TÜRBELERİMİZ...[ahteri]: BALKANLARDAKİ BEKTAŞİ TEKKELERİ

12 Ocak 2016 Salı

BALKANLARDAKİ BEKTAŞİ TEKKELERİ

T.C.

TRAKYA ÜNİVERSİTESİ

FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

BALKANLARDAKİ BEKTAŞİ TEKKELERİNİN ENERJİ VERİMLİLİĞİ

AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ :

HARABATİ BABA DERGÂHI ÖRNEĞİ

Tuba HATİPLER ÇİBİK

Yüksek Lisans Tezi

MİMARLIK ANABİLİM DALI

Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Filiz UMAROĞULLARI

EDİRNE-2014

BALKANLARDAKİ BEKTAŞİ TEKKELERİNİN ENERJİ VERİMLİLİĞİ

AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ:

HARABATİ BABA DERGÂHI ÖRNEĞİ

Tuba HATİPLER ÇİBİK

ÖZET

Gelişen teknoloji ve artan enerji ihtiyacı ile ters orantılı olarak azalan enerji

kaynakları göz önünde bulundurulduğunda yapılarda sağlanacak enerji verimliliği elde

edilmesi her geçen gün önem kazanmaktadır. Sürdürülebilirlik bağlamında insan

hayatının devamlılığının vazgeçilmez bir unsuru olan çevreye karşı daha duyarlı

olabilmek ve en az enerji tüketimi yapan yapılar elde edebilmek için enerji

verimliliğinin yapılarda temel tasarım girdisi kabul edilmiş olması gerekmektedir.

Tarihî yapıların da bu kapsamda değerlendirilmesi ve elde edilen verilerin geleceğe

taşınması, bu alanda bir farkındalık oluşturacaktır.

Hacı Bektaş Veli ile başlayarak onun yön verdiği dervişler eliyle Anadolu’dan

çıkmış ve Balkanlara hatta Balkan coğrafyasının en ücra noktalarına ulaşmış olan

Bektaşilik, bu coğrafyada yaşayan toplumların hayat çizgileri üzerinde belirleyici bir

etki bırakmıştır. Bu tasavvufi hareketten günümüze kalan tarikat yapıları olarak kabul

edebileceğimiz Bektaşi tekkeleri, Balkan coğrafyasının birçok noktasında varlığını

sürdürmüş ve insanların gündelik hayatlarının da içinde yer alan yapılar hâline

gelmişlerdir.

Bu çalışmada Balkanlardaki Bektaşi tekkeleri tespit edilerek seçilen bir tekkenin

enerji verimliliği bağlamında değerlendirilmesi yapılmıştır. Çalışmanın giriş bölümünde

araştırmanın amacı, kapsam ve yönteminden bahsedilerek kısa bir literatür özetine yer

verilmiştir.

2. bölümde, ulusal ve uluslararası birçok kaynaktan tarama yapılarak Balkan

coğrafyasında var olan, Bektaşi tekkeleri ulaşılabilen bilgi ve fotoğraflara yer verilerek

anlatılmıştır.

3. bölümde, değerlendirme çalışmasına ışık tutması amacıyla farklı tez ve

makalelerden, alanında yapılmış yayınlardan faydalanarak enerji verimliliği ve enerji

verimliliği kriterleri açıklanmıştır.

4. bölümde, alan çalışması kapsamında Harabâti Baba Dergâhı enerji verimliliği

kriterleri içinde analiz edilmektedir. Dergâhın tarihsel geçmişine değinildikten sonra

dergâh yapıları fotoğraf ve çizimlerle desteklenen analiz tabloları içinde tek tek ele

alınmaktadır. Çalışma, Sonuç ve Öneriler bölümüyle tamamlanmıştır.

Yıl: 2014

Sayfa sayısı: 97

Anahtar kelimeler: Bektaşilik, Tekke, Enerji Verimliliği, İklim, Farkındalık.

iii

Master’s Thesis

Evaluation of Bektashi Dervish Lodges in Balkans in Terms of Energy Efficiency

-Harabati Baba Lodge Example -

T.Ü. Institute of Science

Department of Architecture

ABSTRACT

Starting with Hacı Bektaş Veli, Bektashism, which came from Anatolia in the

hands of Dervishes, who were oriented by him, has reached Balkans and even to the

most remote points of the Balkan region and has left a decisive influence on the life of

the communities living in this region. Bektashi lodges which can be regarded as

surviving sect structures of this Sufism movement has existed in many places in the

Balkans and have become structures which involved in the daily lives of people.

Considering the emerging technologies and increasing energy needs inversely

proportional to the reduced energy sources, achieving energy efficiency in buildings

become more important every day. In regard to sustainability, to be more sensitive to

the environment, which is an indispensable element of continuity of human life and to

obtain structures with the lowest energy consumption, energy efficiency must be

adopted as the basic design entries of the structures. Evaluation of the historic structures

in this context and the transfer of the data obtained to the future will create awareness in

this area.

In this study Bektashi lodges in the Balkans have been identified and a selected

lodge has been evaluated in the context of the energy efficiency.

In the introduction to the study, the aim, scope and method of the study are

mentioned and a brief summary of the literature is given.

Section 2 is described by including information and photos about the Bektashi

dervish lodges existing in the Balkans and are accessible, through searching many

national and international from sources.

In the Section 3, also in order to shed light on the evaluation studies, energy

efficiency and energy efficiency criteria are described by taking the advantages of

different theses, articles and publications in this field.

In Section 4 Harabati Baba Lodge is discussed within the scope of application

studies. In this section, firstly the history of the Harabati of Baba Lodge is explained,

then supported by detailed photographs and drawings, the lodge structure was evaluated

in terms of energy efficiency. The study was completed with the Conclusions and

Recommendations section.

Year: 2014

Number of Pages: 97

Keywords: Bektashism, Lodge, Energy Efficiency, Climate, Awareness.

TEŞEKKÜR

Yüksek lisans eğitiminin başından itibaren danışman hocam olan ve tez

danışmanlığı sayesinde mesleki ve akademik olarak oldukça eğitici ve bir o kadar da

keyifli bir süreç geçirmemin yegâne sebebi olan Yrd. Doç. Dr. Filiz Umaroğulları’na bu

süreçte benden esirgemediği hoşgörüsü, bilgi ve tecrübesi için sonsuz teşekkürlerimi

sunarım. Yine bu süreçte beraber çalışma şansına eriştiğim hocalarım Yrd. Doç. Dr.

Esma Mıhlayanlar ve Yrd. Doç. Dr. Semiha Kartal başta olmak üzere yüksek lisans

eğitimi sırasında bilgilerinden yaralandığım hocalarım Yrd. Doç. Dr. Pınar Kısa Ovalı

ve Yrd. Doç. Dr. Sennur Akansel’e teşekkür ederim.

Hayatımın her anında ve bu çalışma sırasında yardımı, bilgisi ve sonsuz

sevgisiyle hep yanımda olan babam Yrd. Doç. Dr. Mustafa Hatipler’e, bu süreçte küçük

kızımın her türlü bakım ve ihtiyaçlarını büyük bir özveri ve sabırla karşılayan çok

değerli annem Canan Hatipler’e, sadece varlığı için kardeşim Tarık Hatipler’e ve bu tez

çalışmasının en önemli ayağı olan Harabâti Baba Tekkesi ziyaretinde bana eşlik eden ve

yardımcı olan sevgili geniş aileme teşekkürü bir borç bilirim.

Bu süreçte mesleki tecrübelerini ve özellikle alan çalışmasında yardımlarını

benden esirgemeyerek bu yoğun dönemde bana sonsuz bir anlayış gösteren, her konuda

bana destek olan kıymetli eşim Mimar Osman Çibik’e ve bensiz geçirdiği zamanlardaki

sabrı için kızıma ayrıca teşekkür ederim.

Çalışmamın son aşamasında engin bilgi ve tecrübesiyle çalışmamı titiz bir

şekilde redakte eden Uzm. Edebiyat Öğretmeni Arzu Ulaşdır’a teşekkürlerimi sunarım.

Yüksek lisans eğitiminin bir sonucu olan ve akademik hayatımın bir başlangıcı

olmasını umduğum bu tez çalışmasını tam da bu süreçte hayatıma dâhil olan en kıymetli

varlığım kızım Elif Mihrimah’a ithaf ederim.

Mimar Tuba HATİPLER ÇİBİK

İÇİNDEKİLER

ÖZET _____________________________________________________ i

ABSTRACT _______________________________________________ iii

TEŞEKKÜR _______________________________________________ v

ŞEKİLLER DİZİNİ ________________________________________ ix

TABLOLAR DİZİNİ ________________________________________ x

BÖLÜM 1:GİRİŞ ___________________________________________ 1

1.1.Araştırmanın Amacı ____________________________________________________ 2

1.2.Araştırmanın Önemi ____________________________________________________ 3

1.3.Araştırmanın Kapsam ve Yöntemi _________________________________________ 3

1.4.Literatür Taraması _____________________________________________________ 4

BÖLÜM 2: BALKANLARDA BEKTAŞİLİK VE BEKTAŞİ

TEKKELERİ _______________________________________________ 7

2.1.Bektaşilik _____________________________________________________________ 7

2.2.Balkanlarda Bektaşilik __________________________________________________ 8

2.3.Bektaşi Tekkeleri ve Özellikleri __________________________________________ 10

2.3.1.Tekkelerin Genel Özellikleri ___________________________________________________ 11

2.3.2.Tekkelerin İşlevi ve İşleyişi ____________________________________________________ 11

2.3.3.Tekkelerin Ana Mimari Öğeleri_________________________________________________ 12

2.3.3.1.Tevhidhane _____________________________________________________________ 12

2.3.3.2.Meşruthane _____________________________________________________________ 13

2.3.3.3.Türbe __________________________________________________________________ 13

2.3.3.4.Tekkelerin Diğer Mimari Öğeleri____________________________________________ 13

2.4.Balkanlarda Bektaşi Tekkeleri ___________________________________________ 13

2.4.1.Arnavutluk’ta Bektaşi Tekkeleri ________________________________________________ 15

2.4.1.1.Berat (Arnavud Belgradı) Baba Aliço Tekkesi _________________________________ 16

2.4.1.2.Berat Glava Bölgesi İsmail Baba Tekkesi _____________________________________ 16

2.4.1.3.Berat (Arnavud Belgradı) Prista Köyü Bektaşi Tekkesi __________________________ 16

2.4.1.4.Elbasan (İlbasan) Cefâî Baba Tekkesi ________________________________________ 17

2.4.1.5.Elbasan (İlbasan) Bölgesi Martanes Bektaşi Tekkesi ____________________________ 17

2.4.1.6.Frasırî Nasîbi Tâhir Baba Tekkesi ___________________________________________ 17

2.4.1.7.Gjirokaster (Ergiri) Âsım Baba Bektaşi Tekkesi ________________________________ 17

2.4.1.8.Gjirokaster (Ergiri) Baba Musa Bektaşi Tekkesi ________________________________ 17

2.4.1.9.Korça (Göriçe) Melçan Bektaşi Tekkesi (Büyük Tekke) _________________________ 18

2.4.1.10.Kolonya’nın Kesandre Köyü Hacı Baba Horasânî Tekkesi ______________________ 18

2.4.1.11.Korça (Göriçe) Turan Bektaşi Tekkesi ______________________________________ 18

vii

2.4.1.12.Kruya (Akçahisar) Hacı Yahya Baba Tekkesi _________________________________ 19

2.4.1.13.Leskovik Baba Âbidin Tekkesi ____________________________________________ 20

2.4.1.14. Saru Saltuk Tekkesi (Dergâhı) ____________________________________________ 20

2.4.1.15.Semberdheny Bektaşi Tekkesi _____________________________________________ 20

2.4.1.16.Tiran Bektaşi Tekkesi ____________________________________________________ 20

2.4.2.Bosna-Hersek’te Bektaşi Tekkeleri ______________________________________________ 21

2.4.2.1.Blagay Bektaşi Tekkesi ___________________________________________________ 21

2.4.2.2.Bosna Hersek’te Bulunan Diğer Tekkeler _____________________________________ 22

2.4.3.Bulgaristan’da Bektaşi Tekkeleri _______________________________________________ 23

2.4.3.1.Akyazılı Sultan Bektaşi Tekkesi ____________________________________________ 23

2.4.3.2.Demir Baba Tekkesi ______________________________________________________ 24

2.4.3.3.Hasköy (Haskova) Otman Baba Tekkesi ______________________________________ 25

2.4.3.4.Kıdemli Baba Tekkesi ____________________________________________________ 26

2.4.3.5.Kızana Tekkesi __________________________________________________________ 27

2.4.3.6.Niğbolu Ali Koç Baba Tekkesi _____________________________________________ 27

2.4.3.7.Şumnu (Şumen) Musa Baba Tekkesi ________________________________________ 28

2.4.3.8.Voden Hüseyin Baba Tekkesi ______________________________________________ 28

2.4.4.Kosova’da Bektaşi Tekkeleri ___________________________________________________ 28

2.4.5.Macaristan’da Bektaşi Tekkeleri ________________________________________________ 30

2.4.5.1.Gül Baba Tekkesi ________________________________________________________ 30

2.4.6.Makedonya’da Bektaşi Tekkeleri _______________________________________________ 32

2.4.6.1.Hâce Baba Bektaşi Tekkesi ________________________________________________ 32

2.4.6.2.Hamza Baba Bektaşi Tekkesi _______________________________________________ 33

2.4.6.3.Harabâti Baba Dergâhı ____________________________________________________ 33

2.4.6.4.Hüseyin Baba Tekkesi ____________________________________________________ 35

2.4.6.5.Üsküp Bektaşi Tekkeleri ve Diğer Bektaşi Tekkeleri ____________________________ 35

2.4.7.Romanya’da Bektaşi Tekkeleri _________________________________________________ 35

2.4.7.1.Babadağ Sarı Saltuk Türbesi ve Tekkesi ______________________________________ 36

2.4.8.Sırbistan’da Bektaşi Tekkeleri __________________________________________________ 36

2.4.9.Yunanistan’da Bektaşi Tekkeleri ________________________________________________ 37

2.4.9.1.Alasonya (Salih Baba) Bektaşi Tekkesi _______________________________________ 37

2.4.9.2.Dimetoka Mürsel Baba Tekkesi _____________________________________________ 37

2.4.9.3.Hasan Baba Tekkesi ______________________________________________________ 37

2.4.9.4.Horasanizade Mevlana Derviş Ali Bektaşi Tekkesi (Dergâhı) _____________________ 38

2.4.9.5.İskeçe Bektaşi Tekkesi ____________________________________________________ 38

2.4.9.6.Katarin Bektaşi Tekkesi ___________________________________________________ 39

2.4.9.7.Kesriye Bektaşi Tekkesi ___________________________________________________ 39

2.4.9.8.Reni Bektaşi Tekkesi _____________________________________________________ 40

2.4.9.9.Sarıgöl (Kozana) Bektaşi Tekkeleri _________________________________________ 40

2.4.9.10.Selanik Bektaşi Tekkesi __________________________________________________ 40

2.4.9.11.Seyyid Ali Sultan (Kızıl Deli Sultan ) Tekkesi ________________________________ 41

2.4.9.12.Vudurina Köyü Tekkesi __________________________________________________ 42

2.4.9.13.Yunanistan’da Diğer Bektaşi Tekkeleri ______________________________________ 42

viii

BÖLÜM 3: BİNALARDA ENERJİ VERİMLİLİĞİ ETKENLERİ _ 45

3.1.Enerji Verimliliği ______________________________________________________ 45

3.2.Binalarda Enerji Verimliliği İlkeleri ______________________________________ 46

3.2.1.Çevresel Veriler _____________________________________________________________ 46

3.2.1.1.İklimsel Veriler __________________________________________________________ 46

3.2.1.2.Topoğrafik Veriler _______________________________________________________ 52

3.2.2.Binalara İlişkin Veriler _______________________________________________________ 53

3.2.2.1.Binanın Konumu _________________________________________________________ 53

3.2.2.2.Binanın Yönlendirilişi ____________________________________________________ 54

3.2.2.3.Binanın Geometrisi _______________________________________________________ 55

3.2.2.4.Binada Malzeme Seçimi ___________________________________________________ 56

3.2.2.5.Binada Doğal Aydınlatma ve Havalandırma ___________________________________ 57

BÖLÜM 4: UYGULAMA ÇALIŞMASI: HARABÂTİ BABA

DERGÂHI ________________________________________________ 60

4.1.Harabâti Baba Dergâhı’nın Tarihçesi _____________________________________ 61

4.2.Harabâti Baba Dergahı’nin İklimsel Özellikleri _____________________________ 63

4.3.Harabâti Baba Dergâhı’nın Mekânsal Kurgusu ve Yapısal Özellikleri __________ 66

4.4.Harabâti Baba Dergâhının Mimari Yapılarının Enerji Verimliliği Açısından Analizi

________________________________________________________________________ 83

BÖLÜM 5: SONUÇ VE ÖNERİLER __________________________ 87

EK _______________________________________________________ 89

KAYNAKLAR ____________________________________________ 91

ÖZGEÇMİŞ ______________________________________________ 97

ŞEKİLLER DİZİNİ

Şekil 2. 1.Balkanlarda Bektaşi Tekkeleri ___________________________________ 15

Şekil 2. 2.Korça (Göriçe) Melçan Bektaşi tekkesi (Büyük Tekke) [39] ____________ 18

Şekil 2. 3.Korça (Göriçe) Turan Bektaşi Tekkesi [40]. ________________________ 19

Şekil 2. 4.Kruya Hacı Yahya Baba Tekkesi [40] _____________________________ 19

Şekil 2. 5.Blagay Bektaşi Tekkesi [43] ____________________________________ 22

Şekil 2. 6.Akyazılı Sultan Bektaşi Tekkesi [40] ______________________________ 24

Şekil 2. 7.Demir Baba Tekkesi [40] _______________________________________ 24

Şekil 2. 8.Demir Baba Tekkesi [40] _______________________________________ 25

Şekil 2. 9.Hasköy (Haskova) Otman Baba Tekkesi [40]. _______________________ 26

Şekil 2. 10.Kıdemli Baba Tekkesi [48]. ____________________________________ 26

Şekil 2. 11.Niğbolu Ali Koç Baba Tekkesi [40]. _____________________________ 27

Şekil 2. 13.Yakova Tekkesi [55]. _________________________________________ 29

Şekil 2. 14. İdris Baba Türbesi [57] _______________________________________ 30

Şekil 2. 15. Gül Baba Tekkesi [58] ________________________________________ 31

Şekil 2. 16. Gül Baba Tekkesi [59] ________________________________________ 32

Şekil 2. 17. Harabâti Baba Dergâhı _______________________________________ 33

Şekil 2. 18. Harabâti Baba Dergâhı _______________________________________ 34

Şekil 2. 19. Harabâti Baba Dergâhı _______________________________________ 34

Şekil 2. 20. Babadağ Sarı Saltuk Makamı [64] _______________________________ 36

Şekil 2. 21. Hasan Baba Tekkesi [66] ______________________________________ 38

Şekil 2. 22. İskeçe Bektaşi Tekkesi [67] ____________________________________ 39

Şekil 2. 23. Katarin Bektaşi Tekkesi [67]. __________________________________ 39

Şekil 2. 24. Seyyid Ali Sultan Tekkesi [40] _________________________________ 41

Şekil 3. 1. İklim Sistemlerinin Temel Elementleri [68]. ________________________ 47

Şekil 3. 2. Yapı Kabuğuna Etki Eden Çevresel Etkenler [71]. ___________________ 49

Şekil 3. 3. Güneş Işınımı ________________________________________________ 50

Şekil 3. 4. Farklı topoğrafik yerleşimlerinden kaynaklanan ısı kayıpları ve sıcaklık

değişiklikleri [78]. _____________________________________________________ 53

Şekil 3. 5. İklim Özelliklerine Uygun Topoğrafik Konumlar [9]. ________________ 54

Şekil 3. 6. İklim Bölgelerine Göre Optimum Bina Formları [77]. ________________ 56

Şekil 3. 7. Yapılarda Doğal Havalandırma [82]. _____________________________ 59

Şekil 4. 1. Kalkandelen Hava Fotoğrafı ____________________________________ 61

Şekil 4. 2. Kalkandelen’in Topoğrafik Haritası [88].__________________________ 63

Şekil 4. 3. Kalkandelen Yıllık Ortalama Sıcaklık Grafiği [89]. __________________ 64

Şekil 4. 4. Kalkandelen Güneş Hareketleri [90]. _____________________________ 64

Şekil 4. 5. Kalkandelen Güneş Yörünge Diyagramı [90]. ______________________ 65

Şekil 4. 6. Kalkandelen Yüzey Meteorolojisi [90]. ___________________________ 65

Şekil 4. 7. Kalkandelen (Tetovo) Yıllık Rüzgâr Yönü Dağılımı[91]. _____________ 66

TABLOLAR DİZİNİ

Tablo 3. 1. İç mekân için önerilen sıcaklık değeri [69]. ________________________ 48

Tablo 4. 1. Askerihane Analiz Tablosu ____________________________________ 68

Tablo 4. 2. Ahır Analiz Tablosu __________________________________________ 70

Tablo 4. 3. Aşevi Analiz Tablosu _________________________________________ 71

Tablo 4. 4. Kışevi Analiz Tablosu ________________________________________ 73

Tablo 4. 5. Türbeler Analiz Tablosu _______________________________________ 75

Tablo 4. 6. Fatmaevi Analiz Tablosu ______________________________________ 76

Tablo 4. 7. Meydanevi Analiz Tablosu _____________________________________ 78

Tablo 4. 8. Ambarevi (Konak) Analiz Tablosu_______________________________ 80

Tablo 4. 9. Şadırvan Analiz Tablosu ______________________________________ 82

BÖLÜM 1

GİRİŞ

Tasavvufun her toplumda, özellikle de Müslüman toplumlarda, hayatı ve yaşamı

çok büyük önemde etkilediği bilinmektedir. Tasavvufun bu etkileme gücü, dinsel güç

sadece inanışı değil onunla beraber yaşamın gereksinimlerini de, yaşam gücünü de,

yaşamın kolaylaştırıcı enstrümanlarını da etkilemektedir. Bu etkileme gücü bir yanıyla

dinî bir yaklaşım içeriyorsa da diğer yanıyla ekonomik, sosyo-ekonomik bir yaklaşım

içermektedir. Başka bir ifadeyle tasavvufi hareketler, insanların yaşam şeklini topyekün

olarak değiştirmekte ve insanların evrilmesini sağlamaktadır. Bunun en çarpıcı

örneklerinden biri olarak Ahi Evran'ı ve onun vasıtasıyla kentlerde ortaya çıkan tabaklık

mesleğini göstermek mümkündür.

Bektaşilik de sahip olduğu bu tasavvufi güçle birlikte, var olduğu her yerde yaşam

ve yaşam tarzını etkilemiştir. Bu etkilenmenin ilk noktasında Bektaşiliğe ait yapılar yani

tarikat yapıları yer almaktadır. Bektaşiliğin temel mekânları olarak da ifade

edebileceğimiz bu mekânlar, fiziki mekânlar olmakla beraber simgesel yapılar olma

özelliğine de sahiptir. Fiziksel ve simgesel olan bu tür yapıların ortak yönü, yaşam

şeklinin günlük ihtiyaçlarına cevap vermek durumunda olmalarıdır. Eğer bu yapılar bir

derbentte ise güvenlik, büyük bir yerleşim bölgesinde ise genişlik, yol üstü bir geçiş

noktasında ise konaklama işlevi ön plana çıkmıştır.

Balkanları etkisi altına alan bir tasavvufi hareket olarak Bektaşiliğin, bölgenin en

işlek yerinden en ücra yerine kadar, dağ başından su kaynaklarının başına kadar her

noktada bir yapı veya yapılar grubu kurmuş olduğu görülmektedir. Günün yirmi dört

saatinin, farklı insanlar marifetiyle bazen de aynı insanlar tarafından geçirildiği bu

mekânların iç mekan konforu ile ilişkili olarak enerji verimliliği ile doğrudan bir

temasının olmaması mümkün değildir. Bu temas da yön, güneş ışınımı ve rüzgâr alma

durumu gibi parametreler ve yapıya ilişkin değişkenler çerçevesinde şekillenmektedir.

Bu çalışmada hem Balkanlardaki Bektaşi tekkelerinin varlığı ele alınmış hem de

enerji verimliliği kriterleri üzerinde durulmuştur. Çalışmanın ana problemi olarak büyük

bir Bektaşi dergâhı olan Kalkandelen Harabâti Baba Dergâhı, hem kaynaklarda

taranarak incelenmiş hem de yerinde gözlem çalışması yapılmıştır. Bu bağlamda tekke

yapıları enerji verimliliği açısından tek tek değerlendirilmiştir.

1.1. Araştırmanın Amacı

Tasavvufi hareketler, insan hayatı üzerindeki yadsınamaz etkisiyle beraber

içerisinde günün yirmi dört saatinin de yaşamsal faaliyetlerle geçtiği tarikat yapılarının

yapısal arşivimizde yer almasını sağlamıştır. Belirli bir coğrafyadaki hayatı, yaşama

biçimini, insanların dünya görüşünü dahi etkileyen Bektaşilik hareketi; Balkanlardaki

somut mekânlarıyla hâlâ etkisini sürdürmeye devam etmektedir. Bu etkinin somut

yapılarını tespit etmek ve sıralamak, yakın tarihe dair bir kayıt oluşturmak adına

oldukça önemlidir.

Azalan kaynaklar sebebiyle her geçen gün önemi artan enerji verimliliğinin aslında

yeni bir buluş olmadığını, doğal malzeme ve çevresel faktörlerin belirleyici olduğu

tasarımlarda enerji verimliliği elde etmenin zor olmadığını söylemek mümkündür. Bu

savı kanıtlamak için 400 yıl önce inşa edilen bir yapı seçilerek bu farkındalığın gelişen

teknolojinin bize getirdiği bir durum olmadığı ortaya konmuştur. Harabâti Baba Dergâhı

uygulama örneği seçilmiş ve enerji verimliliği bağlamında değerlendirilmiştir.

Çalışmanın literatür tarama sürecinde bu alanda çok fazla çalışma yapılmadığına

tanık olmak, çalışmanın amacını daha da önemli hale getirmiştir. Bu amaç üzerinden

tarih boyunca Bektaşi tekkelerinin belirli bir coğrafya üzerinde sahip olduğu etkinin

fotoğrafını çıkarmak ve o fotoğrafta ortaya çıkan gizli gerçekleri dünden bugüne

taşımak mümkün olmuştur. Konumu ve yapısal özellikleri ile bölge için önem taşıyan

Harabâti Baba Tekkesi’nin enerji verimliliği kriterleri bağlamında durumunu kayıt

altına almak ve sunulan çözüm ve öneriler ile tarihî yapıya ve kültüre katkı sağlamak da

bu çalışmanın oldukça önemli amaçları arasındadır.

1.2. Araştırmanın Önemi

Balkan coğrafyasının sosyo-politik durumu ele alındığında bu coğrafyadaki tarihsel

gelişim süreci üzerinde Bektaşiliğin ve Bektaşi tekkelerinin bıraktığı etki,

azımsanamayacak kadar önemlidir. Balkanlardaki dinî ve kültürel birikim, Bektaşilik

hareketi üzerinden okunabilir ve tekkelerin hâlen varlığını devam ettirmeleri bu dini

içerikli etkinin derinliğine bir gösterge olarak kabul edilebilir.

İnsanın yaşamsal faaliyetleri için vazgeçilmez bir unsur olan enerjinin verimli

kullanılması, gelecek toplumlara aktarılacak yaşam kalitesi açısından oldukça

önemlidir. Bu verimliliği elde edebileceğimiz kriterleri tespit etmek, bu kriterler

doğrultusunda tasarımlar yapmak günümüz insanının geleceğe aktarabileceği en önemli

olgudur.

Uzun yıllar öncesinde inşa edilmiş ve varlığını hâlen sürdüren Harabâti Baba

Tekkesi, enerji verimliliği açısından bir farkındalık oluşturarak sürdürülebilirlik

bağlamında dünü bugüne, bugünü de yarına taşıyacaktır.

1.3. Araştırmanın Kapsam ve Yöntemi

Araştırmanın kapsamı çerçevesinde konu genelden özele gidecek şekilde yani

tasavvufi hareketlerin tamamı değil de sadece Bektaşilik, tüm İslam coğrafyasındaki

gelişme ve yapısı değil de sadece Balkanlarda ele alınmıştır. Bu yapılar içinden de

Harabâti Baba Tekkesi incelenmiştir. Araştırmada yerinde tespit, deneysel yöntem takip

edilmiş aynı zamanda gözlem yöntemine başvurulmuştur.

Uygulama çalışmasında konu olan Harabâti Baba Tekkesi hakkında kaynaklar

tarandığında bu kaynakların yetersiz olması ve mimari açıdan hiçbir belge içermemesi

sebebiyle Mayıs 2014 tarihinde Harabâti Baba Tekkesi'ne teknik bir gezi

gerçekleştirilmiştir. Böylelikle yapıyla ilgili gereken ölçü ve fotoğraflar elde edilmiştir.

Bu teknik gezide tekke birimlerine ait plan şemaları ve krokiler çıkartılarak tekke

yetkililerinden önemli bilgiler alınmıştır. Bu veriler, bilimsel bir süzgeçten geçirilerek

tez çalışmasının 4. bölümünde sunulmuştur.

1.4. Literatür Taraması

Ayverdi [1], 3 cilt hâlinde hazırladığı kitabında Balkan coğrafyasında yer alan

Osmanlı İmparatorluğu’na ait eserleri kayıt altına almıştır. Bu eserleri kayda geçerken

ilk önce Balkan topraklarını – o günkü – siyasi sınırlara göre tasnif etmiştir. Daha

sonrasında her ülkeye ait eserleri sıralamış, eserler hakkında çeşitli fotoğraf ve

çizimlerle desteklenen bilgilere yer vermiştir. Bu eserleri sıralarken tekkelere de yer

vermiş ve tekkelerin hangi tarikatın yapısı olduğunu da belirtmiştir.

Hasluck [2], Bektaşilik üzerine yaptığı incelemelerde Balkanlarda bulunan Bektaşi

tekkelerini sıralarken aynı zamanda İstanbul, Irak ve Mısır’ı da incelemesine dahil

etmiştir. Bir doğu bilimcisi kabul edilen Hasluck, Bektaşiliğe dair bu incelemeyi

yaparken ele aldığı topraklar üzerindeki toplumların sosyo-politik yapılarına dair de

ipuçları elde etmeye çalışmış ve bu inanç sistemine ait değer ve ritüeller üzerinde de

durmuştur. Çalışma, harita ve görsellerle güçlendirilmiştir.

Melikoff [3], geniş bir literatür taraması ve saha araştırmalarıyla zenginleştirdiği

kitabında, Bektaşiliğin kökeni olarak Yeseviliğe işaret etmiş ve Hacı Bektaş’ın Hoca

Ahmet Yesevi’den el aldığını belirtmiştir. Melikoff kitabında, Bektaşiliği İslam dini

çerçevesi için bir daire olarak görmemekte, adeta ayrı bir din olarak görmekte ve

göstermektedir.

Kısa Ovalı [4], çalışmasında enerji verimliliği kriterlerini oldukça detaylı

açıklayarak bu alanda tasarım yapmak isteyen tasarımcılara ışık tutacak bir rehber

sunmuştur. İlk olarak ekolojik mimarlık ve tasarım kavramlarına açıklık getiren Kısa

Ovalı, iklim ve mimarlık arasındaki ilişkiyi konfor koşullarını göz önünde bulundurarak

düzenlemiş ve enerji verimliliği sağlayan yapılar için Türkiye özelinde bir tasarım

sistematiği oluşturmuştur. Bu sistematiği ortaya koyarken enerji verimliliği kriterlerini

ilk önce fiziksel çevre etmenleri ve yapılı çevreye ilişkin tasarım ölçütleri olarak

ayırmıştır. Daha sonra bu başlıkları alt başlıklar altında inceleyerek topoğrafik ve

iklimsel etmenleri açıklamıştır. Yapılı çevreye ilişkin tasarım ölçütleri başlığı altında ise

binaya ilişkin verilecek kararların iklim ve topoğrafya bağlamında nasıl olması

gerektiğine açıklık getirmiştir. Enerji kazancına da değinilen çalışmada pasif, aktif ve

karma yöntemler ısıtma ve soğutma koşuları için ele alınmış ve konu alt başlıklar

hâlinde açıklanmıştır.

Yılmaz [5], çalışmasında enerji etkin akıllı binalarda tasarım kriterlerinin payını ele

alarak güneş enerjisinin etkin kullanımı için bu kriterlerin doğru değerlerinin

belirlenmesinde izlenmesi gereken yöntemlere değinmiştir. Ülkemizde yer alan akıllı

binalardan biri olan İş Kuleleri'nin enerji verimliliğine dair yapılmış bir çalışmanın

sonuçlarından örneklerle konuyu açıklamıştır.

Gazioğlu [6], çalışmasında enerji etkin bina tasarımı ve tasarım değişkenlerini

açıklayarak enerji etkin bina tasarımında iyileştirmenin önemine değinmiştir. Konuyla

ilgili ulusal ve uluslararası alanda yapılan çalışmalardan, yasal düzenlemelerden ve

gönüllü yeşil bina değerlendirme sistemlerinden bahsetmiştir. Uygulama bölümünde

yönetmeliğe uygun tasarlanmış bir bina incelenerek bina üzerinde uygulanan iyileştirme

alternatiflerinin sonuçları oluşturulan bir puan sistemi ile ortaya konmuş ve sayısal

veriler elde edilmesi sağlanmıştır.

Tekin [7], çalışmasında sürekli gelişmekte olan yapı üretiminde tükenen enerji

kaynaklarını daha verimli kullanırken bununla beraber yenilenebilir enerji kaynağına

sahip yapılarda kullanılan geleneksel ya da gelişmiş teknoloji ürünü olan malzemeleri

örneklerle açıklamıştır. Çalışmanın sonucunda enerji etkin malzemenin kullanıldığı

yapılara sağladığı faydalara yer vermiştir.

Kartal [8], Trombe duvar, kış bahçesi ve saydam yalıtım uygulamalarının enerji

kazancına olan etkilerini irdelediği çalışmasında bu uygulamaları açıklamakla birlikte

bina kabuğunu oluşturan opak ve saydam yüzeylerin optik ve termofiziksel özellikleri

ile güneş enerjisinden edilgen anlamda kazanç sağlamadaki etkilerinden söz etmiştir.

Türkiye’deki farklı derece gün bölgelerinden pilot iller seçilerek bu illerin iklimsel

özellikleri açıklanmış ve güneş mimarisi elemanlarıyla yapılan uygulamalar sonucunda

bu uygulamaların enerji kazancına olan katkısı irdelenmiştir.

Demirtaş [9], çalışmasında iklim ve iklimle uyumlu bina tasarımı hakkında bilgilere

yer vermiştir. Türkiye’de bulunan 5 iklim bölgesinden 5 il seçilerek bu illerin iklimsel

özellikleri açıklanmıştır. Bu pilot illerde inşa edilecek yapılara yönelik yıllık ısıtma ve

soğutma yükü elde edilecek yöntem için kullanılan yaklaşım açıklanmıştır. Bu verilerin

elde edilebilmesi için kullanılan simülasyon ve program tanıtılmıştır. Çalışma, elde

edilen verilerin değerlendirilmesiyle tamamlanmıştır.

Soysal [10]; çalışmasında ekoloji, ekolojik tasarım kavramlarına değinerek bunların

tarihsel sürecinden bahsetmiştir. Enerji verimliliği elde edilebilecek tasarım stratejilerini

3 alt başlıkta sunan Soysal; bu etmenleri doğal ve yapma çevreyle uyum, yapıya ait

değişkenler, ısıtma düzeni ve kullanıcı etkisi ve ısıtma enerjisini etkileyen diğer

faktörler olarak sınıflamıştır. Uygulama bölümünün de yer aldığı çalışmada seçilen

binalar enerji etkin tasarım stratejileri bağlamında değerlendirilmiştir.

BÖLÜM 2

BALKANLARDA BEKTAŞİLİK VE BEKTAŞİ TEKKELERİ

Bektaşilik, Balkanların Müslümanlaşmasında son derece önemli bir yere sahip

tasavvufî harekettir. Bilinen yalın gerçek, Osmanlı Devleti’nin coğrafi olarak Balkanlar

adı verilen topraklarda Bektaşi dergâhları ve tekkeleri aracılığıyla o topraklarda yaşayan

gayrimüslim halkı etkilediği ve bir anlamda silahlı güç olarak Osmanlı ordusunun

fethinden önce gönülleri fethettiğidir. Şüphesiz Bektaşi zaviye şeyhlerinin ortaya

koyduğu hoşgörülü tutum ve davranışlar, Hıristiyan olan tebanın Müslümanlaşmasını

kolaylaştırmıştır. Bektaşiler her zaman serbest görüşlü ve kural dış insanlar olarak

tanınmışlardır [3].

1826 yılı, Yeniçeri Ordusu’nun kaldırılması ile Bektaşiliğin dönüm noktası

olmuştur. Bu noktada bir yandan gelişme dururken diğer yandan birçok Bektaşi tekkesi

tahribata maruz kalmıştır. 1826 sonrası yoğun baskı ve yıkımlara rağmen

Yunanistan’dan Macaristan’a, Bulgaristan’dan Arnavutluk ve Makedonya’ya kadar

bütün Balkan coğrafyasında pek çok Bektaşi tekkesi günümüze kadar ulaşmıştır.

2.1. Bektaşilik

Hacı Bektaş Veli, İbrahim Sani ve Hatem Hatun'un oğlu Bektaş olarak Horasan

bölgesinde Nişabur şehrinde 1209’da doğmuştur. Küçük yaşlarında Hoca Ahmed

Yesevi’nin müridi Lokman Perende’nin öğrencisi olmuştur. Soyağacı, Hz. Muhammed

kızı Fatıma ve İmam Ali oğlu İmam Hüseyin oğlu, Zeynelabidin oğlu Muhammed Bakır

oğlu Cafer Sadık oğlu Musa Kazım oğlu Seyyid İbrahim el Mucab oğlu Musa Sani oğlu

İbrahim Sani oğlu Hacı Bektaş Veli şeklindedir.

Hacı Bektaş Veli, Horasan'dan gelip Anadolu’ya yerleşmiş ve İslam'ı Türklere

sevdirmiş büyük bir mutasavvıftır. Bektaşi tarikatının kurucusudur. Onun öğretileriyle

Anadolu aydınlanmış ve oradan çıkan ışık, Mısır’a ve Balkan coğrafyasına yayılmıştır.

Hacı Bektaş Veli’nin ve dolayısıyla Bektaşiliğin ana felsefesi, “edeb ve güzel

ahlak”tır. Bektaşilikte, erdemli ve kâmil insan olmak esas alınmış ve bunun için de edeb

elbisesinin ölünceye kadar çıkartılmaması tavsiye edilmiştir. Bunun yanında Hacı

Bektaş Veli; masivadan, dünyadan vazgeçmek ve gönül yoluna girmek gerektiğini

söylerken erdemli olmak için ısrarla eline, beline, diline sahip olunması gerektiğinin

altını çizmiştir.

Hacı Bektaş Veli’ye göre herkesin tefekkürü gönlünde gizlidir, sözle hakikat

beyan olmaz. Gönülde gizli olanı tek Allah bilir. Sevgiyle yoğrulmuş ve içimize

kudretle kutsal ruhtan üfürülmüş olduğu için gerçek oralarda bir yerlerde değil, bizde

yani içimizde ve etrafımızdadır. O bunu, “Hararet nârdadır, sacda değil / Keramet

sendedir, tâc'da değil / Her ne arar isen kendinde ara, / Kudüs'te, Mekke'de, Hâc'da

değil” dizeleriyle dile getirmiştir [11].

2.2. Balkanlarda Bektaşilik

Bektaşilik, Balkanlarda özellikle XVIII. ve XIX. yüzyılda oldukça etkili bir

tasavvuf akımı olmuştur. Balkan coğrafyası, Bektaşilik açısından birinci derecede önem

taşımıştır. Bektaşilik, dün olduğu gibi bugün de Balkanlarda yaşayan halkların kültürel,

sosyal ve siyâsal yaşantısında özel bir konuma sahiptir. Özellikle Balkanlardaki

Müslümanlar arasında en fazla nüfusa sahip olan Arnavutlar üzerinde Bektaşiliğin etkisi

büyük olmuştur.

Bektaşilik, Balkanlara iki şekilde yerleşmiştir. Birincisi, XIII. yüzyılın

başlarında Osmanlı Devleti bu bölgelere henüz gelmeden gezici dervişler eliyle

olmuştur. Bu yerleşmede boş ve tenhâ araziler tercih edilmiş, oralara tekke ve zâviyeler

kurulmuştur. Bu yerleşmenin gerçek kahramanı Sarı Saltuk’tur. Onun gerçek bir

şahsiyet olmayıp bölgede iki asır boyunca faaliyet göstermiş bütün sûfilerin

tecrübelerinin toplamı olduğu söylense de Kaleshi [12] ve Kiel [13] onun Balkan

coğrafyasında varlığının ve faaliyetlerinin olduğunu ifade etmektedir.

Balkanlarda Bektaşilik her ne kadar Osmanlı’nın Rumeli’ye geçişi ile başlıyor

olsa da bunun öncesinde Anadolu Selçuklu Devleti’nin son dönemlerinde de önemli

adımlar atılmıştır. Bu adımlar, Hacı Bektaş Veli’nin emri üzerine Sarı Saltuk tarafından

gerçekleştirilmiştir. Konuyla ilgili farklı kaynaklarda farklı bilgiler olmakla beraber

Hamzaoğlu [14] bu olayı şu şekilde ortaya koymaktadır: “Osmanlı’dan önceki dönemde

Balkan Yarımadası’nın İslamlaşmasında Sarı Saltuk’un da rolü çok büyüktür. Sarı

Saltuk, 1261 yılında Anadolu’dan 10 bin aileyi kapsayan 40 Türkmen kabilesi ile

Dobruca’ya iskân etmiştir. Bu yıllardan itibaren Dobruca her şeyi ile tamamen

Müslüman bir bölge olmuştur.” Sarı Saltuk, Balkan Yarımadası’nda İslam’ı yayan bir

misyoner olarak gösterilmektedir. Sarı Saltuk’un Osmanlı Devleti’nin kurulduğu

yıllarda dini faaliyetlerde bulunduğu bilinmektedir.

Bektaşiliğin Balkanlarda yayılmasındaki ikinci şekil ise Osmanlı Devleti’nin

fetih ve iskan politikalarıyla ilgilidir. İkinci yerleşme, fetihlerden sonra buralara gelen

Bektaşi babalarının aracılığıyla gerçekleşmiştir. Şüphe yok ki ikinci şekilde olan

yerleşmenin en önemli ismi, Seyyid Ali Sultan’dır. Seyyid Ali Sultan; Doğu

Yunanistan, Doğu Bulgaristan ve Güney Romanya’da vaaz ederek insanlara İslam’ı ve

Bektaşiliği anlatmıştır.

Seyyid Ali Sultan, Yunanistan’ın Dimetoka şehrine yerleşmiş olan ilk

kolonizatör Türk dervişlerindendir. Bugün Didymoteithon veya Dimetoka adıyla

anılmakta olup Türkiye sınırına yakın, Edirne’nin 40 km güneyinde ve Uzunköprü’nün

20 km batısında bulunan Dimetoka; Osmanlı Devleti’nin Rumeli’deki önemli

merkezlerinden biridir. Osmanlı Dönemi Dimetoka’sında kurulan ilk sosyal ve dinî

kurum, Abdal Cüneyd Zâviyesi ve Dimetoka’nın 32 km batısında Bektaşiliğin ikinci

Pîri olan Balım Sulltan’ın yetiştiği tekke olarak bilinen Seyyid Ali Sulltan (Kızıl Deli)

Tekkesi’dir [15].

Birge’ye [15] göre Kızıl Deli adıyla da bilinen Seyyid Ali Sultan

(Vilâyetnâme’de), kendilerine rüyâlarında Hz. Muhammed tarafından kılıç

kuşandıracak olan Hacı Bektâş Veli’ye gitmeleri söylenen “Kırk Kahraman”dan biridir.

Seyyid Ali Sulltan’ın Dimetoka’da kurmuş olduğu tekkede daha sonraki zaman içinde

Bektaşiliği bütün Balkanlara yayan Balım Sultan, Vahdetî Dede, Sadık Abdullah Baba

gibi Bektaşi büyükleri yetişmiştir.

Bektaşiliğin Balkan topraklarında ikinci yön olarak yayılmasında bir diğer etken

de yeniçerî-Bektaşi birlikteliği olmuştur. Bu birliktelikten dolayı yeniçerilerin gittiği her

yere Bektaşilik de gitmiş ve buralarda faaliyet göstermiştir.

Bektaşilik, Osmanlı Devleti’nin kuruluş sürecinde de etkili bir tasavvufi akım

olmuştur. Hacı Bektaş Veli, bir kısım halifelerini belli bir plan ve stratejiye göre

Rumeli’ye göndermiştir [16]. Bu etkinlik, Osmanlı fetihlerinin Balkanlarda hızlı

yayılmasında da devam etmiştir [17]. Öte yandan Balkanlar da Bektaşiliğin yeniden

yapılanmasında önemli olmuştur. Öyle ki Bektaşiliğin Hacı Bektaş Veli’den sonra gelen

ismi olan ve Bektaşiliği 1501 yılında yeniden düzenleyen Balım Sultan, Rumeli’dendir.

Balım Sultan; Edirne yakınlarında, Dimetoka’da, XVI. yüzyılda Seyyid Ali Sultan

tarafından kurulmuş olan ve 1826 yılına kadar faaliyet gösteren ve bugün de ayakta

duran Kızıl Deli Tekkesi’ne mensuptur [18].

Bektaşilik, Osmanlı Devleti’nin kuruluşu aşamasında, özellikle Balkanlara

yayılışında etkili olmuş ve 1826 yılına kadar bu etkinlik devam etmiştir. Bu zaman

içinde Balkan coğrafyasının hemen hemen her yerinde Bektaşi tekke ve zaviyeleri

kurulmuştur.

Bu çalışmada hem Seyyid Ali Sultan ile hem de yeniçerilerle başlayan yerleşim

faaliyetleri esas olarak ele alınmıştır. Çünkü Balkanlarda bugün, Sarı Saltuk

hareketinden geriye sadece makamlar ve türbeler kalmıştır.

2.3. Bektaşi Tekkeleri ve Özellikleri

Öz itibariyle Sünnî bir yapıya sahip olan Bektaşi geleneği, Bektaşiliğin Hacı

Bektaş Veli’den sonra gelen ismi olan Balım Sultan’ın Dimetoka’dan Kırşehir’e

geçmesiyle bu yapıdan ayrılmıştır. 1826 yılına kadar süren bu yeni yapı ve form,

özellikle Yeniçeri Ocağı’nın sorun hâline gelmesiyle II. Mahmut tarafından adına

“Vaka-yi Hayriyye” denilmek suretiyle kapatılmak kaderini yaşamıştır. Bu karardan

sonra kuruluşta gayret ve desteği görülen bu yapının Anadolu’da ve Balkanlardaki

varlıklarının eritilmesi süreci başlamıştır [19]. Bu sürece rağmen Bektaşi tekkeleri,

özellikle Balkanlarda, günümüze kadar faaliyetlerini devam ettirmeyi başarmıştır.

Tekke kelimesi, Farsça "tekye" kelimesinden gelmektedir. Tekyenin anlamı

dayanma, dayanacak yer, bir tasavvufi akım (tarikat)a bağlı kişiler (dervişler)in oturup

kalktıkları, ibadet ettikleri yer demektir. Bu bağlamda; Tekke bir tarikat hareketinin

devamlılığı için gerekli olan barınma, ibadet, eğitim gibi fonksiyonların bulunduğu yapı

ya da yapılar topluluğunu ifade eder.

İslam tarihinde ilk tekke; Remle'de Hâce Abdullah Ensarî tarafından

kurulmuştur [20]. Akdağ [21], tekkelerin Anadolu'nun ve Balkanların

Müslümanlaştırılmasında büyük rolü olduğunu ifade etmektedir.

2.3.1. Tekkelerin Genel Özellikleri

Genel olarak dervişlerin bir şeyhin önderliğinde ve toplu olarak zikir, ayin,

ibadet ve nefis terbiyesi eğitimi gördükleri mekânlara “tekke” denir. Tekkeler; tasavvuf

düşüncesinin uygulamalı olarak anlatıldığı, yaşandığı ve yaşatıldığı mekânlardır.

Tekkeler amaçlarına, büyüklüklerine, konumlarına ve özelliklerine göre farklı

isimlendirilirler. Bu isimleri şöyle sıralayabiliriz: hankah, dergâh, asitane, zaviye, ribat.

Çok ayırıcı olmasa da tekke, ribat, zâviye, hankah, âsitane ve dergâh arasında yapısal

bazı farklılıklar vardır. Ribatlar, serhat boylarında kurulmuş olan hem güvenlik hem de

dinî faaliyet gösteren kale tipi yapılardır. Zaviyeler; şehir ve kasabaların daha çok kenar

bölgelerinde ve yol kenarlarında kurulan, tekkeden biraz daha küçük olan yapılardır.

Zaviyelerin daha çok geçiş yolu üzerinde kurulmasının nedeni; gelip geçenlerin,

tüccarların dinlenmesini sağlamaktır. Zaviyeler, misafirlerin konaklama yapabildiği

yerlerdir [22]. Hankah; dervişlerin sohbet ve zikir için toplandıkları, bir süre ikamet

ettikleri, bazen inzivaya çekildikleri mekânlardır. Hanikah olarak da isimlendirilir.

Dergâhlar, içinde tarikat şeyhinin ikâmetgâhı olan yapılardır. Bu bakımdan dergâhlar;

tekke, ribat ve zaviyelerden daha büyük ve kapsamlıdır. Bu tez çalışmasında uygulama

olarak ele alınan Harabâti Baba Dergâhı halk dilinde Harabâti Baba Tekkesi olarak

geçmekte ancak yapısal özellikleri açısından dergâh niteliğini taşımaktadır. Asitaneler

ise dergâhtan daha büyük ve daha fonksiyonlu yapılardır. Bazı farklılıklar taşısa da yapı

itibariyle bu mekânların hepsi aynı işlevi görmek içindir. Arşiv vesikalarında, aralarında

hemen hemen hiçbir ayrım gözetilmeksizin "tekye, zaviye, hankâh ve dergâh"

birbirlerinin yerine kullanılmaktadır [23, 24].

2.3.2. Tekkelerin İşlevi ve İşleyişi

Balkanlarda ulaşım bakımından ve ticâret için müsâit verimli arâzîlerde kurulan

tekkelerin çevresinde aileler ve aşîretler yerleştirilmiş, yeni köylerle şehirler

oluşturulmuştur. Tekkelerde din, renk, düşünce, ırk ayırımı yapılmaksızın tüm insanlara

sevgiyle yaklaşılmış; bu durum yayılmanın itici gücü olmuştur.

Osmanlı Devleti, Balkan coğrafyasında şehir yapılaşmasını hem sivil toplum

örgütü olarak tekkelerle hem de devlet idaresinin yerleşmesiyle kurulan diğer dinî ve

dünyevî yapılarla; mescitlerle, câmilerle, hamamlarla, imâret ve bezistanlarla

gerçekleştirmiştir. Tekkeler, bulundukları yerlerde sosyal, ticari, dinî, askerî ve sportif

fonksiyonlar icra etmiştir. Ayrıca yolculuk ve ulaşım için sorunlu olan yerlere kurularak

bir nevi karakol görevi de taşımıştır. Bir kültür ve sanat merkezi olarak da faaliyet

gösteren tekkeler, aynı zamanda ruh ve sinir hastalıkları için tedavi merkezi olarak da

görev yapmıştır.

Tekkelerin gelirleri genellikle vakıflar tarafından sağlanmıştır. Bunun yanında

kendilerine bağlı vakıf arazilerinden gelir elde eden tekkeler de bulunmaktadır.

Tekkeler, halka açık yönüyle anlam ifade ettikleri gibi içe dönük olarak da

hizmet vermiştir. Bir yandan dervişlerin devamlı olarak ikamet ettikleri bir mekân olma

özelliğine sahip iken diğer yandan tarikata intisâb edenlerin, zikir ve merasimi toplu

olarak yaptıkları yerler olmuşlardır.

Tekkeler; tevhidhanelerinde zikrin yapıldığı, gerektiğinde vakit namazı kılındığı,

meşruthanelerinde şeyh ve ailesinin günlük yaşamını sürdürdüğü, selamlık kısımlarında

şeyh başta olmak üzere diğer tekke görevlilerinin ayrı odalarının bulunduğu, türbe ve

hazirelerinde ölen şeyh ve yakınlarının gömülü olduğu, ibadetin yanı sıra eğitim,

barınma, temizlenme, iaşe gibi sosyal ihtiyaçların giderildiği, musiki meşki yapıldığı,

sohbetlerin edildiği, gerektiğinde fakir çevre halkının doyurulduğu bir imaret gibi

hizmet veren ve uzaktan gelen konukların da konaklandırıldığı, bu hizmetleri

verebilmek için birçok değişik mimari bölümlerden meydana gelen ve bu mimari

bölümlerin birbirleriyle olan ilişkisini sağlayan bir mimari programı içeren yapı ya da

yapılar bütünüdür [25].

2.3.3. Tekkelerin Ana Mimari Öğeleri

Birçok farklı fonksiyonu bir arada bulunduran veya belli konularda özelleşmiş

olan tekkelerin mimarisi hizmet ettikleri amaçlara göre şekillenmiştir. Genel

fonksiyonlara ayrılmış birimlerin dışında özelleşmiş alanların da bulunduğu tekkeler

farklı mimari programlara sahiptir.

2.3.3.1. Tevhidhane

Tarikat ayinlerinin yapıldığı, eğitim faaliyetlerinin gerçekleştiği, namaz kılınan,

çeşitli cemiyetlerin yapıldığı, Bektaşilikte meydan, Mevlevîlikte semahane olan, diğer

farklı tarikat hareketlerinde ise tevhidhane olarak adlandırılmış, bir tekkenin ibadet-ayin

birimi diyebileceğimiz en geniş mekânıdır.

2.3.3.2. Meşruthane

Haremlik ve selamlık olarak adlandırılan iki bölümden oluşan, tekke şeyhinin

ailesi ile yaşadığı ancak tekkeden bağımsız olmadığı için sıradan bir evden farklı

bölümler içeren evdir.

2.3.3.3. Türbe

Tekkelerin mimari öğelerinden biri olan türbelerde şeyhler ve aileleri

gömülüdür. Türbe kimi örneklerde bağımsız bir yapı, kimi örneklerde tevhidhaneden

görülebilecek şekilde ve tevhidhane ile bütünleşik bir yapı iken bazılarında

tevhidhanenin içinde bir bölümde bulunur.

2.3.3.4.Tekkelerin Diğer Mimari Öğeleri

Genel olarak tekkelerin mimari yapısında var olan unsurları; mescid, semâhane,

çilehane, türbe, derviş odaları, selâmlık, harem, şeyh evi, kütüphane, mutfak ve kiler,

kahve ocağı, avlu, ahır, mezarlık olarak saymak mümkündür [26]. Tekkelerde farklı

ihtiyaçlar için ortaya çıkmış diğer öğeleri de kısaca sayarsak:

Çilehane: Tekkelerde dervişlerin çile doldurdukları ve derecelerini artırdıkları yerdir.

Matrab: Mevlevi tekkelerinde kudüm çalınan ve naat okunan yüksekçe bölüme denir.

Halvet: Tekkelerde ibadet amacıyla kullanılan tek kişilik odalardır.

Hücre: Tekke ve medreselerdeki küçük odalara denir.

Kafes: Tekkelerde kadınlar için ayrılmış, çevresi kafesle çevrilmiş olan alana denir.

Su Yapıları: Tekkelerde bulunan su yapılarını şu şekilde sıralayabiliriz: sebiller,

çeşmeler, şadırvanlar, abdest ve şerbet tekneleri, kuyular, sarnıçlar, havuzlar ve

akarcalar [27].

2.4. Balkanlarda Bektaşi Tekkeleri

Anadolu'nun ve Balkanların Türk vatanı hâline gelmesinde Türkistan'dan gelen

Ahmet Yesevî dervişlerinin büyük bir payı ve gayreti olmuştur. Önce Anadolu'ya gelen

Ahmet Yesevî dervişleri; kimseye el açmayan, elinin emeği ile geçinen, toprağa, vatana,

devlete ve dine bağlı, prensipli, disiplinli ve örnek insanlar olarak kısa zamanda

sevilmişlerdir. Bu insanlar, çok kısa süre içinde Anadolu’dan Balkanlara geçmişler ve

Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda aktif görev almışlardır [28].

Osmanlı Devleti’nin kurulmasında ve gelişmesinde Gaziyânı Rum (Anadolu

Gazileri, Alperenler), Abdalanı Rum (Anadolu Abdalları, Horasan Erenleri), Ahiyanı

Rum (Anadolu Ahileri) ve Baciyanı Rum (Anadolu Bacıları) olarak örgütlenen bu

insanlar, Balkan coğrafyasına yerleştirilmiş ve burada hem yeni topraklar fethetmiş hem

de köylere, boş ve tenha yerlere yerleşip ziraat ve hayvancılıkla uğraşmışlar, toplumsal

hayatın her aşamasında etkin rol oynamışlardır. Bu uğraşı esnasında Balkan

coğrafyasında tekkeler kurmuşlardır. Tekkeler, Balkan coğrafyasında özellikle ilim,

kültür, sanat, edebiyat, musiki, mimari, süsleme, askerî, ziraat, toplumsal dayanışma

gibi pek çok alanda hizmetler yapmış kurumlardır. Bu durumu Ömer Lütfi Barkan [29];

Kolonizatör Türk Dervişleri adlı eserinde şu şekilde ortaya koymaktadır: “Bittabi (doğal

olarak) Osmanlı İmparatorluğu teşekkül edeceği devirlerde Anadolu’ya doğru yapılmış

olduğunu gördüğümüz bu derviş akını ve bu dervişlerin köylerde yerleşerek toprak işleri

ve din propagandası ile meşgul olmaları hareketi ve zamanın beylerinin bu gibi

kolonizatör dervişlere birtakım muâfiyetler, haklar ve topraklar bahşetmek suretiyle

onların kendi memleketlerine yerleşmelerini temine çalışmaları, Anadolu istilâ ve

iskânları kadar eskidir ve bu istilâların mütenasib bir şekilde (orantılı olarak) kuvvet ve

ehemmiyet kazanmakta bulunmuştur...”

Balkan topraklarında tasavvufi çalışmalar Osmanlı Devleti’nin kuruluşunun

öncesine dayanmaktadır. Bir misyon uğruna Balkan coğrafyasının çeşitli bölgelerine

gönüllü olarak giden dervişler; gittikleri bölgelerde sayısız tekke, ribat, zaviye, hankâh

ve dergâh açmışlardır. Barkan [30]; bu yapıların daha çok su kaynakları kenarında

kurulduğunu, yanlarında da değirmenlerin açıldığından bahisle bu şekilde bölge

insanına ulaşıldığını yazmaktadır. Bu yaklaşımla Balkanlardaki askerî ilerlemeye

paralel olarak tekkelerin de sayısı çoğalmıştır. Balkan coğrafyasında Mevlevi ve Halveti

tarikatına ait tekkeler çoğalmış olsa da özellikle Bektaşi tekkelerinin sayısı çok daha

fazla olmuştur. Malkara, Gelibolu ve Dimetoka'da kurulan zaviyeler, Yenice Zağra’da

kurulmuş olan Kılıç Baba Zaviyesi, Çirmen'de kurulmuş olan Musa Baba Zaviyesi,

Dimetoka'da kurulmuş olan Kızıl Sultan (Kızıl Delü) Zaviyesi, Şumnu'da kurulmuş olan

Hüseyin Dede Zaviyesi, Hoca Ahmet Yesevi’den icazet alıp 370 kadar fukara ile Diyarı

Rum'a gelen, Hacı Bektaş'tan izin alıp Varna'ya ait olan Kaligra Kalesi ve çevresine

yerleşen Sarı Saltuk Baba Tekke ve Zaviyesi bu kuruluşlara örnek olarak gösterilebilir

[31].

Şekil 2. 1.Balkanlarda Bektaşi Tekkeleri

Osmanlı Devleti’nin fetih ve iskân politikalarıyla ilişkili olarak fetihlerden sonra

Balkanlara gelen Bektaşi babalarının aracılığıyla Balkanlarda yayılan bu tasavvufi

hareketin bir sonucu olarak Balkan coğrafyasında bugün tamamı ayakta olmasa da

oldukça fazla sayıda Bektaşi tekkesinin varlığı ve etkisi devam etmektedir. Şekil. 2.1’de

Balkanlardaki Bektaşi tekkelerinin dağılımı görülmektedir.

2.4.1. Arnavutluk’ta Bektaşi Tekkeleri

Arnavutluk topraklarında Bektaşiliğin oldukça karmaşık bir geçmişi vardır.

Özellikle XIX. yüzyılda, Arnavut milliyetçileri Bektaşi tekkelerinin etrafında

toplanmışlardır. Bu toplanma; Yanya Vâlisi Tepedelenli Mehmet Ali Paşa’nın (Ö.1822)

Osmanlı Devleti’ne karşı bağımsız “Paşalığı”nı ilan etmesine kadar etkili olmuştur. Bu

derin yapının altında 1826 yılında Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılması, Bektaşi tekkelerinin

kapatılması ve birçok Bektaşi babasının Arnavutluk’a yerleşmesi yatmaktadır [32].

Bektaşiliğin Arnavutluk’ta yaygın olmasının bir diğer nedeni olarak Bektaşiliğin

Arnavutların daha önceki din anlayışlarından çok uzak olmayan bir yapıya sahip olması

iddia edilmiş olsa da asıl nedeninin siyasal olduğu ortadadır. Kaldı ki son yıllarda

Arnavutluk’ta Bektaşiliğin %15’lerde olması, bunun en keskin ifadesidir [33].

Evliyâ [34] Arnavutluk’ta Bektaşi tekkelerinin, Pogradets ve Elbasan’da

olduğunu söyler. Arnavutluk’ta Bektaşiliğin kalıcı yapılanması 1790-1822 yılları

arasında olmuştur. O yıllarda daha çok Güney Arnavutluk’ta Tepedelenli Mehmet Ali

Paşa’nın yönetimi bu yapılanmaya zemin hazırlamıştır. Tepedelenli Mehmet Ali Paşa

da Bektaşi’dir. Bu dönemde Bektaşilik, özellikle Güney Arnavutluk’ta genişlemiştir.

Özellikle yeni Müslüman olmuş birçok Himara köylerinde Bektaşi tekkeleri açılmıştır

[35]. İşkodra bölgesinde ise Busatlı Mustafa Paşa, kendi bölgesindeki Bektaşileri

Tepedelenli Mehmet Ali Paşa için çalıştıklarından dolayı sürdürmüşse de hareketin

genişlemesine engel olamamıştır [36]. Bütün bu karışık duruma rağmen Arnavutluk’ta

gelişen Bektaşiliğin XVIII. yüzyıl sonları ile XIX. yüzyılda faâliyet gösterdiği Bektaşi

tekkelerini şu şekilde saymak mümkündür:

2.4.1.1. Berat (Arnavud Belgradı) Baba Aliço Tekkesi

Berat’ta bulunan Bektaşi Tekkesi, 1826 yılında Baba Aliço tarafından

kurulmuştur. Tekke, günümüzde ayaktadır ve Baba Aliço’nun türbesi, tekkenin

hazîresindedir [37].

2.4.1.2. Berat Glava Bölgesi İsmail Baba Tekkesi

İsmail Baba Tekkesi, Berat Glava bölgesinde 1883 yılında İsmail Baba

tarafından kurulmuştur.

2.4.1.3. Berat (Arnavud Belgradı) Prista Köyü Bektaşi Tekkesi

Berat (Arnavud Belgradı) Prista Köyü Bektaşi Tekkesi, 1810 yılında Baba Tâhir

tarafından kurulmuştur [2].

2.4.1.4. Elbasan (İlbasan) Cefâî Baba Tekkesi

Elbasan Cefai Baba Tekkesi, İbrâhim Semîmi Baba’nın müridi olan Cefaî Baba

tarafından 1800 yılında kurulmuştur.

2.4.1.5. Elbasan (İlbasan) Bölgesi Martanes Bektaşi Tekkesi

Elbasan Bölgesinde bulunan Martanes Bektaşi Tekkesi, 1898 yılında Hüseyin

Baba tarafından kurulmuştur. Tekkenin son babası Baba Faya Martanesi, II. Dünyâ

Savaşı sıralarında Enver Hoca yönetimindeki Komünist Parti’ye katılmış bir isimdir

[37].

2.4.1.6. Frasırî Nasîbi Tâhir Baba Tekkesi

Frasıri Nasibi Baba Tekkesi, 1825 yılında Frasır'da Nasîbi Tâhir Baba tarafından

kurulmuştur. Şemseddin Sami, Kâmusu’l-Alâm’da [38], Nasîbi Tâhir Baba hakkında

şöyle demektedir: “Nâsîbi Tahir Baba şuârâdan ve Tarîkat-ı Bektaşiyye dedegânından

olup Arnavutluk’ta muharrir-i fakîrin meskat-ı re’si olan Frasır karyelidir. Arnavud

lisânında birçok es’ârı olduktan başka Türkçe ve Fârisî dahi bir hayli gazeliyâtı vardır.

Vatanına avdeti esnâsında Leskovik kasabasına uğradığında ora mesâyihi kendisini

imtihana çekmek istediklerinde bir kasîde söylemiştir.”

2.4.1.7. Gjirokaster (Ergiri) Âsım Baba Bektaşi Tekkesi

Gjirokaster (Ergiri) Asım Baba Tekkesi, 1780 yılında Anadolu’dan,

Sulucakarahöyük’ten Arnavutluk’un Gjirokastra (Ergiri) kasabasına gelen Üsküdarlı

Muhammed Âsım Baba tarafından kurulmuştur. Âsım Baba, 1796 yılında Ergiri’de

vefat etmiştir. Türbesi, tekkesinin haziresindedir [37].

Ergiri’de Asım Baba tekkesinden başka XIX. yüzyılda bir tekke daha

kurulmuştur. Tekkenin kurucusu Haydariyye isminde Baba Haydar Plaku’dur [33].

2.4.1.8. Gjirokaster (Ergiri) Baba Musa Bektaşi Tekkesi

Ergiri’nin Maricaj köyünde de Baba Mûsâ tarafından 1880 yılında bir Bektaşi

tekkesi kurulmuştur. Tekke, Güney Arnavutluk’un Yunanlılar tarafından işgalinde

yıkılmış ve kurucusu olan Baba Musa öldürülmüştür. Tekke, 1900’lü yıllarda yeniden

inşâ edilmiştir [2].

2.4.1.9. Korça (Göriçe) Melçan Bektaşi Tekkesi (Büyük Tekke)

1815 yılında Baba Hüseyin tarafından kurulan, Korça (Göriçe) Melçan Bektaşi

Tekkesi, aynı zamanda Büyük Tekke olarak da bilinir. Tekke, “Teqeja e Madhe”

ismiyle anılmaktadır.

Şekil 2. 2.Korça (Göriçe) Melçan Bektaşi tekkesi (Büyük Tekke) [39]

2.4.1.10. Kolonya’nın Kesandre Köyü Hacı Baba Horasânî Tekkesi

Kolonya’nın Kesandre köyünde Hacı Baba Horasânî Tekkesi,1850 yılında hâlen

türbesi tekkenin avlusunda bulunan Baba Horasânî tarafından kurulmuştur [37].

2.4.1.11. Korça (Göriçe) Turan Bektaşi Tekkesi

Korça (Göriçe) Turan Bektaşi Tekkesi, 1827 yılında İlbasanlı Sâlih Baba

tarafından kurulmuştur [37]. Tekke hakkında başka veriye rastlanmamıştır.

Şekil 2. 3.Korça (Göriçe) Turan Bektaşi Tekkesi [40].

2.4.1.12. Kruya (Akçahisar) Hacı Yahya Baba Tekkesi

Bugün Akçahisar, Arnavutluk’un orta ve batısında yer alan bir yerleşim olan

Kruya’daki Bektaşi Tekkesi, XIX. yüzyılın sonlarında Hacı Yahyâ Baba tarafından

kurulmuştur. Kruya’da daha önceden de bir Bektaşi tekkesi olduğu, bunun ispatı olarak

da 1717-1718 ve 1728-1729 yıllarına ait Bektaşi sembolleri ile süslü mezar taşlarının

gösterildiği bilinmektedir [32].

Şekil 2. 4.Kruya Hacı Yahya Baba Tekkesi [40]

Semîmî Baba, Makedonya’nın Köprülü (Veles) Bektaşi dergâhında yetişmiş;

daha sonra Kruya (Akçahisâr)’ya gelmiş ve burada bir tekke kurmuştur. Semîmî Baba,

Arnavutluk’ta Bektaşiliğin yaygınlaşmasında en çok emeği geçen isimlerden biridir.

Semîmî Baba daha sonra Arnavutluk’ta, Korça (Göriçe)’nın Melçan köyünde,

Elbasan (İlbasan)’ da ve Tepedelen’in Kostan köyünde birer Bektaşi tekkesi kurmuştur.

2.4.1.13. Leskovik Baba Âbidin Tekkesi

Leskovik Baba Abidin Tekkesi, XIX. yüzyılın ünlü Arnavut şâirlerinden olan

Baba Âbidin tarafından 1887 yılında kurulmuştur.

2.4.1.14. Saru Saltuk Tekkesi (Dergâhı)

Arnavutluk Kruja’da bulunmaktadır. Ayrıca sadece Müslüman Kruja halkı değil

Hıristiyanlar ve diğer Bektaşiler de Sarı Saltuk’a hürmet ederler [36].

2.4.1.15. Semberdheny Bektaşi Tekkesi

Semberdheny Bektaşi Tekkesi, 1863 yılında Baba Mustafa tarafından

kurulmuştur. Tekkenin en faal babalarından biri, Baba Melek Semberdhenyi’dir. Baba

Melek, Kahire Kaygusuz Abdal Tekkesi’nden Semberdheny Tekkesi’ne gelmiş ancak

kısa bir süre sonra 1900’lü yıllarda yeniden Kahire’ye iâde edilmiştir. Baba Melek’in

şiir ve nefesleri, Arnavut Bektaşileri tarafından bugün dahi okunmaktadır [37].

2.4.1.16. Tiran Bektaşi Tekkesi

Arnavutluk’un başkenti Tiran’dadır. Bektaşiliğin merkezi sayılır. Tekkenin son

postnişini Salih Niyazi Dedebaba’dır. Ondan sonra Mücerred Ali Rıza Baba, 1942

yılında Tiran Dergâhı’ndaki posta oturmuştur [18]. 1929 yılından itibaren ruhani

özerklik kazanan Bektaşiler, Arnavutluk Müslümanlarının lideri konumuna

gelmişlerdir. Tarikatın teşkilatı, merkezi Tiran şehrinde bulunan “Büyük Dede”de ve

bunun altında bulunan merkezleri Gjirokaster, Fracheri, Priehte, Korça ve Elbasan’da

bulunan beş dededen ve çeşitli tekkelerin babalarından, dervişlerden, muhiblerden ve

aşıklardan meydana gelmektedir [41].

2.4.2. Bosna-Hersek’te Bektaşi Tekkeleri

Bektaşiliğin Bosna-Hersek’e ne zaman girdiği konusunda kesin bir bilgi yoktur.

Evliyâ Çelebi, 1660 yılında Bosna’yı ziyâretinde sâdece Çayniçe şehrinde bir Bektaşi

tekkesine rastladığını yazmaktadır [42].

Evliyâ Çelebi [42], bu ziyaret ve tekke ile ilgili olarak şunları kaydeder: “Şehrin

kıblesinde Taşlıca’dan gelirken Çayniçe’ye yarım saat yol üzerinde Sinan Paşa

çeşmesinden tâ Çayniçe’ye gelinceye kadar caddenin sağ ve solu yüksek kiraz ağaçları

ile süslüdür. Caddenin ötesinde kıble tarafına bin adım yakın Gâzi Murad Baba mesîresi

ve Bektaşi âsitânesi vardır. Bütün Çayniçe şehri buradan görünür. Yüksek ağaçları

güneşin ışığını geçirmez. Binlerce hoş sesli kuşların sesleri ruhlara can verir. Birçok

akarsu üzerinde kebap dolapları döner…”

Evliyâ Çelebi’nin anlattığı bu tekke, Bayram Ağa’nın oğlu Sinan Bey’in

Çayniçe’de (Cemâziyel-evvel 990) Haziran 1582 târihinde yazdırdığı Vakfiye’de de

zikredilmiştir. Vakfiye’ye göre Bayram Ağa’nın oğlu Sinan Bey, Çayniçe kasabasında

yolculara konak, sakat ve fakirlere imâret olarak hizmet etsin diye bir zâviye inşâ

etmiştir. Zâviyenin iki matbahı, ahırı, imâreti, kileri, fırını, ambarı, semâhânesi ve

mescidi vardır. Tekkede her gün çorba pişirilir, her gece de pirinç pilavı ile çorba

dağıtılır. Öğle yemeğine yetişemeyen yolculara ikindide bal dağıtıldığı ifade edilmiştir.

Çayniçe’de bulunan bu tekke, I. Dünya Savaşı sıralarında yıkılmıştır. Savaştan

sonra bir hanım tarafından yeniden yaptırılmış, II. Dünya Savaşı sırasında yeniden

yıkılmıştır. İlk dönemde Bektaşi tekkesi olarak faaliyet gösteren bu tekke, XIX.

yüzyılda Nakşibendî tekkesi olarak da hizmet vermiştir.

Saraybosna’da bulunan bir başka Bektaşi tekkesi de Golobrda Mahallesi’nde

Milyacka üzerindeki Kömür Köprü’nün yanında bulunmaktadır.

2.4.2.1. Blagay Bektaşi Tekkesi

Evliya Çelebi’nin Seyahatname ’sinde de yer alan tekke, Bosna-Hersek’in

Blagay kasabasında yer almaktadır. Buna Nehri’nin kaynadığı noktada inşa edilmiş olan

tekke, zaman içerisinde çeşitli tamiratlar görmüş olsa da günümüzde hâlen ayaktadır.

Balkanların birçok yerinde etkisi yoğun olarak hissedilen Sarı Saltuk isimli evliya,

Blagay Tekkesi’nin kuruluşunda da karşımıza çıkmaktadır. Rivayet odur ki paşanın

kızını kurtaran Sarı Saltuk’a dervişleriyle ibadet edip Bektaşiliğe hizmet etmesi için

dönemin paşası tarafından buraya tekkesini kurma izni verilir. Tekke, kârgir zemin kat

ile ahşap birinci kattan ve araziden dolayı kendiliğinden ortaya çıkan bir bodrum kattan

mürekkeptir [1]. Tekkenin her katında 4 oda, bir hela, bir hamam ve sobalar vardır.

Ayrıca ilk katta içerisinde 2 adet sanduka olan türbe yer almaktadır [1]. Blagay Tekkesi,

Bektaşi tekkesi olarak da Halveti tekkesi olarak da bilinir. Sarı Saltuk'la

ilişkilendirildiğinde Bektaşi tekkesi olma ihtimali daha yüksektir.

Şekil 2. 5.Blagay Bektaşi Tekkesi [43]

2.4.2.2. Bosna Hersek’te Bulunan Diğer Tekkeler

Bosna Hersek’te bulunan ancak hakkında detaylı bilgiye ulaşılamamış diğer

Bektaşi tekkelerini şu şekilde saymak mümkündür:

• Gradiška Bektaşi Tekkesi: Gradiška,

• İzvornik Bektaşi Tekkesi: İzvornik,

• Konjiç Bektaşi Tekkesi: Konjiç (Konyiç),

• Saraybosna Bektaşi Tekkesi: Sarajevo (Saraybosna),

• Tuzla Bektaşi Tekkesi: Tuzla [44].

2.4.3. Bulgaristan’da Bektaşi Tekkeleri

Bulgaristan’da Bektaşi tekkeleri bakımından oldukça zengin bir yapı vardır.

Burada bulunan tekkeleri şu başlıklar altında ele almak mümkündür:

2.4.3.1. Akyazılı Sultan Bektaşi Tekkesi

Bulgaristan’daki en önemli Bektaşi tekkelerinden biridir. Balçık-Varna

arasındadır. Tekke içinde Hafız Halil Baba olarak da bilinen Akyazılı Sultan Baba’nın

türbesi vardır. Bu türbe Hıristiyanlar tarafından Aya Atanaş olarak da kabul

edilmektedir [45]. Akyazılı Sultan Tekkesi, Tekkeköy (Obroçişte)’de XVI.yüzyılda

Akyazılı Sultan tarafından kurulmuştur.

Evliya Çelebi, Seyahatname’sinde, Akyazılı Sultan’ın şahsı ve Akyazılı Sultan

Tekkesi hakkında açıklamalar yapmakta ve Akyazılı Sultan’ın Hoca Ahmed Yesevi’nin

halifelerinden olduğunu söylemektedir [46]. Çelebi, Akyazılı Sultan Tekkesi ve

tekkenin bugün meydanevi olarak bilinen bölümü ile ilgili ayrıntılı açıklamalar yaparak

yedi köşeli bu yapının mimarî açıdan bir şaheser olan yüksek kubbesinden, süslemeli iç

tavanından, tavana asılı devasa büyüklükteki avizesinden, meydanevinin görülmemiş

büyüklükteki ocağından, meydanın ortasındaki şadırvandan, meydandaki şamdanlardan

ve meydanın çevresinde, tekkede kesilen kurbanların postlarının serili olduğundan söz

etmekte; ayrıca birçok dervişin yaşadığı, her gün yüzlerce mihmanın (misafir)

ağırlandığı Akyazılı Sultan Tekkesi’nin büyüklüğünde bir tekke daha görmediğini

aktarmaktadır [46]. Bugün için Akyazılı Sultan Tekkesi’nde ayakta kalan bölüm, sadece

Akyazılı Sultan Türbesi’dir. Akyazılı Sultan Türbesi, yedi köşeli bir yapı olup iki

bölümden oluşmaktadır. İlk bölüm olan giriş kısmından bir kapı ile ayrılan ana mekânda

Akyazılı Sultan’ın kabri bulunmaktadır.

Şekil 2. 6.Akyazılı Sultan Bektaşi Tekkesi [40]

2.4.3.2. Demir Baba Tekkesi

Hasan Demir Baba Tekkesi, Deli Orman Bektaşi Tekkesi, Timur Baba Tekkesi,

Pehlivan Baba Tekkesi olarak da anılan Demir Baba Tekkesi; Razgrad ili Kemaller

(İsperih) kasabasının 6 km batısında Mumcular köyü yakınlarında, XVI. yüzyılda

Demir Baba tarafından kurulmuştur [47].

Şekil 2. 7.Demir Baba Tekkesi [40]

Demir Baba Tekkesi, derin bir vadi içinde yer almaktadır. Tekke ve hazirede yer

alan Demir Baba Türbesi, yüksek bir kaya kütlesinin önündedir. Tekke çevresinde su,

taş ve ağaç kültü ile ilgili unsurlar mevcuttur. Türbenin bulunduğu avlu kapının ön

tarafında “Beşparmak Kaynağı” olarak adlandırılan ve kutsal kabul edilen bir su

kaynağı vardır.

Şekil 2. 8.Demir Baba Tekkesi [40]

Bugün, sadece türbe ve türbenin bulunduğu avluda türbedar evi olarak bilinen

ahşap bir yapı mevcuttur. Daha önceleri tekkede meydanevi, aşevi, kurban kesim

yerleri, mihman evleri ve ahırların bulunduğu; 1970’lerden sonra bu yapıların yıkıldığı

bilinmektedir.

2.4.3.3. Hasköy (Haskova) Otman Baba Tekkesi

Otman Baba Tekkesi, Hasköy merkeze bağlı Tekkeköyü’nde Otman Baba

tarafından XV. yüzyılda kurulmuştur. Bugün tekke içinde yedi köşeli Otman Baba

türbesinin yanı sıra meydanevi, misafirhane, aşevi ve kurban kesimevi gibi yapı

unsurları da bulunmaktadır.

XV. yüzyılda yaşamış olan Otman Baba’nın biri Bulgaristan’ın güneyindeki

Haskova’da diğeri de Varna’da bulunan iki tekkesi vardır. Otman Baba, Anadolu ve

Balkanlarda etkin zümre olan Babailer ile ilişkiler kurmuş ve aynı çevrelerde etkin bir

rol oynamıştır [18].

Şekil 2. 9.Hasköy (Haskova) Otman Baba Tekkesi [40].

2.4.3.4. Kıdemli Baba Tekkesi

Kıdemli Baba Tekkesi de XVI. yüzyıl Bektaşi dervişlerinden olan Kıdemli Baba

tarafından Sliven (İslimiye) ilinin Nova Zagora (Yeni Zağra) ilçesine bağlı Grafitovo

köyünde kurulmuştur. Bugün tekke haziresinde medfun1 olan Kıdemli Baba’nın yedi

köşeli 2türbesi ayaktadır.

Şekil 2. 10.Kıdemli Baba Tekkesi [48].

1 Medfun: Defnedilmiş, gömülmüş.

2 Türbelerin yedi köşeli olarak inşa edilmesini, türbede yatan erenin soyunun on iki imamdan yedinci

imam olan İmam Musa Kayın’a çıkmasına bağlayanlar vardır. Bulgaristan’da bulunan Otman Baba,

Akyazılı Sultan, Demir Baba’nın da türbeleri yedi köşelidir. Ayrıca yedi rakamı Hurufilikle de

bağlantılıdır. Hurufilikte yedi rakamı öğretinin temel noktası olarak bilinir. Hurufiler yedi sayısı

üzerinden insan ve kozmik âlem ile ilgili çıkarımlarda bulunur. Harf ve sayılara sembolik anlamlar

yükleyerek buradan birtakım ezoterik sonuçlar çıkaran Hurufiliğin tarihte Balkanlarda güçlü şekilde

örgütlendiği bilinmektedir[32].

2.4.3.5. Kızana Tekkesi

Kızana Tekkesi, XVI. yüzyılda Kızana isimli bir Bektaşi şeyhi tarafından

Eskicuma (Tırgovişte) şehrinin Kızana (Momino) köyünde kurulmuştur [47]. Bugün

içinde sadece türbesi bulunan mekân, hâlen önemli bir adak merkezi konumundadır. Bu

yapısıyla tekke, farklı yapı birimlerinden oluşmaktadır. Bu birimleri kurban kesimevi,

lokma pişirme ocakları ve erzak depoları olarak saymak mümkündür.

2.4.3.6. Niğbolu Ali Koç Baba Tekkesi

Niğbolu Ali Koç Baba Tekkesi, XIV. yüzyılda Yıldırım Bayezid döneminde

bölgede faaliyet gösteren Ali Koç Baba tarafından Niğbolu’da kurulmuştur. Ali Koç

Baba’nın türbesi de tekkenin haziresindedir. Bugün sadece türbe ayakta kalmıştır. Ali

Koç Baba, Balkan Bektaşilik tarihinde önemli bir eren olarak kabul edilir [49].

Şekil 2. 11.Niğbolu Ali Koç Baba Tekkesi [40].

Ali Koç Baba Türbesi’nin dış beden duvarında Ali Koç Baba’nın, Niğbolu’nun

büyük evliyası olduğunu; Koyun Baba’nın müridi kabul edildiğini ve Hacı Bektaş

Veli’nin torunu olduğunu belirten bir levha asılıdır. Altı köşeli bir yapı olan türbenin

içerisine girildiğinde merkadın başındaki bir mezar taşı dikkati çekmektedir. Bu mezar

taşında “Ali Koç Baba Rumeli fatihi Ali Resul Hacı Bektaş torunu Rumeli fatihi Seyyid

Ali oğlu Ali Koç Baba Paşa” yazılıdır.

2.4.3.7. Şumnu (Şumen) Musa Baba Tekkesi

Şumnu (Şumen) Musa Baba Tekkesi, Musa Baba tarafından XVI. yüzyılda

Şumnu ilinin Yenipazar ilçesinin Tekkekozluca (İzbul) mevkiinde kurulmuştur. Bugün

sadece tekkenin haziresinde olan Musa Baba Türbesi mevcuttur.

2.4.3.8. Voden Hüseyin Baba Tekkesi

XVI. yüzyılda kurulmuş olan Voden Hüseyin Baba Tekkesi, Deliorman Adaköy

(Ostrovo)’ün yakınında Voden Park’ın içindedir. Türbesinde Hüseyin Baba medfundur.

Hüseyin Baba da Bulgaristan Bektaşiliğinin önemli isimlerinden biridir [50].

Bu tekkelerin dışında Bulgaristan’daki Bektaşi tekkeleri bölgeleriyle beraber şu

şekildedir: Abdullah Dede Tekkesi, Ali Koca Baba Zaviyesi, Melek Baba Tekkesi,

Hakir Ali Baba Zaviyesi, Kamber Baba Tekkesi, Horasani Ali Baba Zaviyesi: Rusçuk,

Genç Baba Tekkesi: Miralar köyü yakınlarında, Haydar Baba, Hekim Ali Baba Tekkesi:

Tutrakan (Denziler köyü), Hüsam Dede Tekkesi: Sofya/Dobeşince, Hüseyin Baba

Tekkesi: Duraç köyü yakınlarında, Koca Doğan Zaviyesi, Hüseyin Baba Zaviyesi,

Timur Baba Zaviyesi: Silistre, Mustafa Baba Tekkesi: Silistre ve Rusçuk arasında, Kurt

Baba Tekkesi: Belören (Belveren), Musa Baba Zaviyesi: Kozluca, Mustafa Baba

Tekkesi: Hasköy/Filibe, Bali Tekkesi: Razgrad yakınlarında, Üç Gaziler: Hloi

(Hebilköy) yakınlarında [44], Aziz İsmail Baba Tekke ve Türbesi: İstrumnitsa’da,

Tırnova Bektaşi Tekkesi: Tırnova’da, Koşukavak Evhad Baba Tekkesi: Koşukavak

ilçesinin kuzeyinde [45].

2.4.4.Kosova’da Bektaşi Tekkeleri

Kosova’da Bektaşilik ve Bektaşi tekkeleri hakkında en eski kaynak XVII.

yüzyılda Kosova’yı ziyâret eden Evliya Çelebi’dir. Çelebi [51]; Mitroviçe, Dubniça ve

Kaçanik’te Bektaşi tekkelerinin mevcut olduğunu belirtmiştir. Evliya Çelebi’nin

belirttiği bu tekkelerin hiçbiri bugün mevcut değildir. Aynı kaynak; Mitroviçe’de

Mustafa Baba Tekkesi’nin bulunduğunu, tekke haziresinde yer alan Mustafa Baba

Türbesi’nin çok ziyâret edildiğini yazmaktadır [51].

Kaçanik şehrinde de bir Bektaşi tekkesi olduğunu yazan Çelebi, buradaki tekke

hakkında fazla bilgi vermemiş; Dubniça şehrinde ise mevcut iki tekkeden birinin

Bektaşi tekkesi olduğunu ifade etmiştir [52].

Bunlardan başka XVIII. yüzyılın sonlarında Priştine’de Baba Recep isimli bir

Bektaşi babası tarafından Priştine Pîri Nâzır Câmii’nin avlusunda bir Bektaşi tekkesi

yaptırılmıştır. Tekke, XIX. yüzyılda hem tekke hem medrese olarak çalışmış; XX.

yüzyıldan itibaren ise sadece cami olarak çalışmaktadır [53].

Hafız [54]; Kosova’nın Prizren şehrinde de 1890 yılında Hacı Adem Vechi Baba

isimli bir Bektaşi önderi tarafından bir Bektaşi tekkesi kurulduğunu, Hacı Adem Vechi

Baba 1927 yılında Yakova’da vefat edince tekkenin faaliyetine son verilip dervişlerin

Yakova Bektaşi Tekkesi’ne gittiğini yazmaktadır. Günümüzde tekke binâsı mevcuttur

ve özel ev olarak kullanılmaktadır.

Kosova’da hâlen aktif olan Bektaşi tekkesi, Yakova Bektaşi Tekkesi’dir. Tekke,

XIX. yüzyılın ortalarında aslen Yakovalı Şeyh Semsettin Baba (Ö.1884) tarafından

kurulmuştur. Yakova Tekkesi; semâhâne, derviş ve şeyh odası, kahve ocağı, kütüphâne

ve misâfirhâne olarak kullanılan bölümlerden oluşmaktadır. 1945-1960 yılları arasında

Dünya Bektaşilerinin liderliğini üstlenen Baba Kâzım Bakali’nin türbesi de tekkenin

avlusunda bulunmaktadır.

Şekil 2. 12.Yakova Tekkesi [55].

Kosova’da yukarıda sayılanlar dışında Vulçitrin Mehmet Baba, İstimliye Hasan

Baba, Zveçan Haydar Baba Tekkelerinden söz edilse de elde kaynak bulunmamaktadır

[56].

2.4.5. Macaristan’da Bektaşi Tekkeleri

Macaristan, Budin Beylerbeyiliği olarak yüz elli yıldan fazla Osmanlı hâkimiyeti

yaşamıştır. Dolayısıyla orada da Osmanlı tekke ve zaviyelerinin olması

muhtemeldir. Ancak bu konuda bilgi ve belge hususunda derin sıkıntılar mevcuttur.

XVIII. yüzyılda Macaristan Budin’de 7, Eger’de 7, Pécs’te 6, Székesfehérvár’da

5 tekkeden söz edilmekle birlikte bunların ne kadarının Bektaşi tekkesi olduğu

bilinmemektedir. Özellikle Budin Gül Baba Tekkesi bu ayırımın dışındadır. Ondan

başka Budin’de Hızır Baba Tekkesi, Baba Miftah Tekkesi, Gazi Gürz İlyas Tekkesi,

Muhtar Baba Tekkesi, Hindi Baba Tekkesi, Eger (Eğri)’de, Dede Sultan Tekkesi (ki

tekke içinde Dede Sultan kabri vardır), Yağmur Baba Tekkesi, Pécs (İbrahim Peçevi'nin

şehridir)’de İdris Baba Tekkesi, Macaristan’daki Bektaşi tekkeleri arasında sayılabilir.

Şekil 2. 13. İdris Baba Türbesi [57]

2.4.5.1. Gül Baba Tekkesi

Macaristan Gül Baba Tekkesi, Gül Baba tarafından kendisinin 1531 yılında

Sultan Süleyman'ın daveti üzerine Budin'e gelmesiyle Budin (Budapeşte)’de

kurulmuştur. Budapeşte’nin Budin tarafında Veli Bey Kaplıcası’nın güneydoğusunda

yer alır. Tekke, 1686 yılında yıkılmış; Gül Baba'nın sekizgen formundaki türbesi, 1543-

1548 yılları arasında Budin Beylerbeyi olan Mehmet Paşa tarafından yaptırılmıştır.

Şekil 2. 14. Gül Baba Tekkesi [58]

Osmanlı'nın elinden çıkan topraklar arasına katıldıktan sonra bir süre şapel

(küçük kilise) olarak kullanılan türbe, daha sonra Sultan Abdülaziz'in 1867 yılındaki

Avrupa ziyaretinden sonra tekrar eski formuna kavuşturulmuştur. Türbe, 1885 yılında

Mimar Lajos Grill tarafından onarılmış ve türbeye dönüştürülmüştür. II. Dünya Savaşı

sırasında ağır hasara uğrayan türbe, 1963'te Macar hükûmeti tarafından eski durumuna

getirilmiştir.

Şekil 2. 15. Gül Baba Tekkesi [59]

2.4.6.Makedonya’da Bektaşi Tekkeleri

Makedonya’da Bektaşilik XVII. yüzyıldan, özellikle de 1750’lerden, sonra

büyük bir yayılma göstermiştir. Bu nedenle Bektaşi tekkelerinin kuruluşu, daha çok

XVII. yüzyılın ikinci yarısından sonraya rastlamaktadır. Özellikle XVIII. ve XIX.

yüzyılda Arnavutluk ve Makedonya’da görev yapan birçok paşanın Bektaşi tarîkatına

mensup olması, Bektaşilerin bu bölgelerde rahatça faaliyet göstermelerine neden

olurken paşaların desteğiyle tekkeler ve zâviyeler de inşa edilmiştir [32].

Bu bölgede Bektaşi tekkelerinin çoğalmasının bir diğer nedeni de XVIII. yüzyıl

sonlarında zayıflayan devlet otoritesi ve buna bağlı olarak yeniçerilerin bu tekkeleri

isyan etmek gibi amaçları uğruna kullanma istekleridir. Bunun en çarpıcı örneği

Kalkandelen Harabâti Baba Dergâhı’dır. Tekke, Kalkandelen Paşası Recep Paşa’nın

başlattığı isyan hareketinde üs olarak kullanılmıştır. Bu durum, Abdurrahman Paşa

(Ö.1838) zamanında da devam etmiştir [32].

Makedonya’daki en büyük Bektaşi dergâhı olan Kalkandelen’deki Harabâti

Baba Bektaşi Dergâhı, çalışmanın diğer bölümlerinde detaylı olarak anlatılacaktır.

2.4.6.1. Hâce Baba Bektaşi Tekkesi

Köprülü’de Hâce Baba Bektaşi Tekkesi, XIX. yüzyılın başlarında kurulmuştur.

Köprülü çevresinde ayrıca Kırçova’da Muharrem Baba Bektaşi Tekkesi, Makedonski

Brod’da Hıdır Baba Bektaşi Tekkesi, Debre’de Ali Paşa Bektaşi Tekkesi vardır. Ayrıca

Pirlepe’nin Kanatlar köyünde, XIX. yüzyılda Dikmen Baba tarafından kurulmuş olan

Dikmen Baba Bektaşi Tekkesi bulunmaktadır.

2.4.6.2. Hamza Baba Bektaşi Tekkesi

İştip’te Hamza Baba Tekkesi, XIX. yüzyılın sonlarında kurulmuştur ve “Kır

Tekke”, “Yusuf Baba” adlarıyla anılmaktadır. Tekke, 1929-30 yıllarında yıkılmıştır

[37].

2.4.6.3. Harabâti Baba Dergâhı

Kalkandelen (Tetova) Harabâti Baba Dergâhı, vezirlik makamında iken Sultan

Süleyman’dan izin isteyerek dergâha çekileceğini bildiren, bunun üzerine Padişah’ın

kendisine, “Sen sersem mi oldun? Vezirlik bırakılır da orada dervîşlik mi yapılır?”

demesi üzerine “Kabûlümdür Sultânım, varsın bundan sonra bana Sersem Alî desinler.”

deyip vezirliği bırakarak Şar Dağları’nın eteklerine gelen Sersem Ali Baba tarafından

kurulmuştur. Daha sonraki yüzyıllarda Recep Paşa ve oğlu Abdurrahman Paşa, bu

şekilde kurulan Kalkandelen (Tetova) Harabâti Baba Dergâhı’na, Harabâti Baba

tarafından inşa edilen Sersem Ali Baba Türbesi’nin etrafında bir külliye yaptırmıştır. Bu

külliye içinde türbeler, mescit, semâhâne gibi dinî yapılar ve misâfirhâne, şadırvan,

çeşme, derviş evi, fatmaevi, aşevi barındırmaktadır.

Şekil 2. 16. Harabâti Baba Dergâhı Genel Görünümü

Şekil 2. 17. Harabâti Baba Dergâhı Yapıları

Harabâti Baba Dergâhı, aynı zamanda Sersem Ali Baba Dergâhı olarak da

bilinmektedir. Makedonya’nın en önemli ve merkezî Bektaşi dergâhıdır.

İmparatorluğun diğer bölgelerindeki Bektaşi tekkeleri ile Harabatî Baba Dergâhı

da kapatılmış ve 40-50 yıl kapalı kalmıştır. 1870 yılında Dimetoka Seyyid Ali Sultan

Tekkesi postnişini Yusuf Baba, İstip ve Köprülü’ye gelmiş; tekkenin eski aşçısı Emin

Baba’yı Harabâti Baba Dergâhı’nın postnişinliğine tâyin ederek dergâhı aktif hâle

dönüştürmüştür.

Şekil 2. 18. Harabâti Baba Dergâhı

Harabâti Baba türbesinin duvarında Hz. Hüseyin hakkında yazılmış bir nefes ve

mescidin girişinde kapının üstünde bulunan bir kitâbe mevcuttur.

Makedonya’da Bektaşilerin merkezi olan Harabâti Baba Dergâhı, 1912 yılında

kapatılmış ve kısa aralar hâriç tutulursa 80 yıl kapalı kalmıştır [60].

Kalkandelen’de Harabâti Baba Dergâhı’ndan başka Poroy köyünde Yaver Baba

ve Sipkovitsa köyünde de Koyun Baba isimli iki Bektaşi tekkesi daha faaliyet

göstermiştir [61].

2.4.6.4. Hüseyin Baba Tekkesi

Kim tarafından ve ne zaman yapıldığı bilinmeyen Manastır (Bitola) Hüseyin

Baba Tekkesi, II. Dünya Savaşı’na kadar faaliyet göstermiştir. Günümüzde faal değildir.

2.4.6.5. Üsküp Bektaşi Tekkeleri ve Diğer Bektaşi Tekkeleri

Üsküp’te iki Bektaşi tekkesi vardır. Bunlardan ilki olan Mustafa Baba Tekkesi,

XIX. yüzyılın başlarında Mustafa Baba tarafından kurulmuştur. Tekke içinde halen

Mustafa Baba’nın türbesi mevcuttur.

Diğeri ise Süleyman Baba Tekkesi’dir. Tekke, 1850 yılında Süleyman Baba

tarafından kurulmuştur. Süleyman Baba Tekkesi’nin önünde yer alan türbede Üsküplü

bir asker olan Süleyman Baba medfun iken türbe II. Dünya Savaşı esnasında yıkılmıştır

[54]. Hakkında yeterli bilgiye rastlanamayan Makedonya’daki diğer Bektaşi tekkelerini

şu şekilde sıralamak mümkündür:

 Ali Baba Tekkesi: Debar (Debre)

 Hıdır Baba Tekkesi: Kicevo (Kırcova)

 Kanatlar Tekkesi: Kanatlar (Kırçova yakınlarında),

 Karaca Ahmet Tekkesi,

 Mustafa Baba Tekkesi,

 Kumanovo (KaracaAhmet) Bektaşi Tekkesi: Kumanova,

 İsmail Baba Tekkesi: Usturumca [62].

2.4.7.Romanya’da Bektaşi Tekkeleri

Romanya’nın bugünkü sınırları içerisinde sayıca fazla miktarda Bektaşi

tekkesinden söz etmek mümkün değildir. Kaynak olarak da Evliya Çelebi’den başka

kaynak yoktur. Sadece üç Bektaşi tekkesinden söz edilebilir ki bunlar da bugün ayakta

değildir. Romanya’daki Bektaşi tekkelerini; Baba-dağ’da Sarı Saltuk’un mezarının

bulunduğu Bektaşi tekkesi, Kilyakara (Kaligra) Karadeniz sahilinde bulunan Bektaşi

tekkesi ve Balçık yakınında türbesinde Hafız Halil Baba isimli şeyhin medfun olduğu

Balkanların en büyük tekkelerinden biri olan Büyük Bektaşi Tekkesi [51] şeklinde

saymak mümkündür.

2.4.7.1. Babadağ Sarı Saltuk Türbesi ve Tekkesi

Evliya Çelebi, Seyahatname’sinde: “Tekiyye-i Kaligra Sultan olarak yazılmış

olan Sarı Saltuk Tekkesi ve Türbesi Romanya’nın Dobruca bölgesinde Babadağ’da

bulunmaktadır. Sarı Saltuk hakkında çok şey söylenmekte ve Balkanların pek çok

şehrinde Sarı Saltuk adıyla ziyaretgâh bulunmaktadır. Arnavutluk, Makedonya,

Hersek’te dahi türbeleri bulunmaktadır [63]. Sarı Saltuk’un bir diğer adı da Kaligra

Sultan’dır. Rivayete göre kendisi Hacı Bektaşi Veli’nin arkadaşlarından birisidir.

Şekil 2. 19. Babadağ Sarı Saltuk Makamı [64]

2.4.8. Sırbistan’da Bektaşi Tekkeleri

Sırbistan’da Bektaşilik, diğer tarîkatlar kadar yaygınlaşmamıştır. Bununla

beraber yok denecek kadar da az değildir.

Sırbistan’daki ilk Bektaşi tekkesi, Belgrad’tadır ve XVI. yüzyılda Mehmet Paşa

Yahyapasiç tarafından kurulmuştur [65]. Belgrad’ın güneydoğu bölümünde bulunan bu

tekke, Evliyâ Çelebi tarafından da zikredilmiştir. Mehmet Paşa Yahyapasiç Tekkesi,

1863 yılında çizilen Belgrad şehir planında da gösterilmiştir [51].

Sırbistan’da Belgrad’dan başka Niş şehrinde de Köprübaşı Tekkesi isimli bir

Bektaşi tekkesi bulunmaktadır. Çelebi [51], bu tekkenin haziresinde Sefer Baba isimli

bir zatın türbesinin olduğunu zikretmektedir.

2.4.9.Yunanistan’da Bektaşi Tekkeleri

Hasluck[2]’a göre Yunanistan’daki en eski Bektaşi tekkelerinden biri olarak

Yunanistan’ın Thesalia (Farsalla) bölgesinde kalan Durballı (Türbe-i Ali) Tekkesi’ni

saymak mümkündür. Tekke, özellikle Arnavut Bektaşilerinin çok önem verdiği ve

XIX. yüzyılda Arnavutluk’ta faaliyet gösteren birçok baba ve dervişin yetiştiği bir

tekkedir. Durballı Tekkesi’ni Seyyid Ali Sultan’ın müritlerinden olan Durballı Sultan,

1480 yılında kurmuştur [2].

Yunanistan’da bulunan tekkelerin hemen hemen tamamı Bektaşi tekkesidir.

Bununla beraber bu tekkeleri şu başlıklar altında ele almak mümkündür:

2.4.9.1. Alasonya (Salih Baba) Bektaşi Tekkesi

Tekke, Alasonya’da şehrin dış kenarında Serfiçe yolunun bir tarafındadır. Salih

Baba’nın kabri haziresindedir. XVIII. yüzyılda yapıldığı söylenmektedir.

2.4.9.2. Dimetoka Mürsel Baba Tekkesi

Seyyid Ali Sultan’la aynı tarihlerde Balım Sultan’ın babası Mürsel Baba

tarafından Dimetoka’da kurulmuştur. Bugün eser yoktur.

2.4.9.3. Hasan Baba Tekkesi

Teselya’da Yenişehir ile Ampelaika arasında Tempe (Tempi) Vadisi’nde,

Yenişehir’in 20 km kadar uzağında bulunmaktadır. XV. yüzyılda Hasan Baba tarafından

kurulmuş olan bir Bektaşi tekkesidir.

Hasan Baba Tekkesi ile Türbe aynı yapıdır. Eski resimlerinde görüldüğü gibi bir

düzlükte kurulan yapılar; kubbeli, 5.90m x 5.80m ölçülerinde, kubbeyle örtülü türbe ile

ona bitişik, dikdörtgen planlı tekke binasından oluşmaktadır.

Şekil 2. 20. Hasan Baba Tekkesi [66]

2.4.9.4. Horasanizade Mevlana Derviş Ali Bektaşi Tekkesi (Dergâhı)

Yunanistan’da Girit’tedir. Tekke, Horasanizade Mevlana Derviş Ali

komutasında Bektaşilerin Girit Savaşı’na katılarak büyük bir fayda sağlamış

olmalarından dolayı Serdar Gazi Deli Hüseyin Paşa hayratı olarak İnadiye Kalesi

eteklerinde 1650’li yıllarda yapılmıştır. 1811 yılında Horasan’dan gelen aynı ismi

taşıyan Derviş Ali Baba, burayı tamir etmiştir. Müslümanların Girit’i mecburen terk

etmelerinden sonra bu yapının yıkıldığı bilinmektedir [43].

2.4.9.5. İskeçe Bektaşi Tekkesi

İskeçe Bektaşi Tekkesi, Hacı Hasip Baba Tekkesi olarak da bilinmektedir. Hacı

Hasip Baba ve İbrahim Baba tarafından 1800’lü yılların sonlarında kurulmuştur.

Tekkenin giriş kapısının üzerinde bir kitabesi mevcuttur.

Şekil 2. 21. İskeçe Bektaşi Tekkesi [67]

2.4.9.6. Katarin Bektaşi Tekkesi

Katarin’de şehrin girişinde olan Bektaşi tekkesi hakkında bugün herhangi bir

bilgi bulunmamaktadır.

Şekil 2. 22. Katarin Bektaşi Tekkesi [67].

2.4.9.7. Kesriye Bektaşi Tekkesi

Kesriye Bektaşi Tekkesi, Kesriye şehrinin girişinde ve Florina yolu üzerinde

bulunmaktadır. Bugün hâlen ayaktadır. Ne zaman kurulduğu bilinmemekle beraber

1826 yılında zarar görmüştür. Haziresinde medfun olan Aziz Kasım Baba’ya istinaden

ilk dönem tekkeleri arasında sayılabilir.

Kesriye’de ayrıca Topluca’da (Kışlalar yanında) ikinci bir tekke daha vardır. Bu

tekkenin haziresinde Sancaktar Ali Baba’nın türbe ve mezarı kalmıştır. Kesriye’deki

diğer tekke de kenar mahallelerde kalan Aydın Baba Tekkesi’dir.

2.4.9.8. Reni Bektaşi Tekkesi

Reni Bektaşi Tekkesi, Teselya bölgesinde kalmış olan tek Bektaşi tekkesidir.

Velestin ile Fersala arasında bulunan Reni’dedir. İlk dönem tekkeleri içinde sayılabilir.

Haziresinde hepsi Türk fetihleri devrinin ünlü alperenlerinden olan Torbalı Sultan Cafer

ve Mustafa Babalar medfundur. Latin Manastırı üzerine bina edildiği söylenmektedir.

Türbelerin mimarisi XVII. yüzyıl mimarisidir ve mimari açısından dikkat çekicidir.

Bölgede şu an mevcut olmayan ancak daha önce faal olan diğer Bektaşi tekkeleri

şunlardır: Tatar yakınlarında Ballı Baba Tekkesi, Köpekli köyü civarında Şahin Baba

Tekkesi, Tempe Boğazı girişinde Hasan Baba Tekkesi, Tırhâlâ Tırıkkale’de Ali Baba

Tekkesi, Yenişehir Larissa’da Kırk Azizler Tekkesi ve Kupekli Şahin Baba Tekkesi.

2.4.9.9. Sarıgöl (Kozana) Bektaşi Tekkeleri

Sarıgöl’de dört Bektaşi tekkesi vardır. Birincisi Cuma Bektaşi Tekkesi, Bağçe-

Topçular Bektaşi Tekkesi, Bucak-Köşeler ile Sofiler köyleri arasında bulunan Memi

Bey Sultan Tekkesi ve Sarıgöl ile Kayalar arasında yer alan, içinde şeyhi Gazi Baba’nın

da medfun olduğu Aynalı’da Gazi Baba Tekkesi’dir.

2.4.9.10. Selanik Bektaşi Tekkesi

Makedonya bölgesi Bektaşi tekkelerinden olan ve Selânik’in batı yakasında

bulunan Bektaşi Tekkesi, Balkan Savaşı’nda tahrip edilmiştir. Tekke hakkında bilgi

yoktur.

2.4.9.11. Seyyid Ali Sultan (Kızıl Deli Sultan ) Tekkesi

Yunanistan’daki önemli bir Bektaşi tekkesi de Osmanlı Devleti’nin

Balkanlardaki ilk tekkesi olan Seyyid Ali Sultan Bektaşi Tekkesi’dir. Tanrıdağ Bektaşi

Tekkesi olarak da bilinen Kızıl Deli Sultan Dergâhı, Yunanistan’ın Dimetoka şehrinde

bulunmaktadır. Tekke, Edirne’nin fethini müteakip 1397 yılında Seyyid Deli Sultan

tarafından kurulmuştur.

Seyyid Ali Sultan Tekkesi, Bektaşilikte bir halifelik makamıdır ve Bektaşiliğin

sayılı dergâhları arasında yer almaktadır. Dimetoka’da Ruşenler ve Babalar köyü

arasındadır. Burası hem Balkanlardaki ilk tekke hem de Balkanlardaki ilk toprak sahibi

kılınmış tekke olma özelliğine sahiptir. Günümüzde tekke ve türbe ayaktadır. Seyyid

Ali Sultan Tekkesi, Bektaşiliğin ikinci piri sayılan Balım Sultan’ın yetiştiği tekkedir.

Kızıl Deli Sultan Dergâhı 1826 yılında II. Mahmud tarafından başlatılan Yeniçeri-

Bektaşi katliamlarından dolayı zarar görmüştür. Dergâhta son postnişin olan Cefai Baba

hayatını kaybetmiştir [18].

Şekil 2. 23. Seyyid Ali Sultan Tekkesi [40]

Tekke bugün türbe, misafirhane, salhane, üç aşhane, üç çeşmelik, bir

abdesthane, mescid ve mezarlığıyla ayaktadır. Hâlen bölgede Hıdrellez şenlikleri

tekkede kutlanmaktadır.

2.4.9.12. Vudurina Köyü Tekkesi

Vudurina Bektaşi Tekkesi (Emine Baba Tekkesi), Kesriye’nin ve Anakilitsa

panayır yerinin batısında Vudurina köyü içindeki evlerden biridir. Hâlen faaldir ve

haziresinde şeyhlerinin mezarı bulunmaktadır.

2.4.9.13. Yunanistan’da Diğer Bektaşi Tekkeleri

Yunanistan’da ayrıca Seyyid Ali Sultan (Kızıl Deli Sultan) Dergâhı ve

Horasanizade Mevlana Derviş Ali Bektaşi Dergâhı dışında Yanya Bektaşi Dergâhı,

Mağaralı Köy Bektaşi Dergâhı, İbrahim Baba Dergâhı, Resmo Bektaşi Tekkesi,

Abdullah Paşa Bektaşi Tekkesi, İneova Tekkesi, Hasan Baba Dergâhı, Salih Dede

Bektaşi Dergâhı, İstanköy Adası Dergâhı adında pek çok Bektaşi dergâh ve tekkesi

bulunduğu bilinmektedir [18]. Yunanistan’da bulunan Bektaşi tekkelerini bölgeleriyle

beraber şu şekilde saymak mümkündür:

a) Batı Trakya Evros Bölgesindeki Tekkeler:

Bu bölgede Dimetoka ve Ferecik önemli Bektaşi merkezleri olarak sayılabilir.

Dimetoka’da faaliyet göstermiş diğer Bektaşi Tekkeleri şunlardır: Gazi Ferhat Baba,

Öksüz Baba, Abdal Cüneyd, Ahi Denek, Çakmak Dede, Develi Dede, Karagöz Bey,

Yağmur Baba, Nasuh Bey, Timurhan Şeyh, Hasan Baba, Şahin Baba–Şahin Sufi Sultan,

Şeyh Musluhiddin Baba, Timur Baba, Demirhan Baba, Şeyh Dede Baba Bektaşi

Tekkesi.

Bölgede Bektaşiliğin yoğun olduğu ikinci nokta Ferecik’tir. Ferecik’in yukarı

bölgesinde İbrahim Baba Tekkesi vardır. Tekke bugün yıkıntı hâlindedir ve haziresinde

beş dervişin mezarı vardır. Yine Ferecik’e 5 mil uzaklıkta da Nefes Baba Tekkesi ve

türbesi vardır. Ferecik’e 6-7 mil uzaklıkta Rüstem Baba Tekkesi vardır. Rüstem

Baba’nın mezarı hâlâ bu tekke yıkıntısının bahçesindedir. Ferecik’te diğer Bektaşi

tekkeleri şunlardır: Ahi Horasan, Ahi Baba, Ahi Turan Şah, Cuyi Dede, Veli Dede,

Şeyh Siyah Taccüddin, Göbekli Saraç Baba, Ferecik Tekkesi, Gaziler Tekkesi.

Bölgede faaliyet göstermiş diğer Bektaşi tekkeleri şunlardır: Ali Baba Zaviyesi,

Binbiroklu Ahmet Baba Zaviyesi, Elmalı Baba Zaviyesi, Eski Baba Zaviyesi, Mümin

Baba Zaviyesi, Timur Baba Zaviyesi, Yaran Baba Zaviyesi, Mürsel Baba Zaviyesi:

Tsermen (Çirmen), Aşağı Tekke: Mikroderio (Küçük Derbent) köyü, Gazi Hasan Baba:

Sidiro (Demirören) köyü, Çilingir Baba: Haldini (Ilanlı/Yılanlı), Işıklar Nefes Baba:

Loutros (Ilıca) köyü, Sancaktar Baba, Hızır Baba Tekkesi: Makri (Miri) köyü.

Bu tekkelerin Balkanlara ilk Türk fatihleriyle gelmiş olan dervişler tarafından

kurulduğu söylenir. Nefes Baba’nın Fas Meliki’nin oğlu olduğu rivayeti de vardır.

b) Rodopi İdare Bölümündeki Bektaşi Tekkeleri:

Bu bölgedeki Bektaşi tekkeleri şunlardır: Kara Ahmed, Pospos (Puşpuş),

Süpüren Mahmut Dede: Komotini (Gümülcüne), Ak Baba, Taşlık: Petrota (Taşlık)

köyü, Kamber Baba: Anokambi (Yukarı Kamberler) ve Kato Kambi (Aşağı Kamberler)

köyü. Ayrıca Raşiye: Mega Evmiro (Büyük Mursalı), Ahmet oğlu Ahmet Baba: Genisia

(Yenice Karasu) köyü tekkesini saymak gerekir.

c) Epir Bölgesi Bektaşi Tekkeleri:

Epir bölgesi de Yunanistan topraklarındaki Bektaşiliğin en önemli

merkezlerinden biridir. Yanya ile Miçova arasındaki yol üzerinde bir tekke hâlâ

ayaktadır. Bu bölgedeki Bektaşi tekkeleri yoğun olarak Ergiri’dedir. Burada Hacı

Süleyman Baba Tekkesi vardır. Ayrıca Tepedelen ve civarında Düka, Turan’da (Aziz

Ali Baba), Veli köyde ve Nevaliya’da Bektaşi tekkeleri faaliyet göstermişlerdir. Ayrıca

Lîk (Leak) Tepedelen Nehri’ni geçen Tre-buşik Tepesi’nin yamaçları üzerinde de bir

Bektaşi tekkesi vardır [45].

d) Girit Bölgesi Bektaşi Tekkeleri:

Girit’te Bektaşi tekkeleri, Girit’in Kandiye, Resmo ve Hanya şehirlerindedir.

Horasanlı Ali Dede Tekkesi, Kandiye’de; Hasan Baba Tekkesi, Resmo’dadır.

e) Makedonya Bölgesi Bektaşi Tekkeleri:

Bu bölge Bektaşi tekkeleri bakımından oldukça zengindir. Bölgedeki tekkeler

şunlardır: Gazi Baba Türbesi: İneli, Kesriye Topluca Bektaşi Tekkesi: Kışlalar

yanındadır (bahçesinde Sancaktar Ali Baba’nın türbe ve mezarı vardır), Kesriye Aydın

Baba Tekke ve Türbesi: Kesriye’nin kenar mahallelerindedir (içinde Aydın Baba’nın

türbesi vardır.) Odra Bektaşi Tekkesi: Kesriye’nin batısında, Anakilitsa panayır yerinin

batısında Pindos Sıradağları’ndan birinin yamacı üzerinde.

Bakırcı ve Türkan [44] ayrıca Alikulu Tekkesi: Aydınlı/Agia, Kesrin Dergâhı,

Katerini Bektaşi Tekkesi: Katerini, Kasım Baba Tekkesi ve Sancaktar Ali Baba Türbesi:

Kastoria’yı Yunanistan’daki Bektaşi tekkeleri arasında saymıştır.

Bektaşi tekkelerinin Balkanlardaki varlığı, bu coğrafyaya ait dini ve kültürel

birikimin kodlarını elde edebileceğimiz en önemli unsurlardan biridir. Balkanlardaki

Bektaşi tekkelerinin tespitinden sonra enerji verimliliği kriterleri sunularak bu tarikat

yapılarından merkezi ve kapsamlı bir yapı grubundan oluşması sebebiyle Harabâti Baba

Dergâhı uygulama alanı olarak seçilmiş ve enerji verimliliği kriterleri bağlamında analiz

edilmiştir.

BÖLÜM 3

BİNALARDA ENERJİ VERİMLİLİĞİ ETKENLERİ

3.1. Enerji Verimliliği

Hayatımızı her yönüyle etkileyen enerji; ısınma, aydınlanma, üretim, sanayi,

endüstri gibi insan yaşamının söz konusu olduğu hemen her alanda doğrudan veya

dolaylı olarak etkindir ve vazgeçilmezdir. Yenilenemeyen enerji kaynaklarının sonlu

olduğunu ve bilinçsiz tüketimin çevreye geri dönülemez zararlar vereceği

düşünüldüğünde enerji verimliliğinin insan hayatı ve doğa için büyük önem arz ettiği

görülecektir.

Enerji verimliliği, enerji tüketiminin insanın ihtiyacı olan konfor koşullarından

taviz vermeden en aza indirilmesidir. Tüketimi en aza indirirken enerji kayıplarını

azaltmak önemli hedeflerden biridir. Mevcut enerji kaybını mümkün olan en az

seviyede tutarak tüketilen enerjinin sürdürülebilir hâle getirilmesi durumunda faydalı bir

enerji verimliliğinden söz edilebilir. Hayat kalitesinden belli bir oranda ödün vermek

enerji tasarrufu iken kaliteden ödün vermeden minimum enerjiyle maksimum fayda

sağlamak enerji verimliliğidir.

İnsanoğlu yaşamını sürdürebilmek için şüphesiz doğaya ve çevreye muhtaçtır.

Yaşanabilir doğa koşulları için çevreye duyarlı olmak zorundadır. Binalarda mevcut

verilerden yararlanarak ve ekolojik tasarımlar yaparak çevreye karşı duyarlı

davranabiliriz. Enerji, yaşamımızın her alanında bize lazım olan, yenilenebilir

kaynaklardan elde edilmezse tükenen ve tükenirken de çevreye zarar veren bir

sistemdir. İnsan için maksimum faydayı minimum girdilerle elde edersek enerji

verimliliği sağlamış oluruz. Böylece daha az enerji harcayıp uzun vadede daha çok

kazanç sağlarız. Enerji verimliliği sağlanan binalarda yaşamak sadece birinci dereceden

yaşayanlara fayda sağlamakla kalmaz. Daha temiz su kaynakları, daha temiz bir hava,

korunmuş yeşil alanlar ile gelecek nesillere de kazanç sağlamış oluruz.

3.2. Binalarda Enerji Verimliliği İlkeleri

Günümüzde tasarruf, verimlilik ve performans kavramlarının önemi anlaşılmış

ve yönetmeliklerle birlikte sıkça kullanılmaya başlanmıştır. Binalarda enerji verimliliği,

konfor şartlarının daha az enerji tüketerek, daha az çevre kirliliği oluşturarak ve daha

düşük maliyetle sağlanmasıdır.

Binalarda enerji verimliliğini sağlamak için birtakım verilere ihtiyaç duyarız.

Bunları genel başlık olarak ikiye ayırmak mümkündür. Bunlardan ilki, doğanın bize

sunduğu ve müdahale şansımızın olmadığı çevresel verilerdir. İkincisi ise tasarım ve

inşa aşamasında vereceğimiz karar ve yaklaşımların belirlediği binaya ilişkin birtakım

yapısal verilerdir.

3.2.1. Çevresel Veriler

Çevresel veriler, bizim müdahale şansımızın olmadığı birtakım verilerdir. Biz

tasarım veya inşa aşamasında bu verileri dikkate alarak ve onlardan faydalanarak enerji

verimliliği sağlayabiliriz. Bir binada sağlanan enerji verimliliği binanın bulunduğu

topografyaya, o yere hâkim olan rüzgârın yönüne ve şiddetine, iklimsel sıcaklıklara,

güneşlenme süresine, yeşil bitki örtüsü gibi çevresel verilere bağlıdır. Bundan dolayı

çevresel veriler yapıların çevreyle uyumunu ve enerji davranışlarını belirlemektedir [4].

3.2.1.1. İklimsel Veriler

İklim, uzun bir zaman zarfında günlük olarak gerçekleşen hava olaylarının

ortalaması ve toplamıdır. İklim, geniş bölgelerde ve çok uzun zaman için aynı kalan

ortalama hava şartlarıdır ve bir bölgenin hava olayları bakımından karakterini tayin

eder.

Genel özellikleri bakımından sınıflandırıldığında yeryüzünde hâkim olan başlıca

iklim tipleri üçe ayrılır. Bunları sıcak iklimler, ılıman iklimler ve soğuk iklimler olarak

sıralamak mümkündür. Bu iklimler, kendi içlerinde yağış miktarı ve rejimi, kış ılıklığı,

yıllık sıcaklık ortalamaları gibi özellikler de dikkate alınarak alt iklim tiplerine ayrılır.

İklimi oluşturan koşulları sıcaklık, nem etkisi, güneş ışınımı, yağış miktarı ve

rüzgâr yönü ve hızı olarak sıralayabiliriz. Binalarda enerji verimliliğini sağlarken

binanın dış ortamını oluşturan bu iklimsel verileri yok sayamayız. Güneş ışınımı,

rüzgârlar, havadaki nem, dış ortam sıcaklığı olarak sayabileceğimiz bu parametreler bir

binadaki enerji verimliliğini etkileyen iklimsel verilerdir.

Şekil 3. 1. İklim Sistemlerinin Temel Elementleri [68].

Sıcaklık: Dış hava sıcaklığı güneş ışınlarının geliş açısına ve atmosfer

koşullarına bağlıdır. Dış hava sıcaklığı ve iç hava sıcaklığı yapı kabuğu ile etkileşim

hâlindedir. Güneş geliş açısı aynı olan yerleşim alanlarında sıcaklık ortalamaları

farklılık gösterir. Bu farklılık; zemin özellikleri, ışınım şiddeti, rüzgârlar ve deniz

akıntılarının yön ve şiddeti gibi parametrelerden dolayı ortaya çıkar. Dış hava sıcaklığı

24 saatlik periyotlarla değişmektedir. Gün boyu sıcaklık değişimi bir sinüs eğrisi ile

tarif edilebilir. Meteoroloji istasyonlarında dış hava sıcaklığı, kuru termometre ile birer

saatlik aralıklar ile ölçülmektedir. Mimarlık çalışmalarında 10 yıllık ortalama dış hava

sıcaklığı değerleri ele alınmaktadır. İç hava sıcaklığı ise kullanıcı konfor

gereksinimlerine, mekân fonksiyonlarına bağlı olarak değişmektedir. Mekân

fonksiyonlarına göre değişen, konfor koşullarını sağlayabilecek iç hava sıcaklığı için

önerilen değerler Tablo 3.1. de gösterilmiştir [69].

Tablo 3. 1. İç mekân için önerilen sıcaklık değeri [69].

Mekân

adı

İç Ortam

Havası

Bağıl Nem

Hava Hareketi

En fazla m/s

İç Yüzey Sıcaklığı

Yaz Kış Yaz Kış Yaz Kış Yaz Kış

Yaşama 22-25 19-22

40-60

arası

40-50

arası

0.2-0.4

arası

< 0.2

Hava

sıcaklığının

2-3 OC

altında

Hava

sıcaklığının

2-3 OC

altında

Yatma 19-22 17-20

Mutfak 20-22 18-20

Banyo 22-25 20-23

Wc 19-22 17-20

Koridor 19-22 17-20

Merdiven 18-20 16-18

Çalışma

odası

22-24 19-22

Nem Etkisi: Nem, havanın içinde buhar olarak bulunan suyun günlük hayattaki

karşılığıdır. Nem üç safhada bulunur: gaz (buhar), sıvı ve katı (buz). Nem geçişi

boyunca buharlaşma, yoğuşma, donma ve çözülme aşamaları gerçekleşmektedir [70].

Hava her sıcaklıkta belli bir miktar suyu buhar olarak bünyesinde tutabilir.

Havadaki nem oranı doğada ortalama %50-75 arasındadır. Günümüzdeki yapılarda ise

özellikle kış aylarında bina ısıtıldığında bu oran %15-30 arasına kadar düşer. İnsanlar

için konfor şartlarını sağlayan nem oranı %50’dir. Dolayısıyla iç mekânlarda %40-70

arasındaki nem insanlar için idealdir.

Nem oranının yüksek olduğu bölgelerde güneş ışınımının su buharı ve bulutlar

tarafından yutulması ve dağılması nedeniyle ışınım şiddeti azalmaktadır. Nem oranının

düşük olduğu bölgelerde kuru hava sıcak günlere ve soğuk gecelere neden

olmaktadır[4]. Havadaki nem oranına karşı tedbir almak insanın sağlığı açısından

önemli olduğu kadar binaların sağlığı açısından da önemlidir. Yapı biyolojisi açısından

neme karşı alınması gerekli olan önlemler alınmazsa nem binaların hastalanmasına

sebep olabilir.

Nemin duvar bünyesine girmesi 5 işlem ile açıklanabilir [70]:

 İlk inşa nemi

 Buhar difüzyonu

 Sıvı difüzyonu

 Su sızıntısı

 Yapı kabuğu boyunca (soğuk iklimlerde daha önemli olan) iç ve dış nemli hava

sızıntıları

Şekil 3. 2. Yapı Kabuğuna Etki Eden Çevresel Etkenler [71].

Nem; güneş ve rüzgâr etkenlerinin değişimine bağlı olarak farklılık gösterir.

Ayrıca yeryüzü bitki örtüsüne, su yüzeylerine, topoğrafik duruma bağlı değişimler

göstermektedir. Meteoroloji istasyonlarında saatlik bağıl nem ölçümleri yapılmaktadır.

Yapı elemanlarında pratik nem (sürekli nem) ve yapı nemi (özgül nemlilik) olmak üzere

iki tür nem bulunmaktadır. Yapı elemanındaki pratik nem, elemanın içinde bulunduğu

çevre koşulları olan; hava sıcaklığı, coğrafi yön, bağıl nem gibi etkenlerden

kaynaklanan ve bünyesinde sürekli barındırdığı nemdir. Yapı nemi ise uygulama

aşamasında beton, harç gibi malzemelerin bünye suyu ve ıslatılmalarından kaynaklanan

ilk inşa nemi olarak adlandırılan geçici nemidir [72].

Güneş ışınımı: Yapı kabuğunun opak yüzeylerini etkileyen güneş enerjisi

fiziksel olarak radyan enerjidir. Radyan enerji kendisini yutan bir yüzeye çarptığı zaman

ısı enerjisine dönüşebilen elektromanyetik dalgalardır. Farklı dalga boylarında ve farklı

şiddettedir. Üç ayrı ışınım olarak binaların üzerinde etkili olmaktadır. Bir yapı yüzeyini

etkileyen güneş ışınımı; doğrudan, yaygın ve yansıyan ışınım olmak üzere üç ayrı

bileşenden oluşmaktadır [4].

Güneş ışınlarının aracısız olarak bina yüzeyine gelmesi, doğrudan ışınım veya

direkt radyasyon olarak tanımlanmaktadır. Güneş ışınlarının her açıdan bina yüzeyine

ulaştığı güneş ışınımı ise yaygın ışınım veya dağılmış radyasyondur. Yansıyan ışınım

ise güneşten gelen ışınların yansıtıcı yüzeyler sayesinde yansıyarak binalara

ulaşmasıdır. Yansıyan ışınımın şiddeti yüzeyin yansıtma derecesine göre değişim

gösterir. Bu bağlamda binalarda enerji verimliliği elde ederken güneşten mümkün

olduğunca faydalanabilmek önemlidir. Bu bağlamda binanın yer aldığı iklim kuşağı ve

buna bağlı olan güneşlenme süresi, güneş ışınlarının aldığı eğim ve açısı önem

kazanmaktadır. Bir bina yüzeyine gelen ışınımın şiddeti;

 atmosfer koşulları,

 bulunulan yerin denizden yüksekliği,

 güneşin yükseliş açısı,

Şekil 3. 3. Güneş Işınımı

 güneşin azimut açısı

gibi etkenlere bağlı olarak değişmektedir [4].

Güneş ışınımı binaları iki şekilde etkilemektedir. Kısa dalga boyunda olan güneş

ışınımı binalardaki saydam yüzeylerden iç mekânlara girer ve bina içindeki yüzeyler

tarafından yutularak uzun dalga boyunda olan ısıl ışınıma dönüşür. Binaların opak

yüzeyine gelen güneş ışınımının bir kısmı masif kütlede yutularak depolanmadan evvel

bir kısmı yansıtılır. Yansıma sonrası masif kütlede depolanmış olan enerji; taşınım,

iletim ve ışınım ile iç ortama aktarılır. Yapı kabuğunun güneş ışınımına ilişkin

yutuculuk, yansıtıcılık, geçirgenlik gibi optik, toplam ısı geçirgenlik katsayısı, ısı

depolama kapasitesi, ısı yayınım katsayısı, faz kayması ve sönüm oranı gibi

termofiziksel özellikleri güneş enerjisi kazancında belirleyici etkenlerdir [8].

Yağış Miktarı: Yağışlar; rüzgârın da etkisiyle yapı bileşenlerinin yüzeyine

çarparak fiziksel aşınmaya, ıslatarak da kimyasal aşınmaya neden olmaktadır. Yapı

bileşenlerinin bünyesine giren sular, taşıdıkları tuzların kristalleşmesi sonucu

malzemede parçalanmalara yol açmaktadır. Yağış miktarı yapı kabuğunda su etkisi

olarak görülmektedir. Kabuğu oluşturan malzemelerin su geçirgenlik, kılcal emicilik

özellikleri oranında kabuğu etkilemektedir [73].

Rüzgâr Yönü ve Hızı: Rüzgâr, yeryüzündeki sıcaklık ve basınç

farklılıklarından oluşan hava akımlarıdır. Bu hava hareketlerinin yeryüzüne yaklaştıkça

zamana bağlı olarak hızı ve yönü değişim göstermektedir. Rüzgârı oluşturan bu basınç

farklarına hava kütleleri arasındaki yoğunluk farkları, yoğunluk farklarına ise sıcaklık

farkları yol açmaktadır. Hava akımlarının yönünü basınç bölgelerinin yeri, hızını ise

basınç farkı miktarları belirlemektedir [74].

Enerji verimliliği bağlamında mevsimlere göre değişim gösteren rüzgârın yönü

ve hızı önemli bir veridir. Rüzgâr yönü ve hızı, yapı kabuğunda meydana gelen ısı

iletimini ve buhar basıncını etkilemektedir. Tasarımda yapı ve yerleşme ölçeğinde

hâkim rüzgârın hızı ve esme sayısı gibi nicelikler ele alınmaktadır. Rüzgâr kontrol

edilmesi zor olan bir tasarım girdisi olsa da dikkate alınıp bir tasarım girdisi olarak

kullanıldığı takdirde iç ortam sıcaklığının serinletilmesi ve nemin azaltılması açısından

faydalıdır.

Soğuk iklim bölgelerinde rüzgârdan korunmak için yapının kısa kenarı hâkim

rüzgâr yönüne yönlendirilip ısı kayıpları azaltılırken sıcak iklim bölgelerinde rüzgârın

serinletici etkisinden yararlanmak için yapılar hâkim rüzgâr yönünde ve birbirlerinin

rüzgârını kesmeyecek şekilde konumlandırılır [9]. Meteoroloji istasyonlarında esme

yönü, esme sayısı ve hızı anemograflarla 2-10 m yükseklikte ölçülür ve kaydedilir. Bu

değerler kullanılarak aylara göre rüzgârgülleri çizilir [75].

3.2.1.2. Topoğrafik Veriler

Binalarda enerji verimliliği sağlanırken binanın bulunduğu bölgenin topoğrafik

özellikleri, tasarım açısından verilecek kararlarda belirleyici en temel unsurlardan

biridir. İklimsel etkiler açısından her yamaç için yamacın en ılımlı özelliklerine sahip

parçası termal kuşak şeklinde tanımlanmaktadır [76].

Bölgenin jeomorfolojik durumu ile beraber bulunduğu iklim kuşağının tipik

özellikleri enerji verimliliği ile ilgili alınacak kararların şekillendirilmesinde önemlidir.

Eğimli bir arazide güneş ışınımı ve geliş açısı eğim olmayan daha düz bir satıha göre

farklı olacağından bu arazideki bir yapıda gün ışığından faydalanılma şiddeti ve süresi

veya rüzgâr şiddetiyle beraber sıcaklığın derecesi veya doğal havalandırma olanakları

değişiklik gösterecektir. Tüm bunların bir sonucu olarak da yapılarda sağlanacak enerji

verimliliğinin farklı olması kaçınılmazdır. Yerleşilecek arazi eğimli ise yazın kazanılan

güneş ışınım enerjisi azalır ve kışın kazanılacak güneş ışınım enerjisi çoğalır. Arazinin

eğilimi, gelen güneş ışınımı miktarı ve arazinin enlemi bu konuda önemli etkenlerdendir

[77].

Topoğrafik yapının bina üzerindeki dolaylı etkileri sonucu olarak binalardaki ısı

kayıp ve kazançları da değişmektedir. Vadilerde oluşacak soğuk hava birikmesi

sebebiyle vadi tabanına yerleşen binalar daha çok ısı enerjisi kaybedecek ve enerji

verimliliği açısından olumsuz bir durum ortaya çıkacaktır. Güney yamaçlarda yer alan

binalar güneş ışınımlarından daha fazla yararlanıp kuzey yönünden gelecek rüzgârlara

daha az maruz kalacaktır. Böylelikle bu binalarda daha az ısı kaybı yaşanır ve bu durum

enerji verimliliği açısından artı bir değer sayılır. Batı yamaçları ise öğleden sonraki

zaman süresince daha yüksek ortalamadaki hava sıcaklığının ve güneş ışınımının

etkilemesi sonucu doğu yamacından daha ılık olmaktadır [10]. Farklı topoğrafik

yerleşimlerden kaynaklanan ısı kayıpları ve ortaya çıkan sıcaklık farklılıkları şekil

3.4.’te gösterilmiştir [78]

Şekil 3. 4. Farklı topoğrafik yerleşimlerinden kaynaklanan ısı kayıpları ve sıcaklık

değişiklikleri [78].

3.2.2. Binalara İlişkin Veriler

Kullanıcının ihtiyaç duyduğu konfor koşullarını en az enerjiyle sağlayan, ısı

kayıplarının olmadığı, yenilenebilir kaynaklardan beslenebilen binalar enerji

verimliliğinin sağlandığı binalardır. Bir binanın konumu, yerleşimi, geometrisi, mekân

kurgusu, doğal aydınlatma ve havalandırma sistemi; binanın tasarım aşamasında karar

verilen, kullanım aşamasında enerji verimliliğinin sağlanabilmesi için oldukça önemli

olan kriterlerdir. Binaların bu kriterler ışığında doğru kararlar ile tasarlanmaları dış

iklim koşullarının iç mekân konforu üzerindeki olumsuz etkilerini ortadan kaldırarak

binalarda enerji verimliliği elde etmemizi sağlamaktadır.

3.2.2.1. Binanın Konumu

Dış iklim koşulları bağlamında binaların konumu hava kirliliğinin önlenmesinde,

enerji verimliliği sağlanmasında ve iklim şartlarının kontrolünde etkilidir. Binaların

konumu değerlendirirken yerey parçasının baktığı yön, yerey parçasının eğimi, yerey

parçasının konumu ve yerey parçasının örtüsü (veya güneş ışınımı yansıtma özelliği)

gibi kriterler dikkate alınır. Bina yüzeyini etkileyen ortalama güneş ışınım miktarı ve

süresi binanın konumuna dair önemli bir veridir. Bu değerin en az sıcak devrede

artırılması ısıtma, en sıcak dönemde azaltılması soğutma enerji maliyetlerini

azaltmaktadır [4]. Enerji maliyetlerinin azaltılması ise binalarda enerji verimliliği

sağlanmasında önemli bir rol oynamaktadır.

İklimsel verilerden olan rüzgâr etkisi de binaların konumunu belirlerken dikkate

alınan önemli bir faktördür. İlk olarak rüzgârın bina için yararlanılacak bir etmen mi

yoksa korunulacak bir etmen mi olduğuna karar verildikten sonra binayı buna uygun bir

konuma yerleştirmek; enerji korunumu sağlayarak binada enerji verimliliği elde

edilmesini sağlar. Örneğin rüzgârdan yararlanmak istiyorsak tepelere, rüzgârdan

korunmayı amaçlıyorsak ise yamaçların altlarına yerleşmek daha doğru bir karar

olacaktır.

Şekil 3. 5. İklim Özelliklerine Uygun Topoğrafik Konumlar [9].

Yapıların kendi konumu kadar birbirlerine göre olan konumu da güneş

ışınımından ve rüzgârın faydalı etkilerinden yararlanabilmeleri, bu sayede de enerji

verimliliğinin sağlanabilmesi açısından önemlidir. Binayı etkileyen güneş ışınımı ve

rüzgâr hızı; çevre binaların ve diğer engellerin söz konusu yapıdan uzaklığına,

yüksekliğine ve bu binaya göre konumlandırılış durumuna göre değişkenlik gösterir.

Eğer hedef güneş ışınımından fayda sağlamak ise bina aralıkları yakın çevredeki

binaların en uzun gölge boyuna eşit veya ondan uzun olmalıdır [79]. İklimsel özelliklere

göre değişim gösteren bu optimum bina aralıklarının ılıman iklim kuşağında yer alan

binalar için güneş ışınımı açısından 2H – 3H, rüzgâra göre ise H – 5H değerleri arasında

olması gerekir [80].

3.2.2.2. Binanın Yönlendirilişi

Dış iklim elemanlarından olan rüzgâr ve güneş ışınımının binaların üzerindeki

etkisi yöne bağlı olarak değişiklik gösterir. Güneş ışınımının bina kabuğu üzerindeki

ısıtıcı etkisi, rüzgârın serinletici etkisi binanın yönlendirilişine göre değişir ve doğru

bina yönlenmesi sayesinde istenen optimum fayda sağlanabilir.

Rüzgârın serinletici etkisinin daha öncelikli olduğu iklim bölgelerinde, hâkim

rüzgâr yönü binanın yönlendiriliş durumu için temel alınır. Bu da genellikle binanın

uzun cephesinin bu yöne bakacak şekilde konumlandırılmasını gerektirmektedir[6].

Bina için ihtiyaç duyulan serinletici etkinin bu şekilde sağlanması bina için fazladan bir

enerji yükü getirmeyerek enerji verimliliğine katkı sağlar. Rüzgârdan faydalanırken

şayet binanın güneş ışınımından korunması gerekiyorsa bu durumun güneşi kıran

elemanlarla engellenmesi mümkündür.

Bina yüzeyi üzerinde etkili olan güneş ışınım miktarı; enlem, eğim, yön ve

mevsimler gibi birtakım değişkenlere bağlı olarak farklılık göstermektedir. Böylece

bina kabuğunun sıcaklığı değişmekte, bu da iç mekân sıcaklığını etkilemektedir.

Rüzgârın serinletici etkisinden enerji korunumu bağlamında faydalanıldığı gibi güneş

ışınımından da bu şekilde yararlanmak binalarda konfor sıcaklığını en az enerji

tüketimiyle sağlayabilmek adına binanın yönlendirilişini önemli bir etmen yapar.

3.2.2.3. Binanın Geometrisi

Bina geometrisi ya da formu;

 Binanın çatısının türü,

 Binanın çatı eğimi,

 Bina yüksekliği,

 Biçim faktörü,

 Cephe eğimi gibi parametrelerle tanımlanabilir.

Binaların geometrisi, diğer fiziki etmenler gibi binanın dış iklim koşullarından

faydalanma ya da korunma seviyesini etkilediği için binaların enerji verimliliği

tespitinde önemli bir veridir. Bina formu, geometrik şekil, hacim yüzey alanı ilişkisi ve

hacimlerin yan yana gelme şekillerine bağlı olarak ısı kayıp ve kazançlarında etkili

olmaktadır [4].

Şekil 3. 6. İklim Bölgelerine Göre Optimum Bina Formları [77].

İklimsel özellikleri farklı olan yerlerde enerji kayıplarını en aza indirmek ve

enerji verimliliği elde etmek için farklı formlar seçilmelidir. Soğuk iklim bölgelerinde

enerji kaybeden yüzeyleri en aza indirmek için kompakt formlar tercih edilirken sıcak

kuru iklim bölgelerinde ise serinletici etkiyi artırıp ısı kazançlarını düşürmek için

kompakt ve avlulu formlar tercih edilir. Sıcak nemli iklim bölgelerinde uzun cephesi

hâkim rüzgâr doğrultusunda yönlendirilmiş ince uzun formlar daha doğru bir tercih

olurken ılımlı iklim bölgelerinde daha çok soğuk iklim bölgelerine nispeten daha esnek

olan kompakt formlar enerji verimliliği açısından doğru tercihler olacaktır [5].

3.2.2.4. Binada Malzeme Seçimi

Binaların üretimindeki kilit taşlardan en önemlisi malzemedir. Binalarda

kullanılan malzemeler, içinde yaşayanlara gereken konfor koşullarını sağlarken bir

yandan da çevreye duyarlı, sürdürülebilir malzemeler olmak zorundadır. Gelişen

teknoloji ile birlikte binalarda kullanılan malzemeler de gelişmektedir. Binalarda bazen

ileri teknoloji ürünü olan ancak yüksek enerji harcayan malzemeler tercih edilirken

bazen de az enerji harcayan yerel kaynaklı malzemeler tercih edilebilir. Yerel kaynaklı

malzemelere daha çok geleneksel yapılarda rastlamak mümkündür. Enerji etkin binalar

elde etmeyi amaçladığımızda malzeme seçiminde iki temel etkenle karşılaşmaktayız.

Birinci etken, yapının bulunduğu topoğrafyanın ekolojik yapısı içerisinde yer alması ve

çevresine yabancı bir nesne değil, yerine ait olmasıdır. Yerinin malzemesiyle oluşan

yapı ömrünü tamamladığında aynı yerde toprağa dönebilmeli ve bir çöp olmamalıdır.

İkinci etken de yapı biyolojisi açısından yapının içinde barındırdığı insanın sağlığına

olumsuz etki etmemesidir [7].

Binalarda kullanılan malzemenin enerji verimliliği açısından artı bir değer

sağlaması için kendi yaşam döngüsünde de enerji etkin olması, enerjiyi verimli

kullanması ve az enerji tüketmesi gerekmektedir. Binada kullanılan bir malzemenin

hammaddesinin elde edilmesinden yok ediliş aşamasına geçen süre zarfında enerji etkin

olan bir malzeme olması binadaki enerji verimliliğini artırmaktadır.

İlerleyen teknoloji ile beraber insanoğlunun kullanabileceği kaynakların

azalması, çevresel kirliliğin artması, çevre kaynaklı sağlık sorunlarının ortaya çıkması

gibi faktörler sebebiyle binalarda kullanılan yerel ve geleneksel malzemeye ilgi

artmıştır. Yerel malzemelerin daha ekonomik olması, sağlık açısından sorun

oluşturmaması, az enerji tüketerek ısıl performansının yüksek oluşu, çevreye duyarlı

olması gibi sebepler bu tercihin doğru olduğunun en basit kanıtlarıdır.

Ekolojik yaklaşımlar ile üretilen yapılar incelendiğinde yerel malzeme olarak

genellikle geleneksel malzemelerden kerpiç, alker, ahşap, taş, kireç sıva, cam ve bitkisel

kökenli (saman, saz kamışı) malzemelerin kullanıldığı görülmektedir [7].

3.2.2.5. Binada Doğal Aydınlatma ve Havalandırma

Binalarda enerji verimliliğini sağlamak için enerji tüketimini en aza indirmek,

yapılabilecek en önemli eylemdir. Binalarda her türlü konfordan tasarruf etsek dahi bir

yapının ışıksız ve havasız olma durumu düşünülemez ve kabul edilemez. Gün ışığı

mevcut iken bir yapının yenilenebilir bir enerji kaynağı olan gün ışığından doğru açıyla

ve yeterli derecede yararlanması, gün ışığı varken yapıda ek bir enerji tüketimi olmasına

engel olacaktır. Gün ışığından doğru şekilde yararlanabilmek için yapının pencere

açıklıklarının boyutu, yerden yüksekliği ve yönü oldukça önemlidir. Ancak yapı

yüzeyine gelen veya saydam yüzeylerden iç mekâna geçen doğrudan ve yaygın güneş

ışınımı, yapının –özellikle sıcak dönemde- fazladan ısınmasına sebep olacaktır. İç

mekân konforu açısından istenmeyen bir durum olan böyle bir durumda binada

kullanılacak gölgeleme araçlarıyla güneş ışınları kontrol altına alınabilir ve iç mekânın

ısınmadan aydınlık olması sağlanabilir.

Sıcak dönemde ısınan yapıların soğutulması sadece mekanik çözümler

uygulandığı takdirde yapıya oldukça fazla bir enerji tüketim yükü getirecektir. Mekanik

çözümden çok yapıyı doğal havalandırma yöntemleri ile soğutmak enerji tüketimini

düşürerek yapıda enerji verimliliği elde edilmesini sağlayacaktır. Yapılarda doğal

havalandırma; pencere, kapı gibi yapıda bulunan açıklıklardan iç mekâna giren rüzgâr

veya basınç farkı nedeni ile oluşur. Doğal havalandırmada açıklıkların hâkim rüzgâr

doğrultusunda olup olmamaları, konumları ve boyutları iç mekânda oluşturulacak

havalandırma potansiyelini belirlemektedir [4]. Yapılarda doğal havalandırma

uygulamaları yaparken birtakım asgari şartlar göz önünde bulundurulmalıdır. Bu şartları

aşağıdaki şekilde sıralamak mümkündür [81]:

• Yerleşim düzeni ve yapı formu tasarımında hafif yaz rüzgârlarının

avantajlarından yararlanmak.

• Yapıların yazın hâkim rüzgâr yönünden maksimum faydayı sağlayacak uygun

yönlenmesini yapmak.

• Yapılar arasından hava geçişini kolaylaştırmak için hâkim rüzgâr yönü boyunca

nispeten dar bir plan formu tasarlamak.

• Yapı kabuğundaki açıklıkları, yapı içinden hava geçişini kolaylaştıracak şekilde

yapmak.

• Serinlik hissi oluşturmak için yapı içerisinde veya yakınında suyun

özelliklerinden yararlanmak.

• Islak yüzeylerden gelen havayı geçirerek sıcak kuru iklimlerde pasif evaporatif

soğutma yöntemlerini kullanmak.

• Havalandırmayı ve serin hava girişini arttırmak için dış rüzgâr yönünü modifiye

etmede bitki örtüsü kullanmak.

• İklimlendirme cihazlarını kullanma ihtiyacını minimize etmek için tavan fanları

kullanmak.

Yapıda etkin doğal havalandırma, yapının dış çevresinde ona etki eden uygun

nitelikteki hava deviniminden yararlanılarak ya da yapının içerisinde veya çevresinde

oluşan ısı etkisi ile hava devinimi oluşturularak gerçekleşebilir. Yapıda elde

edilebilecek bu doğal havalandırma aşağıdaki şekilde gösterilmiştir [82].

Şekil 3. 7. Yapılarda Doğal Havalandırma [82].

Çalışmanın 4. Bölümünde 2. bölümde açıklanan, yapılarda enerji verimliliği

sağlayan kriterler bağlamında Balkanlardaki en önemli Bektaşi yapılarından biri olan

Harâbati Baba Dergâhı detaylı olarak incelenmiş ve dergâhın enerji verimliliği

açısından analizi yapılmıştır.

BÖLÜM 4

UYGULAMA ÇALIŞMASI: HARABÂTİ BABA DERGÂHI

Bu tez çalışmasında Balkan coğrafyasında yer alan Bektaşi tekkeleri tespit

edilerek ulaşılabilen ve ayakta kalan tekke yapıları ile ilgili genel bilgilere yer

verilmiştir. Bu tekkeler arasında günümüzde hâlen varlığını devam ettirmesi,

Balkanlarda yer alan tekkelere nispeten oldukça büyük olması ve birçok farklı

fonksiyona sahip yapıyı bir arada bulundurarak kompleks bir özellik taşıması nedeniyle

Harabâti Baba Dergâhı uygulama alanı olarak ele alınmıştır. Bu bölümde Harabâti Baba

Dergâhı’nın tarihçesi, mekânsal kurgusu ve yapısal özellikleri tanımlanarak, dergâhı

oluşturan yapılar ayrı ayrı analiz edilmiştir. Yapılan incelemeler sonucunda yapılar

enerji verimliliği bağlamında değerlendirilmiştir.

Harabâti Dergâhı, Makedonya’nın Kalkandelen (Tetovo) şehrinde

bulunmaktadır. Dergâhın kurucusu Sersem Ali Baba’dır. İstanbul’a çağrıldığı için

Kalkandelen’de fazla bulunamamıştır. Dergâh, Sersem Ali Baba’dan daha sonraki

yıllarda şeyhlik yapan Harabâti Baba adıyla bilinmektedir [63].

Dergâh, hem Harabâti Baba Tekkesi (Arabati Baba Tekija) hem de Sersem Ali

Baba Tekkesi olarak isim yapmıştır. Ancak genel özellikleri bakımından yapı tekke

değil dergâhtır. Sersem Ali Baba, dergâhın ilk banisi; Harabâti Baba da ikinci banisi

olarak kabul edilmektedir.

4.1. Harabâti Baba Dergâhı’nın Tarihçesi

Harabâti Baba Dergâhı, Rumeli'de Bektaşiliğin en önemli merkezlerinden birisi

olarak bilinmektedir. Günümüzde hâlâ ayakta ve aktif olan dergâh; Makedonya sınırları

içinde Kalkandelen (Tetovo) şehrinde, şehrin güneybatısında yer alan Tekke

Mahallesi’ndedir.

Şekil 4. 1. Kalkandelen Hava Fotoğrafı

Dergâhın kuruluş tarihi ile ilgili olarak farklı görüşler olmakla beraber 1538

(bazı rivayetler 1551) yılında Sersem Ali Baba veya Server Ali Baba adlarıyla anılan

Bektaşi babası tarafından kurulmuş olduğu, 1799 yılında Vali Recep Paşa'nın

kuruculuğunda vakıf hâline dönüştürüldüğü, Recep Paşa’nın dergâha büyük hizmetleri

olduğu ve tekkenin Kalkandelen'den başka İstanbul, Tiran, Elbasan ve Selanik'te zengin

vakıfları olduğu bilinmektedir [83].

Dergâhın kurucusu olan Server Ali Baba, Kalkandelen'e gelmeden önce

Bektaşilik'te “dedebabalık” makamını kuran ve 1520'de ilk dedebaba olarak

Hacıbektaş'taki dergâhta bu posta oturan kişidir. Server Ali Baba, Hacı Bektaş

Dergâhı’na yerleşmeden önce devlet kademesinde beylerbeyi ve vezir seviyesine kadar

yükselmiştir.

“Sersem” lakabını alışı ile ilgili olarak gördüğü bir rüya üzerine devlet işlerini

bırakıp Hacı Bektaş Veli dergâhında dinî hayata geçmek için padişahtan izin istediği, bu

kararına şaşıran Sultan Süleyman’ın kendisine: “Sen sersem mi oldun? Vezirlik bırakılır

da orada dervişlik mi yapılır?” demesi üzerine: “Kabulümdür Sultânım, varsın bana

sersem desinler.” Dediği ve bunun üzerine sultanın Server Ali’ye izin verdiği rivayet

edilmektedir [84]. Sadettin Nüzhet Ergun, Server Ali Baba’nın 1551 yılında Hacı

Bektaş Dergâhı babası olduğunu ve 1569 yılında muhtemelen Kalkandelen'de vefat

ettiğini yazmaktadır [85].

Dergâhın ikinci banisi olarak gösterilen, dergâha ismini veren ve 1780 yılında

vefat etmiş olan Harabâti Baba’nın dört arkadaşı ile Bektaşiliği yaymak için Rumeli'ye

gelmiş olduğu, aslen Malatyalı olduğu, Kalkandelen'e geldiğinde dergâhta yanan bir

kandil gördüğü, bunun Server Ali Baba'nın ruhu olduğunu söyleyerek buraya onun için

bir türbe yaptırdığı rivayet edilmektedir [86].

Tekkenin kuruluşu ile ilgili olarak farklı görüşler de bulunmaktadır. Hasluck,

Server Ali Baba'nın kabrinin Muharrem Baba tarafından keşfedildiğini ve onun

tavsiyesiyle 1832 yılında Rıza Paşa tarafından yaptırıldığını söylerken Krum Tomovski

ve Galaba Palikruâeva gibi araştırmacılar ise dergâhın 1799'da yaptırıldığı

görüşündedir.

Ekrem Hakkı Ayverdi, dergâhın XVI. yüzyılın sonlarına doğru yaptırılmış

olduğundan bahisle Harabâti Baba döneminde Recep Paşa tarafından da genişletilerek

büyütüldüğünü yazmaktadır. Dönemin Kosova valisi olan Recep Paşa, dergâha 50

hektarlık arazi vakfedip yeniden yaptıran kişidir. Mezarı, dergâhın bahçesindedir [87].

Dergâhın 1815 tarihli vakfiyesine göre dergâhta Harabâti Baba'dan sonra on bir

şeyh görev yapmıştır. Kalkandelen ve çevresinde Bektaşiliğin yayılmasında büyük

etkisi olan dergâh, uzun zaman bölgede önemli bir Bektaşi merkezi olarak faaliyet

göstermiştir.

1912 yılına kadar aktif olarak faaliyetlerini sürdüren dergâh, bu tarihten sonra

uzun bir süre terk edilmiş ve tekkenin büyük bir kısmı yıkılmıştır. 1945 yılında

kapatılan tekke, 1946 yılında eşkıyalar tarafından yakılmıştır. Harabâti Baba Tekkesi,

1967 yılında restore edilmiş ve uzun müddet gerçek amacından uzak, turistik tesis

olarak kullanılmıştır. 1992'de dergâhın Kışevi ve Meydanevi gibi bazı bölümleri

yeniden açılmıştır. 2001'deki Ohri Çerçeve Antlaşması'ndan sonra turistik tesis olarak

kullanılan bölümler kapatılmıştır [87].

4.2. Harabâti Baba Dergahı’nin İklimsel Özellikleri

Harabâti Baba Dergâhı Makedonya’nın Kalkandelen (Tetovo) şehrinde

bulunmaktadır. Kalkandelen Makedonya’nın Porog bölgesinde, 42°00' K - 21.745275 D

enlem ve boylamda yer almaktadır.

Topoğrafya olarak Harabâti Baba Dergâhı; batısında Şar Dağları’nın uzandığı,

büyük kot farklılıkları olmayan düz bir satıhta kurulmuştur.

Şekil 4. 2. Kalkandelen’in Topoğrafik Haritası [88].

Makedonya, kurulduğu engebeli arazi ve onu çevreleyen dağların etkisi sonucu

değişen Akdeniz iklimine ve karasal iklime sahiptir. Daha çok nehir kenarlarında ve

Yunanistan sınırına yakın bölgelerde Akdeniz iklimi görülürken, ülkenin geniş bir

kısmında karasal iklim özellikleri görülmektedir. Soğuk dönemin soğuk ve yağışlı

geçerken, sıcak dönemin sıcak ve kuru geçtiği görülmektedir. Ayrıca dağlık bölgelerde

dağ iklimi özelliklerine rastlanmakta, bu bölgelerde soğuk dönemler orta derecede

nemli ve kar yağışlı, sıcak dönemler ise kısa ve soğuk geçmektedir.

Şar dağlarının çevrelediği bir ovada yer alan Harabâti Baba Dergâhı,

Makedonya’nın Kalkandelen şehrinde yer almakta ve bölgede hakim olan iklim

koşulları karasal iklim özellikleri ile örtüşmektedir. Bölgede sıcak dönemler nemli ve

sıcak; soğuk dönemler soğuk ve kar yağışlıdır. İlkbahar ve sonbaharda sık sık yağışlar

görülür. En yüksek sıcaklık Temmuz ve Ağustos aylarında 28/29C, en düşük sıcaklık

ise Ocak ayında -2/-3C olarak elde edilmektedir (Şekil 4.4).

Şekil 4. 3. Kalkandelen Yıllık Ortalama Sıcaklık Grafiği [89].

Şekil 4.5. te Kalkandelen’e ait 24 saatlik periyotlarda aylara göre değişen güneş

hareketleri ifade edilmiştir. Grafiğe göre Kalkandelen’de Temmuz ve Ağustos aylarında

güneşlenme süresi 16 saatlere ulaşırken kış periyodunda 9 saate kadar düşmektedir.

Şekil 4. 4. Kalkandelen Güneş Hareketleri [90].

Şekil 4.5. de Kalkandelen’e ait güneş yörünge diyagramı görülmektedir.

Güneşin açısını, yüksekliğine karşı gösteren diyagram, güneşin pozisyonunu yılın belli

günlerinde bir zaman fonksiyonu gibi göstermektedir [90].

Şekil 4. 5. Kalkandelen Güneş Yörünge Diyagramı [90].

Şekil 4.6. da Kalkandelen’e ait yıllık güneşlenme, sıcaklık, rüzgar hızı değerleri

ve yağış miktarı ve yağışlı geçen gün sayısı görülmektedir. Güneşlenme süresinin en

yüksek Temmuz ayında görülmektedir. En sıcak ayın Ağustos ayı olduğu, rüzgâr

hızının en yüksek hıza Şubat ayında ulaştığı görülmektedir. Yağış miktarı en fazla

Kasım ayında düşerken, yıl içerisinde yağışlı gün sayısı ise en fazla Mayıs ayındadır.

Şekil 4. 6. Kalkandelen Yüzey Meteorolojisi [90].

Bölgede hâkim rüzgâr yönü kuzeybatı rüzgârı olan karayeldir. Gündüzleri dağ

dorukları, vadi ve ovalardan daha çabuk ısınır. Bu sebeple gündüzleri rüzgâr Harabâti

Baba Dergâhı’ndan Şar Dağları’na doğru eser. Gece olduğuna ise bu durum tam tersidir.

Vadi ve ovalar henüz sıcak ve nemli iken dağların dorukları daha çabuk soğur ve

rüzgârlar dağlardan ovalara doğru eser.

Şekil 4. 7. Kalkandelen (Tetovo) Yıllık Rüzgâr Yönü Dağılımı[91].

4.3. Harabâti Baba Dergâhı’nın Mekânsal Kurgusu ve Yapısal Özellikleri

Harabâti Baba Dergâhı, 26.700 m²’lik bir alana kurulmuş olan ve çevresi 3 metre

yüksekliğinde moloz taşlardan örülmüş, dört tarafında birer kapı olan, mazgallı

duvarlarla çevrili büyük bir Bektaşi Dergâhıdır. Bir anlamda Bektaşi külliyesi olarak da

kabul edilebilir. Bektaşi tekkelerinin genel olarak şehir dışında yapılması geleneğine

uygun olarak Kalkandelen’in şehir merkezine uzak bir semtinde kurulmuştur [90].

Dergâh farklı fonksiyonlara sahip birçok yapının bir araya gelmesiyle

oluşmuştur. Binalar farklı yıllarda pek çok kez tadilat geçirmiştir. İbrahim Hakkı

Ayverdi[1] dergâh yapılarının Recep ve Abdurrahman Paşalar döneminde (1800-

1820ler) tadilat geçirdiğini; son dönemlerinde de camekânlar, sundurmalar ilave

edildiğini ve aslında ilk hâlinin tabiatla çok daha fazla iç içe olduğunu yazmıştır.

Harabâti Baba Dergâhı’na bu tez çalışması için yapılan ziyarette de pek çok açık

sundurmanın camekânlarla kapatıldığı, ilave katların yapıldığı tespit edilmiş ve

fotoğraflanmıştır.

Dergâh içindeki bütün birimlerin konumları aşağıdaki vaziyet planında renkli lejant

ile belirtilmiştir. Harabâti Baba Dergâhı’nı oluşturan yapılar içinde temel fonksiyonlara

hizmet eden yapıların dışında yeşil doku, çeşme, türbe yapıları ve tekkeye hizmet

edenlerin defnedildiği mezarlar da bulunmaktadır.

Bu çalışma kapsamında enerji verimliliği açısından yapılan değerlendirmeye tekkeyi

oluşturan birimlerden içinde yaşamsal döngünün olduğu, bina olma özelliğini devam

ettiren;

 Askerihane (Misafirhane)

 Ahır (Atevi)

 Aşevi

 Kışevi

 Fatmaevi

 Meydanevi

 Ambarevi (Konak) birimleri dahil edilmiştir.

Dergâh yapılarından türbeler için ayrılmış olan yapılar içerisinde yaşamsal bir

döngü olmaması, şadırvan yapısının ise sadece sıcak dönemde kullanılması sebebiyle

çalışma kapsamında söz konusu yapılar enerji verimliliği açısından değerlendirme dışı

bırakılmıştır.

Şekil 4. 9. Harabâti Baba Dergâhı Vaziyet Planı

Harabâti Baba Dergâhı’nı oluşturan bu yapılar, fotoğraf ve plan şemalarıyla aşağıda

daha detaylı anlatılmıştır. Birçok farklı dönemde tadilat ve değişikliğe uğramış olan

yapılardan mümkün olduğu kadar kesin bilgi edinebilmek adına yerinde yapılan

incelemelerde elde edilen çizim, kroki ve fotoğraflar yapılara ait analiz tabloları ile

aşağıda yer almaktadır.

Tablo 4. 1. Askerihane Analiz Tablosu

Vaziyet Planı

Plan Krokisi

Şekil a. Kuzey Cephesi

Harabâti Baba Dergâhı’nin günümüzde ana giriş kapısı olarak kullanılan büyük kapının

hemen solunda yer alan yapı, askerihane – misafirhane olarak kullanılmıştır. Tekke ilk

inşa edildiğinde tek katlı olan yapıya farklı otoriteler tarafından kullanıldığı dönemlerde

ilave kat yapılmış ve bu katlar farklı amaçlarla kullanılmıştır. Mevcut durumda kapalı

olan yapının üst katlarının da oldukça yıkılmış durumda olduğu görülmektedir.

Şekil b. Batı Cephesi

Şekil c. Doğu Cephesi

Dergâh yapılarından ilk olarak ele alınan bu yapı, şematik olarak kuzeydoğu-güneybatı

yönünde dikdörtgen planlı olup 14.37 m x 22.60 m ölçülerindedir. Orijinalinde tek katlı

olan yapının giriş katında batı cephesi (Şekil.b) boyunca saçak yüksekliği 310 cm olan,

297 cm aralıklarla sıralanan dikmelerle sınırlandırılmış bir sundurma mevcuttur.

Günümüzde bu mekân, camekânlarla kapatılmıştır. Bu cephede dışarı açılan ancak

mevcut durumda iç açıklık gibi davranan 230 cm genişliğinde tonoz pencereler

bulunmaktadır. Yapının kuzey cephesinde (Şekil.a) ise 80 cm x 110 cm boyutlarında 3

adet pencere mevcuttur. Ayrıca bu cepheye bitişik olarak büyük kapının gözetleme

alanına çıkışı sağlayan ahşap bir merdiven vardır. Yapının daha sonra ilave edilen ikinci

ve üçüncü katlarında da orijinaline benzer pencereler kullanılmıştır.

Kuzey cephesinde giriş katıyla aynı pencereler tekrar etmektedir. Batı cephesinde

(Şekil.b) ise cephenin yarısına kadar daha sonra camekânla kapatıldığı düşünülen bir

sundurma ve cephenin devamında 80 cm x 110 cm boyutlarında her katta 4’er pencere

mevcuttur. Camekânın arkasında üst kata çıkışı sağlayan ahşap bir merdiven olduğu

görülmektedir.

Askerihane binasının tekkenin dış duvarlarına dayalı olan doğu cephesinde bina ile

duvar arasında bir döşeme oluşturarak yaklaşık 150 cm’lik bir teras elde edilmiş ve

buraya açılan kapılar yapılmıştır. Bu kapıların ölçüleri 140 cm x 210 cm’dir. Kat

yüksekliğinin 205 cm olduğu yapıda, yüksekliği 200 cm olan bir çatı arası piyesi elde

edilmiştir. Sonradan ilave olarak yapılan katlarda duvar malzemesi olarak tuğla

kullanılmıştır.

Şekil d. İç mekan

Şekil e. Kuzey cephesi

Tablo 4. 2. Ahır Analiz Tablosu

Vaziyet Planı

Plan Krokisi

Şekil.a. Kuzey Cephesi

Harabâti Baba Dergâhı’nın önemli yapılarından biri olan ahır yapısı, dergâhta ikamet

eden dervişlerin veya erenlerin binek hayvanları için yapılmış bir birimdir. Ahır

yapısının kuzey cephesindeki geniş kapılardan giriş-çıkış organize edilmiştir. Ahır

yapısının kuzey cephesine dik olarak konumlanan sundurma ise tekkeye geçici olarak

gelenlerin binekleri için ayrılan bir bölümdür.

Şekil.b. Perspektif Şekil.c. İç Mekan

Ahır yapısı, 20.22 m x 9.00 m ölçülerinde kuzeybatı-güneydoğu yönünde dikdörtgen

planlıdır. Yapının duvarları 30 cm genişliğinde taş duvardır. Yapının su basman

yüksekliği 48 cm’dir ve mevcut döşemesi 40 cmx40 cm traverten karodan oluşmaktadır.

Yapının çatısı, kırma ahşap çatı ve kiremit örtüdür. Yapının kuzey cephesinde (Şekil

4.6.a), yüksekliği 2.60 m ve genişliği 1.70 m olan 7 adet kapı vardır. Kuzey cephesi

boyunca 22.20 m x 3.32 m ölçülerinde yerden 48 cm yüksek bir sundurma

bulunmaktadır. Bu mekânın tavan yüksekliği 3.47 m ve tavanı ahşaptır. Ahır yapısının

tekkenin bir diğer birimi olan aşevi ile arasındaki mesafe, yaklaşık olarak 43m’dir.

Tablo 4. 3. Aşevi Analiz Tablosu

Vaziyet Planı

Plan Krokisi

Şekil.a. Kuzeydoğu Cephesi

Dergâh yapılarından aşevi olarak hizmet veren bu yapı tekkede sürdürülen yaşam

döngüsü içerisinde önemli bir yere sahiptir. İç içe konumlanan, biri büyük diğeri küçük

iki mutfak ve önünde dikmelerle çevrelenmiş saçak altı bir mekândan oluşur. Mutfakta

pişirilen yemekler, mutfak duvarında bulunan camlardan servis edilerek bu sundurmada

yenmektedir. Aynı zamanda bu yapı içerisinde aşevindeki işleyişten sorumlu olan aşevi

babasının kaldığı bir oda bulunmaktadır.

Şekil.b. Güneybatı Cephesi

Şekil.c. Güneydoğu Cephesi

Şekil.d. İç mekan

Yapı toplamda 16.85 m x 30.70 m ölçülerinde dikdörtgen planlıdır. Bu yapı 3 ayrı birim

ve mutfak birimlerinin güneybatı (Şekil.b) ve güneydoğu (Şekil.c) cephesinde

dikmelerle (20cmx20cm) sınırlanmış ve ahşap saçak ile örtülü bir sundurma

bulunmaktadır. Mevcut durumda ise mutfak birimlerini çevreleyen açık sundurma

dikmelerden 110 cm içeride kalacak şekilde camla kapatılmıştır. Aşevinin mutfağını

oluşturan birimlerden kuzeydoğu (Şekil.a) cephesinde yer alan birimin ölçüleri 7.60 m

x 11.75 m olup tavan yüksekliği 3.15 cm’dir. Aşevinin su basman seviyesi 68 cm’dir.

Aşevinin duvar kalınlıkları yaklaşık 75 cm ve duvar malzemesi kerpiçtir. Tekke

yapılarından aşevi olarak hizmet veren bu birim, 7.25 m mahya yüksekliğine sahip

kırma beşik çatı ve kiremit ile örtülüdür.

Mutfağın güneydoğu cephesinde 3 adet pencere ve 1 kapı bulunmaktadır. Bu

pencerelerin boyutları, 66 cm x 95 cm ve 105 cm x 170 cm’dir. Kapı ise 130 cm x 225

cm ölçülerindedir. Bu mekânın kuzeydoğu (Şekil.a) cephesinde ise farklı boyutlarda 3

pencere bulunmaktadır. Bu pencerelerin boyutları 90 cm x 130 cm, 256 cm x 140 cm,

98 cm x 130 cm’dir. Güney cephesinde 100 cm x 200 cm boyutlarında bir kapı

bulunmaktadır. Mutfaktan iç duvarla ayrılan 1035 cm x1685 cm boyutlarında küçük bir

oda bulunmaktadır. Aşevi babasının kaldığı düşünülen bir diğer oda ise 585 cm x 720

cm boyutlarındadır ve 100 cm x 170 cm ölçülerinde bir kapı ve 80 cm x 135 cm

boyutlarında bir penceresi bulunmaktadır (Şekil.b). Cephelerde yer alan bu kapı ve

pencereler şu anki mevcut durumda iç kapı ve pencere olsa da orijinalinde dışarıya

açılan açıklıklardır.

Aşevinin dergâhın bir diğer birimi olan kışevi ile arasındaki mesafe yaklaşık olarak 11

m’dir.

Şekil.e. İç mekan

Şekil.f. İç mekan

Şekil.g. İç mekan

Tablo 4. 4. Kışevi Analiz Tablosu

Vaziyet Planı

Plan Krokisi

Şekil.a.Güneybatı Cephesi

Dergâhta yaşayan veya hizmet eden dervişlerin kış aylarında kaldığı ve ibadet ettiği bir

birim olan kışevi, şu an oldukça yıkık durumdadır. Sadece dış duvarlarının ayakta

kaldığı gözlenen yapıda iç duvarlar büyük bir çoğunlukla yıkılmıştır ve içeri girilmez

hâldedir. Ekrem Hakkı Ayverdi[1], kitabında bu yapının bir dönem müze olarak

kullanıldığını belirtmiştir.

Şekil.b.Güneydoğu Cephesi

Şekil.c. Perspektif

Şekil.d. Güneybatı Cephesi

Kışevinin güneybatı cephesinde (Şekil a.) 90 cm x 160 cm boyutlarında 6 adet ve 40 cm

x 120 cm boyutunda 1 adet pencere bulunmaktadır. Yapının yıkıntı hâlinde olan iç

duvarlarında kalınlık yaklaşık 30 cm olarak ölçülmüş, mevcut dış duvar kalınlıkları ise

18 cm olarak tespit edilmiştir. Genel olarak tekkenin bütün yapılarında tespit edilen

duvar kalınlıkları göz önünde bulundurulduğunda bu yapıdaki duvar kalınlıklarının

geçirdiği tamiratlar sonrasında değiştiği düşünülmektedir. Yapının yüksekliği ise 3.50

m’dir.

Yapının girişinin olduğu güneydoğu cephesinde (Şekil b.) 3.27 m genişliğinde, 15cm x

15cm’lik kolonlarla çevrili olan tabi zeminden yaklaşık 40 cm yükseklikte terası

bulunmaktadır. Kışevine bitişik olan hazirede tekkeye hizmet etmiş ve ismini vermiş

olan Harabâti Baba medfun bulunmaktadır. Yapının terasa açılan 90 cm x 160 cm

boyutlarında 3 penceresi ve 110 cm x 180 cm ölçülerinde 1 kapısı bulunmaktadır.

Şekil.e. İç mekan

Şekil.f. Çatı strüktürü

Şekil.g. Perspektif

Tablo 4. 5. Türbeler Analiz Tablosu

Vaziyet Planı

Plan Krokisi

Şekil a. Server Ali Baba türbesi

Dergâhta kalmış, görev yapmış, çeşitli hizmetlerde bulunmuş olan dervişlerin

mezarlarının yer aldığı türbeler yapısı kışevinin yanında yer almaktadır.

Şekil b. Derviş kabirleri

Şekil c. Harabati Baba türbesi

Dergâhın asıl kurucusu olan Server Ali Baba’nın türbesi (Şekil a.) 12 köşeli bir

gövdenin üzerine 12 dilimli kubbe ile örtülüdür[1]. Bu yapının önünde de 2.95 m x

8.45 m boyutlarında, 2.85 m yüksekliğe sahip, saçak altında kalan, yerden yüksekliği

40 cm olan bir sundurma bulunmaktadır. Server Ali Baba’nın türbesinin arka tarafında

kalan dikdörtgen planlı yapı içerisinde Recep Paşa da dahil olmak üzere 11 zatın kabri

vardır (Şekil b.). Tekke yapılarından kışevine bitişik olarak bulunan, demir

parmaklıklarla çevrili türbe ise tekkeye bugünkü ismini veren Harabâti Baba’ya aittir

(Şekil c.).

Tablo 4. 6. Fatmaevi Analiz Tablosu

Vaziyet Planı

Plan Krokisi

Şekil a. Güneybatı cephesi

Dergâha şehir kapısından girildiğinde sağ tarafta kalan, tekkeyi yaptıran Recep Paşa’nı

hasta kızı Fatma için yaptırdığı, yüksek, küçük bir konaktır. Bu yapı, Hakkı Ayverdi’nin

kitabında Abdurrahman Paşa’nın harem dairesi olarak kayıtlara geçmiştir[1]. Tekkenin

dervişleri tarafından Fatmaevi olarak adlandırılan yapı, daha sonra kadınların

meydanevine geçişini sağlayarak farklı bir fonksiyon kazanmıştır.

Şekil b. Kuzeydoğu ve güneydoğu

cephesi

Şekil c. Kuzeybatı cephesi

Fatmaevi; dergâh yapılarından daha yüksek, alt katında yaşam odalarının üst katında ise

bir seyir salonunun bulunduğu yapıdır. Plan olarak 7.00 m x 7.00 m ölçülerinde kare

planlıdır. İki katlı olan yapının dışarıdan işleyen ahşap bir merdiveni mevcuttur

(Şekil.b).

Yapının kuzeybatı cephesi (Şekil.c.) tamamen sağır bir cephe özelliğindeyken diğer üç

cephe boyunca pencereler bulunmaktadır (Şekil.a ve Şekil.b). Bu pencereler, ahşap

panjurlarla örtülerek yapının sıcak dönemde aşırı ısınması engellenmiştir.

Pencere açıklıklarının olduğu bu üç cephede ayrıca saçak altında elips sabit camlar

bulunmaktadır.

Yapının alt kat ile bağlantısını sağlayan ahşap merdiven ve üst katın kapısı kuzeydoğu

cephesinde (Şekil.b) iken alt katın giriş kapısı güneydoğu cephesinde yer almaktadır.

Yerinde yapılan incelemede yapının alt katına girilemediği için alt katı

fotoğraflanamamıştır.

Tavanlarının oldukça süslemeli olduğu görülen yapının üst katında tavan yüksekliği

2.45 m’dir. Yapının çatı strüktürü ve tipi, ahşap kırma çatıdır; üst örtüsü kiremittir.

Yapının alt katındaki duvar kalınlığı yaklaşık 50cm, üst katında ise yaklaşık 25 cm’dir.

Şekil d. İç mekan

Şekil e. Perspektif

Şekil f. Panjurlar

Tablo 4. 7. Meydanevi Analiz Tablosu

Vaziyet Planı

Plan Krokisi

Şekil a. Kuzeybatı cephesi

Dergâhın şehir kapısından girildiğinde karşımıza çıkan aksın üzerindeki bu yapı,

Bektaşilik eğitiminin ve ibadetlerinin yerine getirildiği, nasip alma ritüellerinin

gerçekleştirildiği birimdir. Ekrem Hakkı Ayverdi’ye göre arka tarafında daha önceleri

yine dervişlere hizmet veren kubbeli bir matbah bulunmaktadır [1]. Ancak şu anki

mevcut durumda burası bina olarak ayakta değildir. Binanın yalnızca doğu cephe duvarı

ayakta kalmıştır. Meydanevi, günümüzde mescit olarak hizmet vermektedir.

Şekil b. Meydanevi tavan

Şekil c. Güneydoğu cephesi

Dergâh yapılarından meydanevi olarak adlandırılan bu yapı, 15.33 m x 10.00 m

boyutlarında dikdörtgen planlı bir yapıdır. Kuzeybatı cephesinde (Şekil a.) 5.33 m

genişliğinde 20 cm x 20 cm kolonlarla çevrili bir sundurma bulunmaktadır. Şu anki

mevcut durumda bu mekân, camekânlarla kapatılmıştır.

İç mekânın üstü içeride 12 köşeli bir kubbe etkisi yapan bir tavan süslemesiyle örtülü

iken dışı kiremitle kaplıdır (Şekil b.).

Kuzeydoğu cephesinde 93 cm x 132 cm ölçülerinde 3 adet, güneydoğu cephesinde

(Şekil c.) 93 cm x 132 cm ölçülerinde 2 adet pencere bulunmaktadır. Yapının duvar

kalınlığı 83 cm olarak ölçülmüştür.

Şekil d. Sundurma

Şekil e. Pencere

Şekil f. Giriş kapısı

Tablo 4. 8. Ambarevi (Konak) Analiz Tablosu

Vaziyet Planı

Zemin Kat Plan Krokisi

Şekil a. Batı Cephesi

Şekil b. Güney Cephesi

1. Kat Plan Krokisi

Şekil c. Kuzey Cephesi

Dergâh yapılarından bir diğeri olan bu yapı, yerinde yapılan araştırma gezisinde dergâh

yetkililerinden alınan bilgiye göre ambarevi ve yönetimevi olarak kullanılmış olan bir

yapıdır. Ekrem Hakkı Ayverdi’ye göre ise Abdurrahman Paşa Konağı olarak kayıtlara

geçmiştir[1].

Şekil d. Doğu Cephesi

Şekil e. Perspektif

Şekil f. Perspektif

Kuzey–güney doğrultusunda uzanan yapının batı cephesinde (Şekil a) 1.55 m

genişliğinde, yerden yüksekliği 2.70 m olan bir balkon ve buraya sirkülasyonu sağlayan

açık bir merdiven bulunmaktadır. Üst katın büyük bir bölümü camekânlarla kapatılmış

olduğundan ilk inşa edildiğinde buranın teras olma ihtimali oldukça yüksektir.

Geleneksel bir mimariye sahip olan bu yapıda doğal malzemelerin ön planda olduğu

görülmektedir. Sadece batı cephesinde (Şekil e) sıva bulunan yapı ahşap hatıllar (17 cm)

arası yığma taş tekniği ile yapılmıştır (Şekil g).

Binanın giriş katında batı cephesinde (Şekil a) 102 cm x 168 cm ölçülerinde 2 adet

pencere, kuzey cephesinde (Şekil c) ise 65cm x 90 cm ölçülerinde 2 adet pencere

bulunmakta ve diğer cepheler sağır duvarlardan oluşmaktadır. Üst katta ise batı ve

güney cephesi (Şekil a ve Şekil b) boyunca uzanan balkon, doğu cephesinde (Şekil d)

102 cm x 168 cm ölçülerinde 6 adet pencere, kuzey cephesinde (Şekil c) ise 86 cm x

120 cm ölçülerinde 4 adet pencere bulunmaktadır. Zeminden üst kat pencere altı hizası

2.50 m olarak, saçak altı ise 6.00 m olarak ölçülmüştür.

Çatı örtüsü olarak kiremit, strüktürel olarak da ahşap kullanıldığı görülmektedir. Yapıya

bitişik olarak ambarla alakalı olarak birtakım eklentiler mevcuttur.

Şekil e. Batı cephesi

Şekil f.

Balkon

Şekil g. Duvar tekniği

Tablo 4. 9. Şadırvan Analiz Tablosu

Vaziyet Planı

Plan Krokisi

Şekil.a. Kuzeydoğu Cephesi

Dergâhın büyük kapısından girildiğinde karşımıza çıkan bu yapı, üstü kapalı bir

şadırvandır. Yeşil alanın ortasında konumlanmış olan yapı, sıcak mevsimlerde yazlık

köşk olarak kullanılmıştır.

Şekil.b. Perspektif Şekil.c. Şadırvan kapısı

Sıcak mevsimlerde yazlık köşk olarak da kullanılan şadırvan, 6.83 m x 14.00 m

ölçülerinde dikdörtgen planlı olup iki kısımdan oluşmaktadır. İlk kısım, 6.87 m x 6.83

m ölçülerindedir. Bu kısmın ortasında su yapısı ve onu çevreleyen yaklaşık 90 cm

yüksekliğinde taş üstüne ahşap kaplı sekiler mevcuttur. İkinci kısım 7.13 m x 6.83 m

ölçülerindedir ve zemini taştır. İki bölüm arasında oldukça süslemeli ahşap bir kapı

mevcuttur.

Şadırvan yapısı 15 cm x 15 cm boyutlarında dikmelerle çevrilmiştir ve tavan süslemesi

oldukça detaylı olan ahşap bir kırma çatı ile örtülüdür. Çatı örtüsü diğer yapılarda

olduğu gibi şadırvanda da kiremittir. Şadırvan yapısının su basman seviyesi ortalama

109 cm civarındadır.

4.4. Harabâti Baba Dergâhının Mimari Yapılarının Enerji Verimliliği Açısından

Analizi

Harabâti Baba Dergâhı Makedonya’nın en önemli ve merkezî Bektaşi dergâhı

olma özelliğinden dolayı çalışma konusu olarak ele alınmıştır. Farklı fonksiyonları olan

yapıların bir araya gelmesi ile kompleks bir yapı sayılabilecek

Harabâti Baba Dergâhı’nin bulunduğu bölgenin iklimsel özellikleri dolayısıyla

Harabâti Baba Dergâhı’nda en çok enerji kaybının ısınmak için harcandığı

düşünülebilir.

Vaziyet planındaki yaklaşıma bakıldığında dergâh yapılarının güneyde seyrek

olarak konumlandığı, kuzeyde ise birbirine daha yakın aralıklarla yapıldığı ve hâkim

olan rüzgâr yönü doğrultusunda bir duvar etkisi oluşturduğu görülmektedir.

Harabâti Baba Dergâhı’nın yapılarından enerji verimliliği kriterlerine göre

değerlendirilen Askerihane (Misafirhane) yapısı, arazinin batı cephesine paralel ve

dikdörtgen planlı olup arazinin güneyinde konumlanmıştır. Aynı zamanda bir giriş

yapısı olarak da hizmet veren bu yapı, diğer yapılardan oldukça uzak bir konumdadır ve

diğer yapılara göre hâkim rüzgârlardan kısmen daha az etkilenmektedir. Bu durum,

yapının Şar Dağları’ndan esen soğuk rüzgârlardan daha az etkilenmesini sağlasa da

yapının pencere açıklıklarının ve girişinin batı cephesinde olması, enerji verimliliği

açısından olumsuz bir durum teşkil etmektedir. Aynı zamanda yapının batı cephesinde

kısmen de olsa bu durumu nötralize edebilecek camekânlar bulunmaktadır. Yapının

kuzey cephesinde daha küçük ve az sayıda pencere bulunması da enerji korunumu

açısından olumlu bir yaklaşımdır.

Yapının batı cephesinde yer alan sundurmaların sıcak dönemde güneşin yapı

üzerindeki ısıtıcı etkisinden korunmak amacıyla yapıldığı düşünülmektedir. Yapıda

malzeme olarak yerel bir malzeme olan doğal taş malzemesi kullanılmıştır. Yapı

yüzeyinde herhangi bir yalıtım uygulamasına rastlanmamıştır.

Dergâh yapılarından bir diğeri olan ahır yapısı, arazinin batı köşesinde yer

almaktadır. Şar Dağları’ndan gelecek olan soğuk rüzgârlara karşı yapının batı cephesi

sağır olarak inşa edilmiştir. Hâkim rüzgâr yönüne paralel olarak konumlandırılan

yapının rüzgârlardan daha az etkilenmesi sağlanmıştır. Kuzey cephesinde fonksiyonu

itibariyle büyük kapılar bulunması, enerji korunumu açısından olumsuz bir durumdur.

Yapının kuzeydoğu cephesinde bulunan sundurmanın gölgeleme elemanı olarak

davrandığı ve sıcak dönemde aşırı ısınmayı önlediği düşünülmektedir.

Ahır yapısının ona en yakın birim olan aşevi ile arasındaki mesafenin güneş

ışınımı açısından (kuzey-güney doğrultusunda) en az mesafenin 6.30 m ila 9.45 m

arasında olması gerekirken 43 m olması bu bağlamda güneş ışınımından

faydalanabilmesi için yararlı bir uzaklıktır. Böylece aşevi, ahır yapısının soğuk

dönemde güneşten yeteri derece yararlanmasına engel teşkil etmeyerek enerji

korunumuna katkı sağlayacaktır.

Dergâh yapılarından bir diğeri olan aşevi yapısı, arazinin kuzeybatı yönünde yer

almaktadır. Şar Dağları’ndan gelecek olan soğuk rüzgârlara karşı yapının batı cephesi

sağırdır. Konumu itibarıyla yapı hâkim rüzgâr yönüne paraleldir ve bu sayede

rüzgârlardan daha az etkilenmektedir. Aşevi orijinalinde üç kapalı mekândan ve güney

cephesi boyunca uzanan bir sundurmadan oluşmaktadır. Enerji verimliliği açısından

değerlendirme yapılırken orijinal plana göre hareket edilmiş ve günümüzde iç pencere

olarak kalan açıklıkların dışarıya açıldığı varsayılmıştır. Bu noktadan hareketle yapı

girişinin ve 3 adet pencerenin güneydoğu cephesinde yer alması enerji korunumu

açısından avantaj sağlamaktadır. Yapıda diğer pencere açıklıkları kuzey ve doğu

cephesinde bulunmaktadır. Kuzey cephesinin büyük oranda sağır olması ve sadece 3

adet pencere açıklığı bulunması enerji verimliliği açısından bir denge sağlamaktadır.

Yapının güney cephesinde bulunan sundurmalar güneşin ısıtıcı etkisine karşı bir

gölgeleme elemanı olarak davranmaktadır. Günümüzde ise bu sundurmaların cam ile

kapatılmış olması yapıya doğal ışığın içeri girebildiği bir mekân kazandırmıştır. Duvar

malzemesi olarak doğal taş tercih edilmiştir. Kuzey cephesindeki duvar kalınlığı 75

cm’dir ve bu durum, enerji verimliliği bağlamında olumlu bir yaklaşımdır.

Aşevinin güneş ışınımından fayda sağlayabilmesi için yakın çevresinde yer alan

kışevi yapısıyla arasındaki mesafenin yaklaşık 7.00 m ila 10.50 m arasında olması

gerekmektedir. Bu yapıların arasındaki mesafe 11.00 m’dir ve bu durum, enerji

korunumundan olumlu sonuçlar elde etmemizi sağlar.

Dergâh yapılarından bir diğeri olan kışevi, arazinin kuzeybatı yönünde yer

almaktadır. Hâkim rüzgâr yönü açısından değerlendirildiğinde olumlu bir konumda

olduğu düşünülmüştür. Mevcut durumda güney cepheleri ayakta kalmıştır. İç duvarları

ile diğer cepheleri yıkıktır ve içeri girilmez bir hâldedir. Eldeki verilerle sağlıklı bir

değerlendirme yapmak mümkün değildir.

Dergâh yapılarından bir diğeri olan Fatmaevi yapısı, arazinin kuzey yönünde yer

almaktadır. Dergâh yapıları arasında en yüksek yapı Fatmaevi’dir. İki kattan oluşan

yapının her iki katında da hâkim rüzgâr yönünde bulunan cepheleri sağırdır. Zemin

katta, kuzey cephesinde yalnız 1 adet pencere olması, giriş kapısının güneydoğu

cephesinde yer alması ve alt kata ait diğer pencerenin ise güney cephesinde olması

enerji korunumu açısından oldukça önemli ve faydalıdır. Yapının üst katında ise

kuzeybatı cephesi hariç diğer üç cephe boyunca pencere açıklıkları olduğu

görülmektedir. Bu durum, ısı geçişi açısından olumsuz bir durum oluştururken güneş

ışınımlarından faydalanmak açısından olumlu bir yaklaşımdır. Sıcak dönemde ise şeffaf

yüzeylerin opak yüzeylere oranla fazlalığının enerji korunumu açısından yaratacağı

olumsuz etki pencerelerde kullanılan ahşap gölgeleme (panjur) elemanlarıyla

dengelenmeye çalışılmıştır.

Dergâh yapılarından bir diğeri olan meydanevi yapısı, arazinin doğu yönünde

yer almaktadır. Hâkim rüzgâr yönü doğrultusunda konumlanan yapı, Şar Dağları’ndan

gelen soğuk rüzgârlardan hem konumu hem de diğer yapıların varlığı sayesinde daha az

etkilenmektedir. Diğer yandan da meydanevinin yakın çevresinde bulunan Fatmaevi ve

türbe yapıları ile olan uzaklığı soğuk devrede güneş ışınımından yeterli derecede

faydalanmasına olanak sağlamaktadır. Yapının pencere açıklıkları güney ve doğu

cephesinde yer almaktadır ve bu durum enerji korunumu açısından olumlu bir sonuç

teşkil etmektedir. Kuzeybatı cephesinde bulunan sundurma, soğuk devrede güneş

ışınımından faydalanmak için bir engel teşkil etmezken aynı zamanda bu sundurma

günümüzde camekânla kapatılmıştır ve bu sayede yapı üzerinde kış bahçesi

uygulamasına benzer bir etki yaratmaktadır. Yapının 83 cm’lik taş duvarları enerji

verimliliğine katkı sağlamaktadır.

Dergâh yapılarından bir diğeri olan ambarevi (konak) yapısı, arazinin

güneydoğu yönünde yer almaktadır. Yapı konumu itibariyle Şar Dağları’ndan esen

soğuk rüzgârlara cephe vermektedir. Bu durum, enerji korunumu açısından olumsuz bir

durumdur. Yapının yakın çevresinde soğuk dönemde faydalı olabilecek güneş ışınımına

engel teşkil edecek başka bir yapı mevcut değildir. Yapının ilk katında pencere

açıklıklarının batı ve kuzey cephesinde olması, enerji korunumu açısından elverişsiz bir

durumdur. Üst katta ise pencereler doğu cephesinde daha fazla olmak kaydıyla kuzey

cephede de bulunmaktadır. Yapının üst katında batı cephesinde bulunan camekânlı

mekânın sonradan ilave edildiği ve buranın orijinalinde açık bir teras olduğu

düşünüldüğünde bu durum enerji korunumu açısından olumsuz bir uygulama olmuştur.

Günümüzde eklenen camekânlarla ise burası yapı üzerinde bir kış bahçesi etkisine

sahiptir ve enerji verimliliği açısından bu eklenti faydalı olmuştur.

BÖLÜM 5

SONUÇ VE ÖNERİLER

Bireysel bir tasavvufi hareket olmaktan çıkıp belli bir coğrafyayı etkisi altına

alan Bektaşilik, Balkanlar’da çeşitli faktörlerin de yardımıyla derin etkiler bırakarak

insanların yaşamını şekillendirmiştir. Bu tasavvufi hareket içerisinde ki insanların

ihtiyaçlarına yönelik bir takım yapılar inşa edilmiştir. Bu yapıların bir kısmı çeşitli

sebeplerle yıkılmış, tahrip edilmiş, bir kısmı onarımlar ve ilaveler yapılarak günümüze

kadar ulaşmıştır. Bir kısım yapı sadece ziyaret amaçlı olarak ayakta kalırken bir kısmı

da hala insanların içinden gelip geçtiği, günlük yaşam çerçevesinde uğrak yerler haline

gelen yapılar olmaya devam etmiştir.

İnsanların günümüzde ki yaşam konforlarını devam ettirebilmeleri için ihtiyaç

duydukları enerjinin de devamlılığının sürmesi gerekmektedir. Bu bağlamda enerjinin

verimli olarak kullanılması, sürdürülebilir kaynaklardan daha fazla yararlanılması, sahip

olduğumuz doğal çevrenin gelecek nesillere aktarılabilmesi insanlar için en önemli

amaçlardan biri haline gelmiştir.

Bu bağlamda incelenen Harabati Baba Dergâhı örneğinde; enerji verimliliği

kriterlerinden hâkim rüzgâr yönü açısından alınan önlemlerin ön planda olduğu,

bölgenin iklimsel özellikleri sonucunda, soğuk dönemden korunma önlemi olarak duvar

kalınlıklarının arttırıldığı, şeffaf yüzey alanlarının sınırlandırıldığı görülmektedir.

Ayrıca yapının orijinalindeki sundurmalar yaz konforu açısından olumlu etkiler

sağlarken, sonradan eklenen camekânlarla kış konforuna da katkı sağlanmıştır.

Bina yönlendirilişi açısından bakıldığında, hâkim rüzgâr yönü ve güneş yönünün

dikkate alındığı, bina aralıklarının güneşlenmeye izin verecek uzaklıkta olduğu tespit

edilmiştir.

Bina geometrisi açısından bakıldığında, dergâh yapıları genelde dikdörtgen

planlı kompakt formda olup, hâkim rüzgârdan korunmaya yönelik planlanmıştır. Tüm

yapılar beşik çatı biçiminde, yüksek eğime sahiptir. Bu yaklaşım da iklimsel verilerin

etkili olduğu ve kar yüküne karşı önlem alındığını göstermektedir. Aynı zamanda

çatıdan ısı korunumu sağlanması açısından olumlu görülmektedir.

Binada malzeme seçimi açısından bakıldığında, dergâh yapıları yerel malzeme

olan doğal taş ile yığma tekniğinde yapılmıştır. Enerji korunumu açısından önlem

olarak duvar kalınlıklarının yeterli kalınlıkta yapıldığı izlenmiştir. Ayrıca bu yaklaşım

yeniden gündeme gelen yerel malzeme kullanımı ile üretim ve nakliye nedeni ile ortaya

çıkabilecek enerji sarfiyatını önleme açısından da önemlidir.

Binalarda doğal aydınlatma ve havalandırma açısından bakıldığında, her bir

yapının ve bu yapılara ait mekânların doğal ışığı içine aldığı ve gün ışığından yeterli

seviyede yararlandığı tespit edilmiştir. Doğal havalandırma açısından da dergâh

yapılarının hâkim rüzgâr yönünde açıklıklarının yeterli sayıda ve boyutta olduğu

gözlenmiştir.

Sonuç olarak Harabati Baba Dergâhı, konumu itibariyle en önemli iklimsel veri

olan hâkim rüzgar etkisine karşı önlemlerin alındığı, ısı kayıplarının engellenmeye

çalışıldığı, doğal aydınlatma ve havalandırmadan yararlanarak yapıya yük olacak ek bir

enerji tüketiminin olmadığı bir yapı olarak varlığını devam ettirmektedir.

Enerji verimliliğinin dikkat çekici bir konu olarak karşımıza çıktığı günümüzde,

geçmişten gelen bir yapıda bu önlemlere rastlamak bu alanda farkındalık oluşturabilmek

adına kıymetli ve önemli bir durumdur. Böylelikle enerji verimliliği kavramının

günümüzün bir icadı olmadığı, aslında en başından beri yapısal arşivimizde ve gündelik

hayatımızda yer aldığı, yer alması gerektiği, söylenebilir.

Bilimsel veriler ışığında kültürümüzün birer parçası olan geçmişten günümüze

varlığını sürdüren yapılarda bu tür çalışmaların yapılması hem günümüzün önemli

yaklaşımlarından biri olan enerji verimliliğine katkıda bulunmak hem de kültürel

mirasımızın sürekliliği açısından büyük önem taşımaktadır. Bu tür çalışmalar

desteklenmeli ve özellikle yapılacak onarım çalışmalarında dikkate alınmalıdır.

EK : Harabâti Baba Dergâhı Yapıları Analiz Tablosu.

KAYNAKLAR

[1] Ekrem Hakkı AYVERDİ, Avrupa'da Osmanlı Mîmârî Eserleri, Yugoslavya III,

(A. Yüksel, G. Ertürk, İ. Numan ile),İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul 1981.

[2] F. W. HASLUCK, Christianity And İslam Under The Sultans, Oxford, 1976.

[3] Irêne MÊLİKOFF, Uyur İdik Uyardılar,(çev. Turan Alptekin), Demos Yayınları,

İstanbul,2009.

[4] Pınar KISA OVALI, Türkiye İklim Bölgeleri Bağlamında Ekolojik Tasarım

Ölçütleri Sistematiğinin Oluşturulması “Kayaköy Yerleşmesinde Örneklenmesi”,

Trakya Ünivesitesi, Doktora Tezi, Edirne, 2009.

[5] Zerrin YILMAZ, Akıllı Binalar ve Yenilenebilir Enerji, Tesisat Mühendisliği

Dergisi, Sayı 91, 2006.

[6] Ayça GAZİOĞLU, Enerji Etkin Bina Tasarımında Isıtma Enerjisi Harcamalarını

Azaltmaya Yönelik Bir İyileştirme Çalışması, İstanbul Teknik Üniversitesi, Yüksek

Lisans Tezi, İstanbul, 2012.

[7] Çiğdem TEKİN, Enerji Etkin Yapılarda Malzeme Kullanımı, TTMD Dergisi,

Mayıs- Haziran 2012.

[8] Semiha KARTAL, Güneş Mimarisi Elemanlarının Isıl Verimlerinin Türkiye İklim

Şartları ve Yapı Konstrüksiyonları İçin Hesaplanması, Trakya Ünivesitesi,

Doktora Tezi, Edirne, 2009.

[9] Ayşe DEMİRTAŞ, Farklı İklim Bölgelerinde Otel Yapılarının Isıtma ve Soğutma

Yükleri Açısından Karşılaştırılması, Yıldız Teknik Üniversitesi, Yüksek Lisans

Tezi, İstanbul, 2011.

[10] Seval SOYSAL, Konut Binalarında Tasarım Parametreleri ile Enerji Tüketimi

İlişkisi, Gazi Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2008.

[11] Kevser YEŞİLTAŞ, Işık Eri Hacı Bektaş Veli, Sınırötesi Yayınları, İstanbul, 2011.

[12] Hasan KALESHİ, “Legjendat Shqiptare Per Sari Salltukun, Perparımı, Reviste

Kulturore e Shkencore”, Prishtine, (1967).

[13] Michael KİEL, “Sarı Saltık ve Erken Bektâşilik Üzerine Notlar”, Türk Dünyası

Araştırmaları Dergisi, yıl 2, II, 19, (1980).

[14] Yusuf HAMZAOĞLU, Balkan Türklüğü, c.1, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, s.

466, Ankara, 2000.

[15] John Kingsley BİRGE, Bektaşilik Tarihi, (çev. Reha Çamuroğlu), Ant Yayınevi,

İstanbul, 1991.

[16] Kadir ÖZKÖSE, Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşmasında Tasavvufi Akım

ve Zümrelerin Rolü, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C.VII.,

Sivas, 2003.

[17] Mehmed Fuad KÖPRÜLÜ, Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşu, Akçağ

Yayınları, Ankara, 2004.

[18] Cemal CANPOLAT, Osmanlı’nın Manevi Temelini Oluşturan Gerçek, Markiz

Yayınları, İstanbul, 2012.

[19] Zeki TEKİN, Kapatılan Bazı Bektaşi Tekkelerinin Mal Varlıkları Üzerine Bir

Değerlendirme, Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, C. I, No: 2, s. 74-75,

Karabük, 2012.

[20] Süleyman ATEŞ, Sülemî ve Tasavvufî Tefsiri, Sönmez Neşriyat, İstanbul, 1969.

[21] Mustafa AKDAĞ, Türkiye'nin İktisadî ve İctimaî Tarihi, Cem Yayınevi, İstanbul,

1977.

[22] Zafer ERGİNLİ, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, C. 9, s. 111-112, Ankara, 2002.

[23] Mehmet Zeki PAKALIN, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü,

C.3,Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 2004.

[24] Ahmet Yaşar OCAK, Zaviyeler, Vakıflar Dergisi, C. XII, s. 247-265, Ankara,

1978.

[25] Esin Demirel İŞLİ, İstanbul Tekkeleri Mimari Eklentileri ve Restorasyonu,

Doktora Tezi, YTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 1998.

[26] Celal ES’AD, Türk Sanatı, Akşam Matbaası, İstanbul, 1928.

[27] Pınar AKSOY, Çamlıcalı Mehmed Efendi Tekkesi ve Restorasyon Projesi,

Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2007.

[28] Nejat BİRDOĞAN, Anadolu ve Balkanlarda Alevi Yerleşkesi Ocaklar Dedeler

Soyağaçları, Mozaik Yayınları, İstanbul, 1995.

[29] Ömer Lütfi BARKAN, Kolonizatör Türk Dervişleri, İstanbul, 1995.

[30] Ömer Lütfi BARKAN, İstila Devri Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler,

Vakıflar Dergisi, sayı: II, sayfa: 279-304,1942.

[31] Ömer Lütfi BARKAN, Osmanlı İmparatorluğu'nda bir İskân ve Kolonizasyon

Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler, Vakıflar Dergisi, sayı:II, 1974.

[32] John Kingsley BİRGE, The Bektashi Order of Dervishes, London, 1965.

[33] Fatmire MUSAJ, “Organizmi Institucıonal I Sektit Bektashian Ne Shqiperi ne

vıtet 1920-1939, Feja, Kultura Dhe Tradita İslame Nder Shqiptaret, (Uluslararası

Sempozyum Bildirileri) Pristine, 1995.

[34] Evliya ÇELEBİ, Seyâhatnâme, Zuhuri Danışman, I-XV, İstanbul, (1969-1971).

[35] Baba Ali TURABİU, Turabiu, Historia e Pergjıthshme e Bektashınjevet, Tirane,

(1929).

[36] Peter BARTL, Millî Bağımsızlık Hareketleri Esnâsında Arnavutluk

Müslümanları (1878-1912),(çev. Ali Taner), İstanbul, (1998).

[37] REXHEPİ BABA, Mistiçizma İslame dhe Bektashizma, Tirana, (1995).

[38] Sami ŞEMSEDDDİN, Kamûsu’l-Âlâm, VI,4580.

[39] www.culture.gouv.fr (Erişim Tarihi:27/04/2013)

[40] www.cemvakfi.com.tr (Erişim Tarihi:27/04/2013)

[41] Aleksandre POPOVİÇ, Balkanlarda İslam, İnsan Yayınları, İstanbul, 1995.

[42] Evliya ÇELEBİ, Seyâhatnâme, (haz. Y. Yoldaş DEMİRCANOĞLU), İstanbul,

1989.

[43] http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Vrelo_Bune_i_tekija.jpg (Erişim Tarihi:

31/08/2014).

[44] Nedim BAKIRCI, Hüseyin KÜRŞAT TÜRKAN, Tekke ve Zaviyelerin

Balkanlardaki Rolü ve Önemi, Türk Dili Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları

Dergisi, Yıl:1, Sayı: 1, s. 145-160, 2013.

[45] Nurcan ŞENUÇAK, Sevim KARABELA, Bektaşilik Araştırmaları II, Gazi

Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi, sayı 6, s. 127-

140, 1998

[46] Mümin ÇEVİK, Evliya Çelebi Tam Metin Seyahatname, C: 2/3, Üçdal Neşriyat,

İstanbul, 1996.

[47] Bedri NOYAN, Demir Baba Vilâyetnamesi, Can Yayınları, İstanbul, 1976.

[48] www.panoramio.com/photo/41277638. (Erişim Tarihi:27/04/2013)

[49] Yusuf Ziya YÖRÜKAN, Anadolu’da Aleviler ve Tahtacılar, T.C. Kültür

Bakanlığı, Ankara, 1998.

[50] Ahmet HEZARFEN, “Reşit Paşa’nın Deliorman Köylülerine Zulmü!” Cem

Dergisi, Sayı: 85. İstanbul, (1998).

[51] Evliya ÇELEBİ, Putopis, Odlomci o Jugoslovenskim zemljama, (haz. Hazim

Şabanoviç) Sarajevo, (1984).

[52] Evliya ÇELEBİ, Seyâhatnâme, (1938), I-X, İstanbul 1314 (1896).

[53] Macida BEÇİRBEGOVİÇ,“Prosvetni objekti islâmske arhitekture na Kosovu”

Starine Kosova, VI-VII, Prishtina, (1972-73).

[54] Nimetulah HAFIZ, “Yugoslavya’da Bektaşi Tekkeleri”, Prishtina, (1996).

[55] www.islamicpluralism.org (Erişim Tarihi:21/04/2013).

[56] Hasan KALESHİ, Albanska alamiado knjizevnost, Prilozi za orijentalnu

filologiju, XVI-XVII, Sarajevo, (1970).

[57] www.commons.wikimedia.org/wiki/File:IdriszBaba (Erişim Tarihi:27/04/2013).

[58] www.commons.wikimedia.org/wiki/File:Gul_Baba (Erişim Tarihi:14/05/2013).

[59] www.budapesteturu.com/gul-baba-turbesi (Erişim Tarihi:22/05/2013).

[60] Metin İZETİ, Makedonya’da Bektaşilik, (basılmamış yüksek lisasn tezi), İzmir,

(1998).

[61] Ali VİSHKO, Harabâti Teqe e Tetoves Dhe Veprimtaria Ne Te Ne Perıudhen e

Kaluar, Tetove, (1997).

[62] Ali Duran GÜLÇİÇEK, Anadolu ve Balkanlardaki Alevi Bektaşi Dergâhları

(Tekke, Zaviye ve Türbeler), Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Dergisi, Sayı 16,

Sf:212-217, Ankara, 2000

[63] Altan ARASLI, Avrupa’da Türk İzleri, Akçağ Yayınları, 3. Baskı, Ankara, 2009.

[64] http://ercaninal.blogspot.com.tr (Erişim Tarihi:01/07/2014).

[65] Radmila TRİÇKOVİÇ,Promene u varosi poslije 1740 godine, İstorija Beograda,

(1940).

[66] www.mfa.gov.tr/dafault.tr.mfa (Erişim Tarihi:01/03/2013).

[67] www.wowturkey.com/forum (Erişim Tarihi:07/04/2013).

[68] http://www.solcomhouse.com/climatechange.htm (Erişim Tarihi:21/06/2014).

[69] Turan GÖKSAL, K. ÜLGEN, Ülgen, K., 'Güneş ve Mimari Bağlamında Enerji

Korunumlu Cephe Kuruluşlarında Isıl Davranışların Deneysel Araştırılması',

Araştırma Projesi, Proje No: 980 207, Anadolu Üniversitesi Araştırma Fonu, 2000

Eskişehir.

[70] A. KARAGİOZİS, M. SALONVAARA, Hygrothermal system-performance of a

whole building, Building and Environment, no:36, s. 779–787, 2001.

[71] H.M. KÜNZEL, A. HOLM, D. ZİRKELBACH, A.N. KARAGİOZİS, Simulation

of indoor temperature and humidity conditions including hygrothermal

interactions with the building envelope , Solar Energy no:78, p.554–561, 2005.

[72] Erkan AVLAR, Yapılarda Su ve Nem Korunumu, Yıldız Teknik Üniversitesi

Yayınları, İstanbul, 2005.

[73] Filiz UMAROĞULLARI, Betonarme düşey yapı kabuğunda yalıtımın yerinin ve

kalınlığının, nem denetimi açısından deneysel ve sayısal değerlendirmesi, Trakya

Ünivesitesi, Doktora Tezi, Edirne, 2011.

[74] A.B. KARAGÖZLÜ, Konutlarda Enerji Giderlerinin Azaltılmasına Yönelik Bir

Çalışma, İTÜ Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2006.

[75] Gülay ZORER GEDİK, Binalarda Yapı Fiziği Etkenleri, Yıldız Teknik

Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Ders Notları,

İstanbul, 2005.

[76] E. BERKÖZ, ve diğerleri, Enerji Etkin Konut ve Yerleşme Tasarımı, Araştırma

Projesi, TÜBİTAK, 1995.

[77] Victor Olgyay, Design With Climate-Bioclimatic Approch To Architectural

Regionalism, Princeton University Press, New Jersey 1969.

[78] H. Dörter, 1994, “Konutlarda Isıtma Enerjisi Korunumu Amaçlı Mimari

Tasarıma Yön Verici İlkelerin ve Çözümlerin Belirlenmesinde Bir Yaklaşım

Araştırması”, İTÜ Fen Bil. Enst., Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, s: 31-38.

[79] Gülten MANİOĞLU, Enerji Etkin Tasarım ve Yenileme Çalışmalarının

Örneklerle Değerlendirilmesi, Tesisat Mühendisliği Dergisi, Sayı 126 -

Kasım/Aralık 2011

[80] İ ORHON, M. Ş KÜÇÜKDOĞU, Vildan OK, Doğal İklimlendirme, Toplu Konut

İşletmesi Proje Planlama Tasarım El Kitabı, TUBİTAK YAE, Ankara 1988.

[81] R. AYNSLEY, “Natural Ventilation in Passive Design”, BEDP Environment

Design Guide, Mayıs 2007.

[82] Polat DARÇIN, Ayşe BALANLI, Yapılarda Doğal Havalandırmanın

Sağlanmasına Yönelik İlkeler, Tesisat Mühendisliği Dergisi, Sayı 128, 2012.

[83] SummaryDžemal ĆEHAJİĆ, Social, Political, Religious, Literary And Other

Aspects Of The Dervish Orders İn Yugoslav Lands, Contributions to Oriental

Philology / Revue de Philologie Orientale, Sarajevo 2000.

[84] Yaşar KALAFAT, Bedri Noyan Dedebaba ve Balkanlarda Bektaşilik, Türk

Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, Sayı 6, 1998.

[85] Muhammed ARUÇİ, Harabâti Baba Tekkesi, Türkiye Diyanet Vakfı, İslâm

Ansiklopedisi, Cilt:16, s:69-71, 1997.

[86] Devrim SEVİMAY, Merhaba Rumeli Yazı Dizisi 4, Milliyet Gazetesi, 24.09.2009.

[87] Övgün Ahmet ERCAN, Kalkandelen ile Bektaşi Dergâhından Çıkarılan Ders,

http://www.ahmetercan.net,20.11.2010. (Erişim Tarihi:22/08/2014).

[88] http://www.weather-forecast.com/locations/Tetovo (Erişim Tarihi:21/05/2014).

[89] http://www.weather-and-climate.com/average-monthly-Rainfall-Temperature-

Sunshine,tetovo,Macedonia (Erişim Tarihi:21/05/2014).

[90] http://www.gaisma.com/en/location/tetovo.html (Erişim Tarihi:21/05/2014).

[91] http://www.windfinder.com/windstatistics/tetovo (Erişim Tarihi:28/08/2014).

ÖZGEÇMİŞ

Tuba Hatipler Çibik, 1984 yılında Bursa’da doğdu. İlk ve orta öğrenimini Edirne’de,

lise öğrenimini İstanbul’da tamamladı. 2011 yılında Beykent Üniversitesi Mühendislik

– Mimarlık Fakültesi / Mimarlık bölümünden mezun oldu. 2011 yılı Mart ayında

Edirne’de Atlas Mimarlık Bürosunu kurarak serbest mimarlık yapmaya başladı. Halen

serbest mimarlığa devam etmektedir.

25-26 Nisan 2013 tarihlerinde düzenlenen 8.Uluslararası Sinan Sempozyumu’na sayın

Yrd. Doç. Dr. Esma Mıhlayanlar, sayın Yrd. Doç. Dr. Tülay. Canıtez ve sayın Yrd.

Doç. Dr. Seyhan Yardımlı ile beraber sundukları “Edirne Saray Hamamının Isı

Kayıpları Problemlerinin Ve Duvarlarda Yüzey Sertliğinin İncelenmesi” başlıklı bildiri

ile katılmıştır.

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder

Not: Yalnızca bu blogun üyesi yorum gönderebilir.

KARIŞIK

12 Ocak 2016 Salı

BALKANLARDAKİ BEKTAŞİ TEKKELERİ

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder