerinin yapıldığına da rastlanmıştır. Göktürklerde; ölü çadıra konur, oğulları, torunları at ve koyun keserler. Ölünün bulunduğu çadırın etrafını yedi defa dolaşırlar. Kapının önünde bıçakla yüzlerini keserler, yüzlerinden kan ile karışık gözyaşı dökerler. Bu tören yedi defa tekrar edilir. Sonra, belirli bir günde ölünün bindiği atı, eşyaları, ölü ile birlikte ateşe verilir. Külünü yılın belli bir gününde mezara gömerler. İlkbaharda ölenler; sonbaharda, otların ve yaprakların sarardığı zaman, kışın ve güzün ölenleri de; çiçekler açıldığı zaman, ilkbaharda gömerler (Divitçioğlu, 1987: 177). Göktürklere göre, ruh ölümsüzdür. Ölen için ağıt yakılır, tanrıya dua edilirdi. Ölüler mumyalanırdı (Tanyu, 1980:

18 46). Altay çevresinde Tu-Yahtı da açılan Göktürklere ait bir mezarda, ölünün elbisesinin üç kat olduğu görülmüştür (Ögel, 1991: 143). IX. yüzyıl Oğuz boylarının defin törenlerinin de Göktürklerin defin törenleri ile aynı olduğu görülür. Ölüye ceket giydirirler, kuşağını kuşandırır, yanına yayını korlar, eline de bir tahta kadeh tutturur, oturur halde gömerler. Ölü için kümbetler yaparlar, servetine göre at keserler, etlerini yerler, başlarını, derilerini, ayaklarını ve kuyruklarını sırıklara asarlar. Öldürdüğü kişi kadar ağaçtan suret yontarlar, mezarının üstüne bırakırlar. Atların ölüyü cennete götüreceğine, kişi suretlerinin de cennette ona hizmet edeceğine inanırlar (İnan, 1995: 178; Tanyu, 1980:48). Oğuz ve Kıpçak defin törenlerinde görülen; kurban atların derilerini sırıklara asma adeti, bugünkü Altaylılar ve Yakutların at kurban ederek yaptıkları törenlerde ayinin en önemli ögesini oluşturur (İnan, 1995: 179). Orta Asya da Hunların ve Göktürklerin egemenliği devirlerinde, ilkel boylardan bazıları ölülerini tabutlara koyup ağaçlara asmışlardır. Bu adet Yakutlarda XVIII. yüzyıla kadar devam etmiştir (İnan, 1995: 180). Eski Türklerde defin törenleriyle ve ölüler kültüyle ilgili en eski tören ölü aşı denilen törendir. Türkler ölülerine aş vermeyi en önemli vazife saymışlardır. İlkçağlarda aş doğrudan doğruya ölüye verilir; yani mezarına koyulur veya dökülürmüş. Kültürlerin gelişmesiyle bu töre ölünün ruhuna kurban sunma şeklini almıştır. Eski Türklerin defin törenleriyle ilgili gelenekleri kamların defin törenlerinde korunmuştur: Ölüyü defnettikten sonra eve dönüp yemeğe, içmeye başlarlar. Sonra mezarın sağ tarafına ateş yakıp ölü için kesilen hayvanların kemiklerini yakarlar. Ateşe rakı serperler, yemek atarlar. Ateş tanrısının bu rakı ve yemekleri ölüye ulaştıracağına inanılır. Ölü aşına katılanlar mezarın etrafını üç defa dolaşırlar. Eve döndükten sonra yine yeme içme olur. Yemeğe başlamadan önce Umay anaya, evin hamisi olan ruhlara saçı saçılır (İnan, 1995: 186). Kaşgarlı Mahmut; ölüyü gömdükten sonra üç veya yedi güne kadar verilen bu yemeğe yoğ adı verilir, der (Divanü Lügat-it Türk Tercümesi III, Yoğ maddesi, 1985: 143). Yas törenlerinde kurban sunma, sadece ölüm karşısında arınma amacıyla yapılmaz. Göktürk toplumunda ölüm, kurban aracılığıyla, bir kut tören-şölen havasına bürünmekte, bereketin simgesi olmaktadır. Bu törende aynı zamanda gelecekteki evliliklerin de temeli atılır. Kızlar ve erkekler zengin ve süslü giysilerle mezar başına giderler. Erkek kızı beğenirse törenden sonra kızı ailesinden istetir. Ayrıca, komşu budunlar ölü sahibine armağanlar sunarlar. Göktürklerin yas törenleri ile ilgili bilgileri Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarında bulabiliriz (Divitçioğlu, 1987: 97). Eski Türklerde yas tutanların bağıra çağıra ağladıklarını Çin kaynaklarından öğreniyoruz. Orhun Yazıtları nda da yas törenlerinde Göktürklerin; saçlarını kulaklarını keserek feryat ettikleri anlatılır. Oğuzların yas adetleri Dede Korkut hikayelerinde; feryat ederek ağladıkları, yüzlerini parçaladıkları, saçlarını yoldukları, kardeşlerin akları çıkarıp karaları giydikleri şeklinde tasvir edilir (İnan, 1995: 195-196). Türkler arasında matemlerde saç kesme adeti de görülür. Ölenin karısı veya yakını saçlarını keser. Çok yaygın bir adet olarak, ölünün bindiği atın kuyruğu ve yelesi kesilir. Bu adete, Eski Oğuzlar İslam dininin kabulünden çok sonra bile uymuşlardır (İnan,1995:198). Matem alametlerinden biri de elbiseyi ters giymektir. Kırgız-Kazakların bazı boylarında kadınlar ağıt söyleyip ağlarken ters oturup, elbiselerini de ters giyerler. Bu adet, XIV. Yüzyılda Anadolu da da görülmüştür (İnan, 1995: 199). Bugün Anadolu da yağmur törenlerinde de elbiseyi ters giyme işlemini görmek mümkündür. 2. Sihir ve Büyü Büyü konusunda uzun yıllar boyunca araştırmalar yürüten Frazer e göre büyünün dayandığı temel düşünceler iki gruba ayrılmaktadır: Bunlardan ilki, Benzer benzeri meydana getirir ilkesi, ikincisi ise, Varlıklar, fiziksel temas ortadan kalktıktan sonra da uzaktan birbirlerini etkileyebilirler ilkesi dir. Birinciye homeopatik ya da taklit büyüsü, ikincisine ise kontajiyöz ya da temas büyüsü denilmektedir. Taklit büyüsü işlemlerinde en sık görülen pratikler, yakma, kesme ve parçalamayla ilgilidir. En sık da ölümü üstlenen kişinin resmi ağaçtan, çamurdan, balmumundan vb. yapılmış figürü yakılmaktadır. Örneğin, Peru yerlileri hoşlanmadıkları ya da korktukları birinin yağ ve tahıldan oluşan bir karışımdan yaptıkları resmini, o kimsenin geçeceği yol üzerinde yakarlar ve buna

19 da o kimsenin ruhunun yanması derler. Temas büyüsünün özünde ise, birinin saçına, tırnağına, kirpiğine, dişine ya da elbiselerinden bir parçaya sahip olan kişinin, o kimse üzerinde olumlu ya da olumsuz güçlere sahip olması yatmaktadır (Frazer, 1954, Akt. Örnek, 1988:141-144). Şamanizm inancına göre, Şamanların temel görevlerinin ve özelliklerinin sihirbazlık ve büyücülük olduğu da bilinen bir gerçektir. Bunun nedeni Ohlmarks tarafından şu şekilde açıklanmaktadır; Sibirya ve Orta Asya gibi iklimi sert olan yerlerde ve genellikle doğaya hükmedememenin ilkel insanlarda tepkilere yol açtığı görülmektedir. Bu tepkiler özellikle hassas bünyelerde ortaya çıkmakta ve bu kişiler sihirbaz din adamı görevini yüklenmektedir. İşte bu sihirbazlar böylece yerlerini Şamanlara bırakmışlardır (Ohlmarks, 1966:208-213, Akt. Ocak, 1983:98). Şamanlar hastaları tedavi ederken, onların kötü ruhlarla nasıl savaştıklarını ve nasıl hasta olduklarını temsil eden ayinler, soyut ritüeller ve simgesel işlemler yaparlar. Levi-Strauss, bu tedavi biçimini, köy, kabile, klan ve topluluğun önünde yapıldığı için hem hasta hem toplum hem de şaman açısından bir psikanaliz süreci olarak yorumlamaktadır. Şaman bir psikanalist gibi, hastalığa neden olan durumun yaşandığı ilk ana, yani geçmiş yaşantıya dönüp o anı tekrar yaşatarak psikolojik arınmayı amaçlamaktadır. Böylelikle psikolojik kökenli hastalıklar sağaltılmaktadır (Levi-Strauss, 1993:51, Akt. Kaya, 2001:213). Bütün bu arkaik inanç biçimlerinin ve pratiklerinin bugün, ruhsal sorunların sağaltımı amacıyla kullanılan yöntemlerden biri olan psikodrama nın ve hem bir sağaltım aracı olan hem de sanatsal performansı içeren bir doğaçlama tiyatro türü olan play-back tiyatronun kökenine ilişkin ipuçları verdiği de düşünülebilir. Büyünün amacı olumlu da olabilir olumsuz da olabilir. Örneğin, ak büyü yağmur yağdırmak, ekinleri büyütmek, avı bereketli kılmak, düşmanı öldürmek gibi kötülükleri önlemek, şeytanı kovmak vb. sağlamak için bazı dualar okunarak yapılan uygulamalardır. Kara büyü ise, bir kimsenin başına felaket ya da ölüm getirmesi beklenen uygulamalara verilen addır (Tezcan, 1996:120-121). İnsan boyları, hayvanların insanda olmayan üstün güç ve yeteneklerinden yararlanmak için çeşitli yollar denemişlerdir. Özellikle de, hayvanların belli organlarının geleceği bilme gücü olduğuna inanmışlardır. Bu organlar, genellikle bağırsak ve kürek kemikleridir. Çin kaynaklarına göre, anası hastalanan Hun kralı, bağırsaklara bakarak çare arar. Attila, Fransa da başarıyla sonuçlanmayan 451 yılı savaşlarından önce, falcılardan savaşın sonucunu öğrenmek ister. Falcılar, kurbanların bağırsaklarını ve kemiklerini inceleyerek kötü haberi verirler. Mısırda Memluk Türkleri de iyi ve kötü olayları kürek kemiğinden öğrenirler. Cengiz Han, koyun kürek kemiğine danışmadan hiçbir sefere çıkmaz (Avcıoğlu, 1995:373-374). Günümüzde sıklıkla rastlanan, okunmuş pirinç, tuz, şeker ya da benzeri maddelerin yenilmesi, yutulması, muskaların giysilere iliştirilmesi, duaların yazılı olduğu kolyelerin, yüzüklerin takılması vb. inanmaların birer temas büyüsü uzantısı olabileceği de düşünülebilir. 3. Falcılık ve Kehanet Falcılık Şamanizm in başlıca ögelerinden biridir. Fal Eski Türkçe de ırk kelimesiyle ifade edilmiştir. Bugün bu kelime ırk bakmak fal bakmak anlamında Anadolu da da kullanılmaktadır. Falcılar, fal açmak için kullandıkları nesneye göre; yogrıncı, kumalakçı, ırımçı gibi adlar alırlar (İnan, 1995: 151-152). Şamanistlerde, Müslüman Türklerden Kırgız-Kazaklarda ve Nogaylarda en meşhur fal kürek kemiği falıdır. Kürek kemiği falından Nogay hikaye ve destanlarında çok söz edilir. Başkurtlarda, Altay ve Yakut Şamanistlerinde kürek kemiği falı yaygındır. Kırgız-Kazaklar kürek kemiğine çok saygı gösterirler, kırmadan köpeklere atmazlar. Destan ve hikayelerinde, kürek kemiği falı motifine rastlanır (İnan, 1995: 153-155). Kürek kemiği ile fal açtırmak isteyen kişi, bir kürek kemiği bulur. Bu kemiğin kaynatılmamış olması gerekir. Falcı (kam) kemiği ateşte kızdırdıktan sonra, eline alıp ince tarafından tutar. Kemikte

20 çizgiler, noktalar, çatlaklar belirmiştir. Falcı, bu beliren şekillere göre yorumunu yapar. Falcılık bilim adamları elinde gelişmiş, Arapça ilm ül kelf risalesine konu olmuştur. Türk göçebeleri arasında aşık kemiği ile fal açmak adeti de vardır. Yapılacak işin hayırlı olup olmayacağını öğrenmek için, davul üzerine aşık kemiği atılarak niyet tutulur (İnan, 1995: 156). Yakutlarda kaşık ve eldiven ile de fal açılır; yeni ev yapmak için seçilen yerde, yapılan ayin sırasında eldivenle fal açılır. Eldiven avuç yukarı gelinceye kadar dualarla atılır. Eldivenin düştüğü yere haç dikilir. Burada toplanıp ateş yakılır. Ateşe yağ, yoğurt dökerler, at yelesinden kıl koparıp atarlar. Daha sonra, şaman yahut evi yapacak adam kaşık alıp dua ederek kaşığı havaya fırlatır. Fal iyi gelirse ev sahibi kaşığı kapar, yakasına yerleştirir. Ev yapıldıktan sonra da ayin yapılır (İnan, 1995: 117-118). Kırgız-Kazaklarda ve Özbeklerde yaygın fallardan biri de kumalak denilen faldır. Kumalak için 41 taş veya 41 nohut, fasulye veya 41 tane koyun tezeği kullanılır. Çeşitli gruplamalar yapıldıktan sonra yerde kalan dokuz taşa bakarak falcı, fal sahibine geleceği ile ilgili yorum yapar (İnan, 1995: 158). Bir başka fal da ateş falıdır. Ateş falı; ateşin alevlerine, közlerin duruşuna, odunun ıslık seslerine göre geleceği keşfetmeye çalışmaktır (İnan, 1995: 159). 4. Şekil -Don Değiştirme (Metamorphose) İlkel insana göre, yeryüzünde bulunan her varlık bir kuvvetin taşıyıcısıdır. Ayrıca, bir cisim birden fazla görünüşler altında da bulunabilir. Bununla birlikte, cisim farklı görünüşlere sahip olabilir; fakat bunlar geçicidir. Cismin asıl özelliği değişmez. Şekil değiştirme genellikle üstün bir güç (Allah, sihirbaz, cadı, evliya vb.) tarafından, ya yapılan bir iyiliğe karşılık ödül ya da kötülüğe karşı ceza olarak gerçekleştirilmekte idi. Türk efsane ve masallarında, şekil değiştirme motifine ilişkin olarak donuna girmek deyiminin kullanıldığı görülmektedir. Bu efsane ve masallarda sıklıkla, geyik donuna girmek ve turna donuna girmek ten söz edilmektedir. Genellikle don değiştirme motifi bir hayvanın donuna girme biçiminde görülmektedir (Boratav, 1978:109). Bu konuyla ilgili olarak, Kaygusuz Abdal ın, şeyhi Abdal Musa ya nasıl mürit olduğunu anlatan ve Bektaşiler arasında çok tanınan bir hikaye oldukça önemlidir. Rivayete göre, Alaiye Beyinin oğlu Gaybi Beğ adamlarıyla ava çıkar. Bir ara güzel bir ahu görerek adamlarından ayrılır. Bir süre kovaladıktan sonra ön bacağının yanından onu okla yaralamayı başarır. Fakat ahu koşmaya devam ederek Abdal Musa nın tekkesinden içeri girer ve kaybolur. Dervişler ahuyu görmediklerini söyleyip bir de şeyhlerine başvurmasını bildirirler. Gaybi Beğ, meydan denilen salona girer ve Abdal Musa yı postunda otururken bulur. Kendisine durumu anlatır. Abdal Musa cüppesini yukarı kaldırır ve koltuğunun altındaki oku gösterir. Şaşkına dönen Gaybi Bey, affını ve müritliğe kabulünü ister (Ocak, 1983:155). Büyük Kızılbaş dedelerinden ve velilerinden sayılan Hasan Dede nin de geyiklerle haşır neşir olduğu, yanına tuz alarak dağlara çekildiği ve geyiklere tuz yalattığı rivayet edilmektedir. Pir Sultan Abdal ın şu dizeleri Kızılbaş dedelerinin geyiklerle olan ilişkilerini açıkça göstermektedir; Haberim duyarsın geyikler ile, Yaramı sararsın şehitler ile, Kırk yıl dağda gezdim geyikler ile, Dost senin derdinden ben yana yana (Gölpınarlı-Boratav, :123). Ocak a göre (1983:163), geyik, kuş ya da herhangi bir hayvanın şekline girmenin bir kısmı Şamanizm den geçmiş gibi görünse de gerçekte Budizm den geçmiş inançlardır. 5. Tanrının İnsan Şeklinde Görünmesi Eski Türklerde tanrının insan şeklinde göründüğüne dair pek çok inanç vardır. Altayların Ay- Mangus masalında adı olmayan bir çocuğa tanrı tarafından ad konulduğu anlatılmaktadır. Çocuk, adının tanrı tarafından konulacağını öğrenince onu aramaya çıkar. Dolaşırken bir ara insan sesine benzeyen bir sesin kendisini çağırdığını duyar. Sesin geldiği yana gittiğinde, kayın ağacının yanında duran bir ihtiyar görür. İhtiyar çocuğa Ay-Mangus adını verir. Çocuk ihtiyarın kim olduğunu sorunca

21 da şu yanıtı alır: Ben insan değilim. Ben yaradan tanrıyım. Babasız bir insana ad verdim (Ocak, 1983:112). 6. Bayram- Tören ve Ayinler Uraz, bayramların, salgın hastalıklar, kıtlıklar ve büyük zelzeleler sona erdiğinde, savaşlardan zaferle çıkıldığında, sığır denilen avlar başarıyla bittiğinde, yılbaşlarında, meyve mevsiminde ve halkı ilgilendiren büyük büyüler bozulduğunda yapıldığını belirtmektedir (Uraz, 1994:238). Altay Türklerinin tanrılar adına yaptıkları bayramların en büyüğü Ayzıt Bayramı dır. Bu bayramlar iki mevsimde yapılırdı. Yazın yapılan bayram törenlerini ak şamanlar idare ederdi. Ormanda yapılan bu törende beyaz elbise giyilirdi. Bu törene kadınlar katılmazdı. Kışın yapılan bayram törenlerini ise kara şamanlar idare ederdi. Bu törende şamanlar siyah elbise giyerlerdi. Kış törenleri evlerde yapılır ve kadınların da katılımına açık olurdu (Uraz, 1994: 239). Bu bayramlardan bir diğeri ise, Üzüt Bayramı dır. Diğer adıyla ruhlar bayramı olarak tanımlanmaktadır. Bedenden ayrıldıktan sonra süne denilen ruh, başka bir dünyaya gider. Orada süneyi Erlik in bekçisi olan ölüm ruhu Aldacılar karşılar. Aldacılar her yeni ölünün çoktan ölmüş yakınlarından birinin ruhudur. Süne ile Aldacılar bir süre dolaşır. Çocuk Süne si yedi, yetişkinlerin Süne si kırk gün böyle dolaşır. Bu süre içinde ölü çıkan evde çeşitli tabular varlık gösterir. Bu eve şaman girmez. Bir hafta, ölü çıkan evden dışarıya eşya verilmez. Dışarıdan da alınmaz. Kırk gün sonra ölen kimsenin akrabaları Üzüt Bayramı yaparlar. Bu bayramda, hayvan kesilir, eti ile sofralar kurulur ve ihtiyarlar yüksek sesle dualar okurlar (Uraz,1994: 240-241). Altaylılara göre ölüm iki nedenden olur. Bunlardan biri, Erlik in açgözlülüğü, ikincisi ise Ülgen le Erlik in birlikte aldıkları karardır. Törenlerin en önemlilerinden biri ölüler için yapılandır. Ruh bedenden ayrıldıktan sonra, başka bir aleme gideceğinden, orada o ruhu taşıyan insanla buluşarak dünyada yaşadığı gibi yaşayacağına ya da ruhun başka bir bedene girerek ikinci kez dünyaya geleceğine inanılırdı. Bu nedenle, ölen kimse eşyalarıyla, silahları, atı ve en yakın dostları ile gömülürdü. Ölüler genellikle toprağa gömülürdü; fakat, ölüleri suya atan, yakan, köpeklere yediren ağır taşlar altına koyan ya da ağaç kavuğuna sokan boylar da bulunmakta idi. Yakutlar, ölene en iyi elbiseyi giydirir, tabutuna bir çakı, bir çakmak taşı, kav, yağ, et gibi öbür dünyada gerekecek eşyaları koyarlardı. Sümerlerin inancına göre, ruh insandan ayrılınca uçar, yeryüzünde dolaşırdı. Bu ruha Edimnu denirdi. Eğer ölü geç gömülecek olursa, Edimnu kötü ruh haline gelir, hortlayabilirdi. Bunu önlemek için ise, ölünün hemen gömülmesi gerekirdi (Uraz, 1994: 226-227). 7. Tenasüh (Reincarnation, Metempsycose) İnancı Genel bir tanımla, öldükten sonra insanın ruhunun başka bir bedene girerek hayatını sürdürebilmesi olarak tanımlanabilen tenasüh inancı, eski dünyanın farklı yerlerinde farklı biçimlerde kabul gören bir inanç biçimidir. Bununla birlikte, insan ruhunun insana, hayvana, bitkiye veya cansız bir varlığa göç etmesi gibi çeşitli biçimleri olan bu inancın en hakim olduğu, en fazla işlenip geliştiği yer Hindistan dır. Budizm inanışının temelini oluşturmaktadır. Özellikle Bektaşilikte tenasüh inancı oldukça kabul gören bir inanıştır. Örneğin, Menakıb-ı Hacı Bektaş Veli de, şöyle bir menkıbe nakledilir; Hacı Bektaş ın şeyhi Lokman-ı Perende nin hacdan dönüşünü kutlamak üzere gelen Horasan erenleri, o zaman henüz çocuk olan Hacı Bektaş ın kerametlerine inanmamaktadırlar. Bunun üzerine Hacı Bektaş, kendisinin aslında Hz. Ali nin sırrı olduğunu söylemek zorunda kalır. Bu defa Horasan erenleri, Hz. Ali nin biri alnında, biri avucunun içinde iki yeşil beni olduğunu söylerler. Hacı Bektaş, derhal alnını ve avucunu açarak yeşil benleri gösterir. Böylece, onun hakikaten Hz. Ali nin sırrı olduğunu, yani Hz. Ali nin Hacı Bektaş ın bedeninde yaşadığını anlarlar (Ocak, 1983:133). Hz. Ali nin değişik kalıplarda yaşadığını gösteren bu inancı vurgulayan pek çok nefes vardır. Pir Sultan Abdal ın; Pir Sultan ım şu dünyaya Dolu geldim dolu benim

22 Bilmeyenler bilsin beni Ben Ali yim Ali benim Kıtaları ile Kul Hüseyin in Balım sultan gerçek sırr-ı Ali sin, Müminlerin kanadısın kolusun, Pirim Hünkar Hacı Bektaş Veli sin, Cansız duvarları yürüten medet. Kıtaları da örnekler arasındadır (Gölpınarlı-Boratav: 1991:98-99). 8. Yada Taşı ve Yağmur Tılsımları Avcıoğlu, yada taşının bazı hayvanların karnından ya da kafatasından yapıldığını, yağmur, kar yağdırma ve fırtına estirme gibi sihirli güçlerinin olduğunu belirtmiştir (Avcıoğlu, 1995:374). Yada taşı, Türk topluluklarında çok eski bir inanca konu olmuş bir nesnedir. Bu inanca göre, Türk tanrısı Türklerin en eski atasına, istendiğinde yağmur, kar ve dolu yağdıran sihirli bir taş armağan etmiştir. Yada, cada, yat denilen bu taşın her dönemde Türk Şamanlarının (kam) ve komutanlarının elinde bulunduğuna inanılır. Yakutlar yada taşına sata derler ve en kuvvetli sata taşının kurdun karnında bulunduğuna inanırlar. Sata taşına bir yabancının ya da bir kadının eli değdiğinde taşın öldüğüne inanılırdı (Örnek, 1988:162-163). 9. Havada Uçma (Levitation) Bu motife ilişkin yalnızca iki menkıbe bulunmaktadır. Bunların ikisi de Vilayetname-i Sultan Şucauddin dedir. Bu menkıbelerden ilkine göre, sultan bir gün müritleriyle otururken aniden vecde gelip herkesin gözü önünde yerden yükselmiş ve bulutların üstünde bir süre uçtuktan sonra tekrar yere inmiştir. İkinci menkıbede ise, Sultan Şucauddin kendisine bir koyun vermeyi reddeden sürü sahibine kızarak havalanıp uçmuş ve bulutlara yükselmiştir (Ocak, 1983:180). Bu motiflere hem Budizm hem de Şamanizm inancında rastlamaktayız. Fakat havada uçma özellikle Budizm inancında görülen mistik yöntemlerden biridir. Kaynakça Turan, Şerafettin (1994), Türk Kültür Tarihi, Bilgi Yayınları, Ankara. Akarsu, Bedia (1988), Felsefe Terimleri Sözlüğü, İnkılap Kitabevi, İstanbul. Meydan Larousse (1971), İnanç, C.6, Meydan Yayınevi, İstanbul. Tezcan, Mahmut (1996), Kültürel Antropoloji, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. Avcıoğlu, Doğan (1995), Türklerin Tarihi, I. Cilt, Tekin Yayınevi, İstanbul. Hançerlioğlu, Orhan (1993), Felsefe Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul. Ocak, Ahmet Yaşar (1983), Bektaşî Menakıblarında İslâm Öncesi İnanç Motifleri, Enderun Kitabevi, İstanbul.... (2000), Alevi-Bektaşi İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri, İletişim Yayınları, İstanbul. Örnek, Sedat Veyis (1988), 100 Soruda İlkellerde Din, Büyü, Sanat, Efsane, Gerçek Yayınları, İstanbul. Uraz, Murat (1994), Türk Mitolojisi, Düşünen Adam Yayınları, İstanbul. Esin, Emel (1978), İslâmiyet'ten Önce Türk Kültür Tarihi ve İslâm'a Giriş, İstanbul.

23 White, Brian (1993), A Five Minute to Inroduction to Budism, http://www.budha.net. Barthold, V. V. (1981), Moğol İstilasına Kadar Türkistan, (Hzr. Hakkı Dursun Yıldız), İstanbul.... (1975), Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, Ankara. Ögel, Bahaeddin (1984), İslamiyet'ten önce Türk Kültür Tarihi I, Ankara. Güngör, Harun (2002), Eski Türklerde Din ve Düşünce, Türkler, C.3, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara. Kuzgun, Şaban (1993), Hazar ve Karay Türkleri, Ankara. İnan, Abdulkadir (1991), Makaleler ve İncelemeler, C II, Ankara.... (1995), Tarihte ve Bugün Şamanizm, TTK Yayınları, Ankara. Hacaloğlu, R. A. (1995), Türkmen ve Asur Kiliselerinde Okunan Türkçe İlahî Metinleri, Türk Kültürü Araştırma Enst. Yay., Ankara. Gumilev (1999), Eski Türkler, (Çev: D. Ahsen Batur), İstanbul. Eröz, Mehmet (1992), Eski Türk Dini ve Alevilik Bektaşilik, TDAV, İstanbul. Kaya, Muharrem (2001), Eski Türk İnanışlarının Türkiye deki Halk Hekimliğindeki İzleri, Folklor/Edebiyat C.VII, S.25. Boratav, Pertev Naili, (1988), Halk Hikayeleri ve Halk Hikayeciliği, Adam Yayınları, İstanbul.... (1978), 100 Soruda Türk Halk Edebîyatı, Gerçek Yayınları, İstanbul. Hassan, Ümit (1986), Eski Türk Toplumu Üzerine İncelemeler, Varlık Yayınları, Ankara. Eberhard, W. (1942), Çin'in Şimal Komşuları, çev: Nimet Uluğtuğ,Ankara. Divitçioğlu, Sencer (1987), Kök Türkler, Ada Yayınları, İstanbul. Tanyu, Hikmet (1980), İslamlıktan Önce Türklerde Tek Tanrı İnancı, A.Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara. Gölpınarlı(Abdülbaki)-Boratav (Pertev Naili),(1991)Pir Sultan Abdal,Dergah Yay. İstanbul.

BEKTAŞİLİĞİN COĞRAFÎ DAĞILIMI

BEKTAŞİLİĞİN COĞRAFÎ DAĞILIMI Geographical Distribution Of The Bektashi VOISJ HASLUCK ÇEVİRİ v e ÜZ.ENLEME TUSGUT KOCA A. NEZÎHİ EîtGÎNSOY İSTANBUL 1991

3 İsteme Adresi: Turgut KOCA Yeniyol, Ufuk Apartmanı Daire 16 Bostancı

4 BEKTAŞÎLİĞİN COĞRAFİ DAĞILIMI Sayfa 5 içindekiler 9 Giriş 11 Anadolu daki Bektaşi Tekyeleri 19 İstanbul daki Bektaşi Tekyeleri 2.1 Dicle Fırat arası 22 Bulgaristan daki Bektaşi Tekyeleri 23 Romanya daki Bektaşi Tekyeleri 24 Sırbistan daki Bektaşi Tekyeleri 25 Yunanistan daki Bektaşi Tekyeleri 30 Girit teki Bektaşi Tekyeleri 31 Epir deki Bektaşi Tekyeleri 35 Arnavutluk taki Bektaşi Tekyeleri 38 Teselya daki Bektaşi Tekyeleri 39 iki taraflı ziyaret yerleri 42 Anadolu da Bektaşilik ve Hıristiyanlık 46 Avrupa da Bektaşilik ve Hıristiyanlık 51 Genel düşünceler 54 San Saltuk 57 Dip notları 78 Açıklamalar* 83 Haritalar 92 Bektaşi Tekye ve Türbeleri

6 Ö N S Ö Z 13. yüzyılın sonlarında ve 14. yüzyılın başlarında; Küçük Asya ya sığmayan Türk kültürü, özellikle batıya, yani Hıristiyan Avrupa ya ya

7 6 BEKTAŞÎLİĞİN COĞRAFİ DAĞILIM I manya, Rusya, Polonya ve İsveç'e giderek tekrar geri dönüp, biitün Balkanları, Arnavutluk'tı Korfu ya kadar dolaşıp durmuşlar (Tl). Kuzeydoğu Bulgaristan da bulunan Göçer evii Tiirkleri alarak, Batı Anadolu ya getirmişler ve Karesi Beyliğinin kurulmasına neden olmuşlardır. Hıristiyanlarca her yılbaşı günü, boy boy resimleri duvarlara asd&n ve canlı mankenleri ortalıkta- dolaşan NOEL, BABA dedikleri aziz, muslümanlığı şüphe götürmeyen Bektaşi azizlerinden olan SALTUK BABA dır. Asıl adı Mühammed tir. Peygamber soyundan olduğu için Şerif, her yere yetiştiği için de Hızır adını almıştır. Buji aralı olduğu için de Buhari sanı eklenmiş, böylece Şerif Hızır Muhammed Buhari veya. Sarı Sal tuk adıyla anılan bu aziz, başında Horasani Tac la, sırtında Türkistan feracesi olan kırmızı binişle ve belindeki kemerle temsil edilir. Acaba hangi Hıristiyan mezhebinde böyle bir papaz giysisi vardır? Bunu temsilen, canlı mankenler üç defa HO-HO-HO derler. Bu (HO) sözcüğü hangi dildendir? İncelenirse, bunu» KU-HU-HU olduğu anlaşılır. (HU), Tanrı nm adlar ladandır. Dervişler bunu sık sık tekrarlar. Seyyid Ali Sııitan ise, Orhan Bey isı oğlu Süleyman Paşa nm komutanlığı altında kırk arkadaşı ile birlikte Çanakkale den sallar üzerinde Gelibolu'ya geçmişler, Fütuhatın gerçek çekirdeğini oluşturmuşlardır. Sarı Saltuk un geçişi, bir kesif niteliğindedir. Seyyid. AJI Sultan m geçişi ise, fetih niteliği taşır. Bu olay bir askeri harekât değildir. Çünkü Hıristiyan Avrupa da Türk kültürünün yerleşmesini hedeflemiştir. Askeri fetih ise, bunun ardından gelmiştir. Menkabelere göre: Çanakkale den Gelibolu ya geçen bu 40 can a Kırklar denir. Süleyman Paşa da Kırklar m komutanıdır (8). Kırklar önce İpsala yı almış ve ilk selâ burada okunmuştur. O sıralarda İpsala, bataklık olduğu için, iplerle sallar bağlanıp geçilmiş adı İpsala kalmış. Sonra, ikinci hedef olan yere gelmişler. Fakat oradaki düşmanlar malların üzerine zehir dökmüşler. Kırklar da buraya, mal karalandı anlamına gelen Malkara demişler. Bu malı karalayanları yakaladıkları zaman Süleyman Paşa, Alp Erenlerinden birine Attan in, düşmanı ez demiş. Burası da İîiez veya Enez adım almıştır. Süleyman Paşa nın feracesini çalmışlar. Çalanları buldukları yere Ferecik adını takmışlar. Ergene ırmağını en taşkın anında geçen Seyyid Ali Sultan a Er gene geçti dedikleri için burası Ergene olmuş. Böylece hayrı bol demişler Hayrabolu, Gömül içine demişler Gümülcîne, bir çınar ağacı dikmişler Dedeağaç olmuş. Böylece Avrupa yı önce ismen, sonra da cismen Türkleştirmişlerdir (9). Avrupa nın ortalarına kadar dağmık yerlerde bulunan Bektaşi tekyeleri, fütuhat yönünde ve fütühatın akıncılarını barındıran birer öncü karakollardır (10). Bu koşula, Viyana fethine gidilirken uyulmadığı için, Viyana, Türlder tarafından düşürülememiştir. Hatayı Merzifonlu Kara Mustafa Paşada aramayalım.

8 BEKTAŞÎLİĞİN COĞRAFİ DAĞILIM I 7 Bütün bunlara efsane diyecek olanlara şöyle yanıt veririz: Bu menkabeler olmasa, acaba tarih olur muydu. Tarih., resmi kayıtlara geçmiş olan, sıra sıra dizilmiş yazılar değildir. Gerçek tarih, halk ın bilincinde olan, belleğinde yaşayan tarihtir M, buna kültür denir. İşte bu nedenlerle San Saltuk un Avrupa da dağınık olan yedi yerde ve hatta kırk yerde mezarı vardır (11). Seyyid Ali Sultan adı ile anılan Kızıl Deli Sultan, biri Kırcali de ve biri de Dimetoka da olmak üzere iki yerde yatır (12). Bu konularla ilgili olarak, İngiliz gezgini ve yazarı Von Hasluck 1914 yılında bir dizi makale yayınladı. Bu yapıtı topla olarak, bir kitap halinde, 1925 yılında Sağıp Hulusi, Türkçe ye çevirdi. Ne var ki bu kitap, o zaman yeni yası devrimi olmadığı için, eski harflerimizle ve ağdalı bir dille yayınlanmıştı. Bu kitabın mevcudu yoktur. Ancak Milli Kitaplıklarda veya özel kişilerin ellerinde bulunmaktadır. S alı af malı olmuştur. Kardeşimiz Abdurrahman Nezihi Erginsoy ile birlikte bu kitabı yeniden Türkçe ye çevirip, yayınlanmasına karar verdik. Fakat Yon Hasluck, kitabında bu olaylara ön yargılı olarak bakıyor, hatta kiliselerin, günlük kokan dumanlan arasında bocalayıp duruyor.- Bir yerde onayladığını, diğer bir yerde yadsıyor. Bu yüzden gereksiz tekrarlarla ve bulanık sözlerle kitabı sıkıcı bir duruma getirmiş. Bu böyle yayınlanırsa, okuyucuya usanç verecekti. Bu nedenle, kitaptaki tekrarları özetledik, bazı bölümleri çıkardık. Tek taraflı ithamlarına açıklamalar yaptık. Dil olarak halkın bugün konuştuğu dili seçtik. Kitabı, zevkle okunacak ılıman bir duruma getirdik. Bövlece Türk kültürüne kazandırmış olduk. İnsanız, hata yapabiliriz. Fakat niyetimiz temiz ve berraktır. Turgut KOCA 1991 Bostancı (1) Prof. Dr. M. F. Köprülü. Türk Edebiyatında ilk M utasavvıflar, sayfa 253. Hammer Tarihi c. 1, s. 172. (2) Z. Danişman, OsmanlI imp. Tarihi s. 68. Prof. Dr. M. F. Köprülü, Türk Edebiyatında İlk M utasavvıflar s. 197. (3) Ham m er Tar. c. 1, s. 8. Neşri s. 34, A li s. 44. M. Z. Pakalın, Tarih deyim leri ve terim leri, s. 766. (4) Hammer Tar. c. 1, s. 167-196. (5) Z. Danışman. OsmanlI İmp. Tar. c. 1, s. 113. (6) Z. Danışman. OsmanlI imp. Tar. c. 1, s. 116-122. (7) Prof. Dr, Michael Kiel. B ildiriler, s. 16. (8) Z. Danışman. Osmanlı İmp. Tar. c. 1, s. 126. (9) Z. Danışman. Osmanlı im p. Tar. c. 1, s. 128-135. Hammer Tar. c. 1, s. 195. (10) Enver Behman Şapolyo. Mezhepler Tar. s. 525. (11) Saltukname ve Seyyid A li Sultan vslayetnameleri. Yazma nüshalar. (12) Turgut Koca. Bektaşi Nefesleri ve Şairleri. 9. 21.

10 G İ E î Ş BEKTAŞÎLİĞİN COĞRAFİ DAĞILIMI (1) Bektaşi tarikatının coğrafi dağılımını anlatan, yayınlanmış kaynaklarda dağınık bir düzendeki bilgilerden yararlandım. Eski ve yeni tekyelerin yerlerini gösteren bu makaleyi hazırlamaya çalıştım (2). Aynea, bu konu.ile ilgili 1914-15 yıllarında Bektaşiler arasında gezilerimden ve araştırmalarımdan çıkardığım bilgileri de kattım. Bütün bu bilgiler, Bektaşi kaynaklarından veya Bektaşilerden alınmıştır. Böylece Bektaşiliğin en önemli yerleşme ve çalışma alanı olan Arnavutluk taki kuruluşlarının eksiksiz denebilecek bir listesini yaptım. Bununla birlikte, bugün elimde bulunan, fakat kaynakları yeterince doyurucu olmayan Anadolu bölümü istisna edilirse, bu tarikatın bulunduğu öteki yerlerde de araştırmaya devam edilmesi için sağlam bir temel oluşturduğum umudundayım.. Bektaşi.kuruluşları, elimizdeki belgelere göre, Kızılbaş diye adlandırılan Şii-Batmi Müslüman bölgelerinde.yoğun olarak bulunur. Özellikle Ankara ve Sivas illerinde, ayrıca Tahtacı, adı verilen Şii aşiretlerin bulunduğu Anadolu nun güneybatı yöresindeki Liki ada olmak üzere iki gurupta toplanabilir. Anadolu Şii lerinin toplu bulundukları yer olan Harput, Erzurum ve güneydoğu Anadolu illerindeki Bektaşi tekyeleri hakkında bir bilgi bulamadım. Aslında Kızılbaşlar ile Bektaşiler arasındaki bağ ve ilginin niteliği henüz bilinmiyor. Biz sadece bunların, İsiâmm Şii- Batmi kolunu oluşturduklarını biliyoruz. Anadolu da geniş bir alana yayılmış olan Alevi aşiretlerinin bir çoğu, Hacı Bektaş Çelebilerinin manevi egemenliğini kabul etmişlerdir. Avrupa da, oldukça yakın zamanlarda Müslümanlığa girmiş olan Hıristiyan halkları ile güney Arnavutluk, Bektaşilerin çoklukta bulundukları tek memlekettir. Son zamanlara kadar, sayılarının bir hayli yoğun bulunduğu' Girit ile Makedonya nın Kesriye yöresi, bir bakıma Hıristiyan halklara aşılanmış bir Bektaşilik olayını göstermektedir. Bundan başka daha birçok yerlerde, örneğin: Bektaşiliğin Avrupa da ilk kez görüldüğünde, Asya dan göç etmiş olan yarı cahil göçerevli halk katmanları arasında başarılı propaganda izleri olduğu sanılmaktadır. Güney Makedon

11 10 BEKTAŞİLİĞ'İN COĞRAFİ DAĞILIM I ya nm, Teselya Konyarileri, Rodop Yürükleri, Dobruca Tatarları hep bu guruptandır. Özeliikie Edirne yöresinde yerleri belirlenmiş tekyelerin sayıları göz önüne alınınca, yüzyıllarca Pirdaşlık ettikleri Yeniçerilerle Bektaşiler arasındaki sıkı bağa dayanarak bir takım askeri merkezlerin misyoner ocaklarını oluşturduğunu düşünmek, kabul edilebilir. Anadolu, Rumeli ve Arnavutluktaki Eektaşi eviiyalarmm tiplerinde herbirine özgü olmak üzere özel değişiklikler görülebilir (3). Anadolu da Evliya adı ile anılan azizler, Hacı Bektaş-i Veli ile ilgili bir yönü bulunan birer mürşiddirler. Yaşamları efsaneleştirilmiştir. Balkanlardaki evliyalar da, Türk egemenliği dönemine ait olmaları nedeniyle, mürşid olmaktan çok, savaşçı sayılırlar. Bu durum: 16. yüzyıl ve daha sonraki yıllardaki Yeniçeri-Bektaşi karışımı birliğin altındaki memleketlerde, Bektaşiliğin gelişmesini göstermektedir. Arnavutluktaki Bektaşi propagandası, kabul edildiği gibi 18. yüzyılda başlar. Evliyaları da tarihi kişilerdir. Bektaşi tekyelerinin yerleşme yerlerini incelersek : Bektaşiliğin dışındaki sofu tarikatların tekyeleri genellikle büyük oturma merkezleri içinde veya çevresinde bulunur. Bektaşilerinki kural olarak, ya tüm sapa yerlerde veya köylerin kenarında bulunurlar. Bunun nedeni kuşkusuz biraz propaganda etkilerinin köylüyü hedeflemiş olması, biraz da Sünni hocaların tarafından haklarında çekernemezlik duyguları bulunmasıdır. Pek haklı olarak kabul edebiliriz ki: 1590 da Bektaşilerin, Yeniçeriliği ele geçirdiği tarih ile ve bunların 1826 da ortadan kaldırıldıkları zaman içinde, gerek İstanbul içi ve gerek diğer illerdeki Yeniçeri birliklerinin kışlalarında bir Bektaşi şeyhi ve Bektaşi tekyesi bulunurdu. Türk iç kalelerinin içinde veya dışında Bektaşi azizlerinin türbelerinin bulunması, Yeniçerilerle bağlantılı Bektaşi kuruluşlarından arta kalan eserler olması büyük bir olasılık taşır. Bu başlangıçtan sonra, artık tekyelerin. sıralanmasına geçebiliriz.

12 A N A D O.L U GBTA ANADOLU - Kapadokya (Şekil: 1) HACI BEKTAŞ-Î VELİ - Pir evi. Tarikatın ünlü kurucusu olan-hacı Bektaş, Anadolu da, Nevşehir ile Kırşehir arasmda adını taşıyan yerde (bugün ilçe) yatır (5). Mezarın bitişiğinde Pir Evi denilen bir tekye vardır. Bektaşi tarikatının ve tarikat mensuplarının genel karargâhı kabul edilir (6). Burada kurucu^ sunun mezarından başka, Balım Sultan adı ile anılan ve tarikatın bölünmüş olduğu 4 koldan (Bu 4 k ol: Rum Gazileri, Rum Ahileri - Rum Abdalları - Rum Bacıları) birinin kurucusu olan bir Bektaşi azizinin mezarı da bulunmaktadır. Bu mezar tekyenin mücerret adıyla anılan Kutsal Bekâr dervişlere ayrılmış olan bölümdedir. Ayrıca mühim olmak üzere (Acaba niye mühim) Sünni tarikatlarından Nakşibendi tarikatına mensup bir şeyh'in imamlık ettiği minareli bir cami de vardır. II. Mafımud zamanında Hacı Bektaş ı, Nakşibendi Şeyhi olarak gösterme çabasiyle ortaya çıkmış bir yeniliktir (7). Tekye vaktiyle, 362 Bektaşi köyünün geliriyle geçinirdi. Bu sayı o zamanki Osmaıilı idaresince, 24 e indirilmiştir. Tekyenin 60 bin lira (Altın para) olarak tahmin olunan geliri: Ruhani başkanı olan Dede - Baba ile mütevelli başkanı Çelebi arasmda bölüşülürdü. Dede-Baba, Hacı Bektaş-i Veli nin manevi İrşad Halifesi olduğu iddiasındadır. Hacı Bektaş tekyesinde oturur. Bektaşi organizasyonunun üzerinde egemenliğini sürdürür. Örnek olarak : Arnavutluk ve Girit Bektaşileri. Dede-Baba:yı en yüksek ruhani başkan olarak tanırlar. Şeyhlerinin atanması bunun tarafından-onaylanması gerekir. Tarikatın bu bölümü Arnavutların elinde olduğu sanılmaktadır. Son Şeyh Feyzi Baba, Arnavut olduğu gibi henüz açık olan makamlar için gösterilen adaylar da Arnavut tur (8). Dede-Baba nm buyruğu altında daha 8 baba vardır. Herbirinin ayrı konağı olup, tekyede görülen işlerin çeşitli bölümlerine bakarlar. Bundan başka genç Bektaşi, muhiblerinin eğitim işlerini yönetirler.

13 12 BEKTAŞÎLİĞİN COĞRAFİ DAĞILIM I Bölümler sırasiyle : Kiler işlerini Kilerci Baba, fırın işlerini Ekmekçi Baba, mutfak işlerini Aşçı Baba, ahır işlerini Atçı Baba, konuk işlerini Mihmandar Baba, Balım Sultan türbedarlığı ve Balım evi ve bağ islerini, Dede Bağı ve Han Dağı Babaları görürler. Çelebiler: Cemalettiıı Çelebi, Haci Bektaş m soyundan geldiğini ve bu nedenle hukuk açısından tarikatın en büyük başkanı olduğunu iddia eder. Bu-görev irsi ise de, veraset, babadan oğula olmayıp, ölen bir çelebinin yerine, kardeşi hayatta ise, kardeşi geçer. Kardeşi yoksa, ölenin oğlu bu görevi yüklenir. Çelebi tekye dışında oturur. Ve tekyenin mütevelli işlerine bakar. Çelebiler, Dede-Baba yandaşlarınca itiraza uğramaktadır. Bunlar, Hacı Bektag m evli olmadığını ve dolayısiyle çocuğunun da olamıyacağmı söyleyerek, Çelebileri sahtekâr sayarlar. Çelebiler ise, soyunun atası olan kişinin, Hacı Bektaş m burun kanını içerek gebe kalan bir kadından mucize olarak doğduğunu bir efsane ile açıklarlar (9). Meşrutiyetin ilân edildiği 1909 yıllarında, Çelebi, yeni hükümete bir dilekçe vererek, Çelebiliğin tarikatın en yüksek başkanı olarak tanınmasını ve eski haklarının geri verilmesini istemiştir. Şimdi yalnız Anadolu Kızılbaş halkları tarafından tanınmaktadır. Ve kendilerine bağlı Alevi Dedeleri, Çelebilerin onayını gerekli sayarlar. Soydan gelme olduğu anlaşılan (10) bu şeyhler (Alevi Dedeleri) ile kendilerine bağlı topluluk, Bektaşi Babalar tarafından az çok hafife alınmakta, bunları Sofu Süreği adıyla anmaktadırlar. Organizasyonlarını gevşek, yol ve yöntemlerini batıl saymaktadırlar. Rumeli Hisarı tekyesi şeyhinin oğlu, arala.rındaki farkı şöyle açıklamıştı: Kızılbaşlarm bir nevi İslâm Katolikliğine, hakiki Bektaşilerin ise, Islâm Protestanlığına benzediğini söylemişti. Robert Kolej in eski öğretmenlerinden biri tarafından ortaya konan bu tanıklığa göre: Bektaşilerin bir tür devrimci ve yenilikçiliği temsil ettiklerini, diğerlerinin ise, ilkel bir yolda olduklarını anlatmak istemiştir. Dede-Baba ile Çelebi arasındaki bağ, hiç şüphesiz' gergindir. Fakat Kutsal Bekâr Dervişler, evli şeyhler tarafından saygıyla karşılanır. Bektagiler, Kızılbaşlarm zıddına, mezheplerinin kurucusunun altıncı İmam Cafer-i Sadık olduğunu, Kızılbaşlar ise, beşinci imam Muhammed Bakır mezhebine bağlı olduklarını savunurlar. İmam Bakır dan el adıklarmı ileri sürerler. Bektaşilerde ruhban sınıfını oluşturan dervişlerin çoğu mücerret yani kutsal bekârdırlar (11). Kızılbaşlarm soydan gelen bir ruhban sınıfı da vardır. Yolları soydan gelme olduğu için zorunlu olarak evlidirler. Çelebiler hakkında en eski belge, 1526-27 de ortaya çıkan Derviş ve Türkmen baş kaldınsiyle ilgili- görünüyor (12). Bu baş kaldırmanın çıkışı ve yayıldığı alan, Ankara yöresidir (13). Baş kaldıranın elebaşısı

14 BEKTAŞÎLİĞİN COĞRAFİ. DAĞILIM I 13 Kalenderin Çelebi namını taşıdığı bazı yazarlar tarafından söylenmektedir. Fakat bunun neslen Hacı Bektaş-i Veli ye çıktığı yolunda hepsi birleşmez. Bektaşilerle Yeniçeriler arasındaki bağ göz önüne alınırsa, bu olayda Yeniçerilerin, Çelebi üzerine kesinlikle tereddüt göstermemiş olduklarını söylemek uygun olur. Nevşehir çevresi : Burada Seyyid Nureddin (A l) adında bir azizin mezarının bulunduğu söyleniyor. Kırşehir çev resi: Bana, bu bölgede Ahi Evren denilen bir azizin tekyesinin bulunduğunu bir derviş söylemişti (14). Sultan Osman ın silah arkadaşları arasında aynı adı taşıyan bir azizin de Kırşehir de yatmakta olduğunu Hacı Kalfa bildirmektedir (15). Evliya Çelebi ise, Ahi Evreni Kesriyeli Ahi Baba adı ile Denizli de yatmakta olduğundan söz ediyor. Bu üçüncü azizin Türk tabağlarının piri olduğunu söylüyor. Bu menkabe biraz karışık görünüyor. Bu kişi, adını (yabani hayvan) anlamına gelen (Evren)den (A2) almış olduğu anlaşılıyor (16). Ankara da bir yerde Ak Evren tekyesi vardır. Bu sözcük, halk yakıştırması ile (ahi), (ak) olmuştur. Aslı, Ahi Evren veya Ahi Eren olsa gerektir. Eren, aziz demektir. Ahi ise, Arapçada (kardeş) anlamında bir sözcüktür. İbn-i Ba~ tuta, Selçuklular devrinde Ahiliğin Anadolu Türkmenleri arasında çok yaygın bir sosyal birlik (17), oldukça'önemli bir organizasyon (18) olduğunu bildiriyor. Ahiliğin fütüvvet kurallarıyla sıkı sıkıya bağlı olduğunu anlatıyor. Bektaşiler arasında Ahi sözcüğünün Hacı Bektaş tekyesinin şeyhi anlamına geldiğini sanıyorum. Bektaşilerin eskiden Ahiyan-ı Rum yani, Anadolu Kardeşleri denilen (19) ikinci bir kolu vardı. Büyük bir olasılıkla söyleyebilirim ki, Bektaşiler eski tarihlerde Türkmen fütüvvet mensuplariyle kaynaşmış veya bunları özümseyerek temsil etmişlerdir. Mucur : Burada, bir Bektaşi dervişi tarafından beklenen kutsal bir taş vardır (20). Yatuk Sultan: Bu aziz Kırşehir yöresinde bir köy tekyesinde yatır. Yozgat : Bu yörede, Mucur denilen yerde bir tekyenin bulunduğu söyleniyor. Haritamızda gösterilmiştir. Ancak, Kırşehir deki aynı adlı yerden başkadır. Ankara : Ankara'nın doğusunda, Hüseyin Dağ ı üzerinde, Bektaşiler tarafından savaşçı bir veli olarak kabul edilen ve Arap soyundan gelen Hüseyin Gazi nin mezarı vardır. Evliya Çelebi zamanında burada, 100 dervişin bulunduğu bir tekye vardı. Her yıl burada, kalabalıkla bir kutsal tören ya-

15 14 BEKTAŞİLİĞİN COĞRAFİ DAĞILIM I parlardı (21). Şimdi, yalnız Bayrami Dervişleri tarafından yönetilen bir türbe vardır (22). Beypazarı : Bu kasabanın batı tarafında, Sakarya boyunda Emrem Sultan türbesi vardır. Burasını cahil bir köylünün sözlerine dayanarak, kızı ve iki oğlu ile birlikte yatan Konyari Sultan olarak, Lejean bildirmektedir (23). Gerçekte, Emrem Yunus, Bektaşilerce kendi tarikatından saydıkları' bir azizdir. Halk tarafından ziyaret edildiği halde, burada bir kuruluş olmadığı sanılmaktadır (24). Kalecik : Evliya Çelebi, bu ilçe içinde Koçu Baba adında bir ziyaretgâhtan söz etmektedir. Hacı Bektaş m müridlerinden olan bu kişi, adım taşıyan tekyede yatmaktadır. Tekvede başka bina yoktur. Türbede, süslü kandil ve şamdanlar vardır. Azizin davulu, bayrağı, giysileri v e. kılıncı, hayatta olduğu gibi durmaktadır. Türkmenlerin bu veliye büyük inançları vardır (25). Çankırı : Bu ilde, Kızılırmağ'ın kuzeyinde, Ayrak köyünde, Muhammed Şah Dede nin türbesi ve tekyesi vardır. Evliya Çelebi, içinde 100 Dervişin bulunduğunu, konuksever olduklarını bildiriyor. Evliya Çelebi ye göre bu aziz, Horasan dan Hacı Bektaş ile birlikte gelmiş, Yıldırım Beyazıd ın sarayına konuk edilmiştir (26). Çorum : Çorum un 10 Km. batısında, yerli bir kaynaktan alınmış, Kipertek haritasında yeri belirlenen Şeydim Sultan türbesi gösterilmektedir. E v liya Çelebi ise, burayı yalın ayak, baş açık Bektaşi dervişlerinin tekyesi olarak tanımlamaktadır (27). Alaca (Çorum ili) : Arap savaşçılarından Hüseyin Gazi nin mezarının bulunduğu Şamaspur tekyesi de bu tarikata aittir. Şimdi terk edilmiş ve yıkık durumdadır (28). Osmancık (Çorum ili) : Burada, Hacı. Bektaş ile birlikte Horasan dan gelen Koyun Baba mn mezarı bulunmaktadır. Evliya Çelebi ye göre, bu kentin bütün halkı Bektaşi idi (29). Bu tekye şimdi başka ellere geçmiş ve aziz isim değiştirerek, Pamuk Baba olmuştur. Amasya : Burada, Piri Baba nın kabrinin bulunduğu bir tekye vardır. Merzifon (Amasya ili) : Hacı Bektaş ın yaranından Piri Baba nm mezarı buradadır. Evliya Çelebi, zamanında burada 300 derviş bulunuyor, 368 köyün geliri ile

16 BEKTAŞİLİĞİN COĞRAFİ DAĞILIMI 15 geçiniyorlardı. Sonra buraya yeni bir hayat geldi. Bunda, Kafkasya göçmenlerinin büyük bir rolü vardır. Şebinkarahisar : Barikunde (Giresun) : Burada bulunan tekyede, Behlül Semerkandi ile Alçoban ın (30) mezarları vardır. Kipertek haritasında, Şebinkarahisar ın hayli güneyinde, Erzincan yolunda gösterilen tekye, Emon olduğu sanılmaktadır. Bundan başka Evliya Çelebi de, Açmijraz ın yöresinde, Mehmed Şah veya Muhammed Şah adında bir Bektaşi tekyesinden söz etmekte-, dir (31). Sivas : Kentte, sonradan Berut valisi olan Halil Paşa nın yaptırdığı, Masumlar tekyesi denilen yeni bir bina vardır. Burada yatan iki masumun mezarım bir dervişin rüya yolu ile bulduğu söylenmektedir. Söylentiye göre, bu masumlardan biri, beşinci imam Muhammed Bakır m oğlu Ali Ekber, öteki masum ise, yedinci imam Musa Kâzım m oğlu Salih olduğu anlaşılıyor. Bu masum çocuklar şehid edilmişlerdir (32), (33). Ayrıca Halil Paşa nın bir masum çocuğu da burada gömülüdür. Divriği (Sivas ili) : Divriği den üç saat uzakta Gani Baba adında bilgin bir Bektaşi tarafından yaptırılan ve îndihar tekyesi diye anılan bir zaviye vardır. Yoğun Şii halklarla dolu olan bu il içinde, daha üç tekyenin varlığını (34) Evliya Çelebi söylemektedir. Bunların ilk ikisi her halde Merzifon ve Osmancık tekyeleridir. Şimahi : Bektaşîliğin doğuya doğru genişleyip yayılmasının son noktasıdır. Evliya Çelebi nin Baku yöresindeki ziyaret ettiği tekye, Şimahi tekyesi olmalıdır. Burada Pir Mirzat m kabri bulunmaktadır. 300 köyün geliri ile geçinmektedir (35). Dersim (Tunceli) : Bu yörede de Hacı Bektaş ı tanıyanlarca, bir Bektaşi tekyesi olduğu söylenmektedir (36). Hiç bir Bektaşi tekyesi olmayan Anadolu merkezlerinin, eksik de olsa, bir listesinin yapılması, gelecekteki araştırmacılar için yararlı olacaktır. Bektaşilerden aldığım bilgilere dayanarak, Bektaşi kuruluşu olmayan illeri şöyle sıralayabiliriz: Adana, Gaziantep, Beyşehir, Bursa, Kayseri, -Çanakkale, İsparta, Karaman, Konya, Manisa, Maraş (37), Mersin, Nazilli, Birgi, Tarsus, Trabzon. Bektaşilerin Ankara da bulunmayışı, Bayrami tarikatının üstünlüğü''ile, Konya, Karaman (38) ve Manisa daki yoklukları - Mevlevi

17 16 BEKTAŞÎLİĞİN COĞRAFİ DAĞILIM I tarikatının etkinliği ile açıklanabilir. Adana (39), Aydın, Kayseri (40), Birgi (41) gibi kentler sünni halk ile doludur. Eskîşehir (Seyyid Gazi) : Eskişehir in güneyinde bir ilçe olan Seyyid Gazi, adını ilçeye veren ve tekyede yatan aziz, Arapiar döneminde tanınmış savaşçıların en ünlüsüdür. Mezarı Selçuklular döneminde bulunmuştur. Bu kuruluş 16. yüzyılda Bektaşi lerin. eline geçmiştir (42). Tekye hâlâ ayakta ise de vakıf bina harap durumdadır (43). Bunun yanında ve batı tarafında' Şücaaddin in tekyesi bulunmaktadır. Şücaaddin, Jakop tarafından önemli bir Bektaşi azizi olarak gösterilmektedir (44). Tekyenin korunmuş olduğu sanılmaktadır. Aynı ilçede Melek Baba, "üryan Baba tekyelerinden eser kalmamıştır. Dumlupmar (Kütahya ili) : - Dumlupmar istasyonunun yakınında ve yeniden onarılmış olan Cafer Baba tekyesi vardır. 1826 da yıkılmış Bektaşi tekyesinin bir bölümüdür (45). Balıkesir : B1! il Ssyyid. Csms,! Su.Its.zi y&ttnsirtsi-dır (4-0). Fâks/t tskys hakkında bir bilgi alınamamıştır. Çanakkale : Bugün burada hiç bir tekye yoksa da, burada bulunan Yeniçerilerin sayısı göz önüne alınırsa, 1826 dan önce bir Bektaşi merkezi olduğu açıkça görülür. Rodiuş vadisinde, Sır acık köyünün dışında bir tekye vardır. îçinde yatmakta olan azizin adı inci veya incir Baha dır (4 A ). Harap durumdadır. Bugün dahi ziyaret edilmektedir (47). Yüzyılımızın ilk yarılarında, Chevalier in tanıttığı tekye, büyük bir olasılıkla budur (48). Bursa : Bektaşilerin şimdi burada bir temelleri yoksa d i, önceleri, tarikatın büyük merkezlerinden biri olduğunu biliyoruz (49). Şimdi sayacağımız tekyeler, gerçek veya sanal olarak Bektaşi azizlerine aittir: Abdal Murad; bu azizin adına Sultan Orhan tarafından yaptırıldığı söylenen bir tekye vardır (50). 16. yüzyıl tarihçisi Sadeddin, o devri yaşayanlardan olduğunu söylemektedir. Fakat Abdal Murad m Bektaşilikle ilişkisinden söz etmemektedir. Belki bu Şeyh in- varlığı da şüphelidir. Evliya Çelebi ise, Abdal Murad m, Hacı Bektaş yaranından olduğunu bildiriyor (51). Bu tekye ile ilgili 17 ve 18. yüzyılda yazılmış belgeler vardır (52). Azizin mezarı da korunmuştur (53). Geyikli Baba : Abdal Murad m savaş arkadaşlarından kabul edilir. Hacı Bektaş yaranından ve Ahmed Yesevi halifelerinden sayıiır (54). Hacı Bektaş

18 BEKTAŞÎLİĞİN COĞRAFİ DAĞILIM! 17 ile ilişkisi, Abdal Musa da olduğu gibi sonradan ortaya atılmış bir şeydir (55). Bamazan Baba : Evliya Çelebi, Rama,zan Baba yı Bursa da lâtif bir çayır ortasında yapılmış bir Bektaşi tekyesinde yattığım bildiriyor (58). Fakat Esat bunu Nakşibendi lerden sayıyor (57), (5A). Şeyh Kili (Kayalı Baba) : Bu azizin mezarı bulunan tekyenin kurulusunu Evliya Çelebi, Sultan Orhan a bağlıyor (58), (6A). Akbıyık.Sultan : Bu aziz ise, aynı yazar tarafından hem Bayrami (59), hem de Bektaşi (60) olarak gösteriliyor. Uşak : Asıl adı Recep olan bu aziz, Hacı Bektaş ardalarından Kolu Açık Hacım Sultan dır. Uşak tan üç saat uzaklıkta yatmaktadır.(61)- Tekye şimdi işlememektedir. Fakat bir mütevelli -tarafından yönetilmektedir. Önemi yöresel kaldığı anlaşılıyor. Altıntaş ile ıhsaniye istasyonu arasında Hacı Bektaş ardalarından Resul Ali Sultan veya Resul Baba yatmaktadır (62), ('7A ). Denizli : Eskiden olduğu gibi, bugünde de Denizli bir Bektaşi merkezi olduğu anlaşılıyor. Î1 içinde üç tane Bektaşi tekyesi olduğu söyleniyor. İki saatlik bir çevre içinde Teslim Sultan ile Dede Sultan (8A) mezarları bulunmaktadır. Karaağaçta (63). Niyazi Baba veya Niyazi Sultan yatmaktadır (9 A ). Tavas : Burada Hacı Bektaşi Veli ardalarından Sarı İsmail Sultan yatmak-.,tadır. Antalya : Tarikatın burada bir tekyesi varsa da o kadar önemli olmadığı sanılmaktadır. Antalya çevresinde : Elmalı : Burada önceleri Haydar Baha nın (10A) mezarının bulunduğu bir tekye vardı. 1826 da yıkılan tekyelerden birisidir. Kasaba halkınca Abdal Muşa adındaki pek ünlü bir azizin yattığı yer olarak bilinmektedir (64). Kasabanın on iki kilometre güney batısında Tekye diye bilinen bir köy vardır. Elmalı; Tahtacıların yaşadığı bir merkezdir. Burada tarikatın tekye dışındaki üyeleri, Arnavutluk ta olduğu gibi, hali vakti yerinde, mal mülk sahipleridir (65). Forma: 2

19 18 BEKTAŞİLİGİN COĞRAFİ DAĞILIM I Cilveci : Elmalı nm üç saat kuzeyinde bulunmaktadır. Abdal Musa nın müridlerinden Kilerci Baba mn mezarı ve tekyesi buradadır (66). Finike : Elmalı nın limanıdır.. Kâfi Baba mn mezarının bulunduğu bir tekye vardır. Burası, Peters ve Le Ghamp tarafından gösterilen Limiyra daki tekye olsa gerektir. 1884 de burada iki derviş vardı (67). Güîhisar : Tefenni nin otuz kilometre güney doğusunda bulunan bir ilgenin kuzeyinde Yaman Ali Baba nm mezarının bulunduğu bir tekye vardır. Muğla (Yatağan) : Kentin iğinde Kara Oyuk yöresinde, 18. yüzyılın ilk yıllarında Paul Lukas m ziyaret ettiği (Jatogunde) Yatağan Baba mn mezarının bulunduğu zengin ve önemli bir tekyedir (68). Bu tekye, 1826 yılında yıkılan Bektaşi kuruluşlarından biri idi. Bugün tekye az çok onarılmış görülüyor. Yatağan Baba, bir söylentiye göre, Abdal Musa nın piri olduğu sanılır. Ayni yerde Abdi Bey Sultan m mezarı ve tekyesi vardır (11A). İzmir : Kentin kenarında Kâtipoğlu mahaiiesüıde Haşan Baba nın mezarının bulunduğu küçük bir Bektaşi tekyesi vardır. Kalenin bulunduğu tepedeki Polycamp m mezarının etrafındaki küçük kabristanda da Bektaşi mezar taşları görülmektedir (69). Tire : Burada iki tekye vardır. Birinde Horasanlı Ali Baba nm türbesi bulunmaktadır. Menemen : Buradaki tekyede Bekri Baba nın mezarı bulunmaktadır. Manisa : Bektaşilerin 1826 dan beri burada bir tekyesi yoktur. Ancak buradaki Bektaşiler, Aynî Ali Baba ile Niyazi Baba nm kendi tarikatlarına ait olduğunu söylüyorlar.

20 İSTANBUL Bu kentteki tekyelerin listeai bana Rumeli yakasında bulunan Şehidler tekyesinde verilmiştir (70). Anadolu yakası : Merdivenköy dergâhı Bektaşiierin en önemli bir tekyesidir. Kostantin ile savaş eden ve burada mezarı bulunan eski savaş erlerinden Şah Kulu nun (Asıl adı Şuca ) mezarının bulunduğu bir yer olduğu söylenir (12A). Tekyenin son kurucusunun adı Mehmed Ali Baba ve şimdiki şeyhin adı ise, Hacı; Ahmed Baha dır (13A).-Tekyede aynı zamanda Azbi Çavuş un mezarı da bulunmaktadır. Bir söylentiye göre bu kişi Mışri Efendiyi sürgüne götüren görevli imiş. Yolda Mısri Efendi tarafından irşad edilmiştir (71). 1826 da tarikatın kaldırılmasında (72) on dört tekyenin dokuzu yıkılmıştı (73). Yıkılan tekyeler şunlardır: Yedikule, Eyüp, Sütlüce, Karaağaç, Şehitlik (74), Çamlıca, Merdivenköy, Öküzlimanı (75), Üsküdar (76), tekyeleridir. Bununla birlikte Bektaşiler, 1826 dan sonra, bu tekyelerin yedisini tekrar kurmayı başarmışlar (77), ayrıca Tcpkapı da da bir tekye uyandırmışlardır. İstanbul'daki Bektaşi tekyelerini şöyle sıralayabiliriz: A Anadolu yakası, Merdivenköy tekyesi. B Rumeli yakası, Yedikule - Kazlıçeşme, Şeyh Abdullah, Karaaydın (Eyüp sırtları) Şeyh Hafız Baba, Sütlüce, Şeyh Hüseyin Baba, Karaağaç (Kâğıthane) Şeyh Münir Baba, Rümelihisarı Şehidler, Yedikule ve Topkapı tekyeleri mücerret yani kutsal bekâr dervişler tarafından yönetilir. Rumelihisar dergahı şeyhleri ise, Anadoluludurlar. Makamları babadan oğula geçer. Rumelihisarınm deniz kenarında, hisar burnuna yakın bir yerde bulunan Birinci Ahmed devrinde ölmüş, bir gemici aziz olan Durmuş Baba nm tekyesi de vardır (78). Şimdi Halvetilerin elindedir. Ayrıca İstanbul un kuzeydoğu tepelerinde Istranca tekyesi de varmış. Trakya nın (Şekil: 2) bu yöresinde, özellikle Edirne, dolaylarında (79) daha bir çok tekye vardır ki, bunların çoğu, 1826 da yıkılmıştır.