Bektaşî tomarı ve nefesleri..1936

Bektaşî tomarı ve nefesleri
Bektaşî tomarı ve nefesleri, 

l.inci kitap. Bastıran ve yayan: Yeni Şark Kitabevi, 1335. 64 sahife.

Muhtar Yahya Dağlı, bu ad altında bir seri neş'ine başladı.
 Birinci kitab, 49 küçük sahifedir ve «Abdal Musa, Kaygusuz Abdal, Muhiddin Abdal, Yemînî, Hayreiî ve Perişan Baba»nın hâl tercem el eriyle bu şâirlerin metinde geçenlerle beraber otuzdan artık nefes ve gazellerini ihtiva ediyor; Muharrir, «Önsöz» de neşriyatının devam edeceğini ve şahsiyeti mühim olan Bektâşîlerİn Menâkıbnâmeleriyle seçilen şiirlerinin ayrı kitaplar halinde bastırılacağını vadettikten sonra bu hususta yazı yazmanın güçlüğünü anlatıp velev noksan olsun, elde edilen malûmatı «umumun nazarına arzetmek, bu zeminde çalışacak olanlara veya çalışmakta bulunanlara mühim bir yardım olacağı şüphesizdir» diyor ve eserinin noksanını bildiğini söyleyip başkaları tarafından tamamlanmasını dileyor.
Bu mütevazı Önsözden sonra başhyan kitapta bir çok şeyler bulacağımızı umuyoruz. Fakat esefle söylemek lâzımdır ki kitapta yazılan, -sözler, hiçbir vesikaya dayanmıyor. Meselâ Abdal Musa hakkındaki «Aslen Horasanlıdır. Bilâhara hicret ederek Iran Azerbaycanımn Hoy kasabasına gelmiş ve orada yaşamış olduklarından» sözleri {Sa: 4), hangi vesikaya göredir? Eğer 8 inci sahifedeki nefeste
Bizim meftunumuz marifet söyler Biz Horasan mülkündeki baydanuz
Turda Musa durup münacat eyler Neslimizi sorarsan Hoydanuz [']
beyitlerinden istidlal ediliyorsa Horasanlı olduğu anlaşılmaz. Aldığımız birinci beyit, bizdeki bir mecmuada
Bizim meftunumuz marifet söyler Biz Horasan mülkündeki boydanuz
tarzındadır ki elbette daha doğrudur. Abdal Musa, bu beyitle Horasanlı olduğunu değil, Horasanlı bir boya mensubiyetini ve Hoylu olduğunu anlatıyor. Giyikli Baba ile hemşehrisi olan Abdal Musa arasında geçen vak'aya aid menkabe de dikkate değer. (Giyikli Baba için bakınız! Şakayık, Cilt: 1, Sa:31-33). Abdal Musa'nın aslını (kendisini değil) Horasana nisbet etmesi ve bir çok zevatın «Horasan erenleri, Horasan erleri» diye anılması, Horasanlı olduklarından değildir. Bu hususta Prof. Dr. Fuad Köprülü'nün bakımı, işi tamamîyle aydınlatmıştır. (Bakın! Ana-doluda İslâmiyet, Edebiyat Fakültesi mecmuası, Cilt: 2, Sayı: 4-5. Bilhassa 295inci sahifenin metni ve notu).
['] -sorar isen» olacak, «sorarsan» denirse bir hece eksik olur ve vezin bozulur.
Tahlil ve Tenkitler 341
Muharrir, Hacı Bektaş tekkesinden sonra bize dört büyük âstâne tanıtıyor. Abdal Musa tekkesini bunlardan biri olarak gösteriyor. Halbuki biz de Bektaşîlikte dört büyük dergâh, yani Halîfe makamı biliyorduk. Bunlardan biri Pir evi, yani Hacı Bektaş tekkesidir. Diğerleri de Kerbelâ, Seyyid Ali ve Kaygusuz tekkeleridir. Abdal Musa tekkesi, bunlara dahil değildir. Evvelce başka makamlarda Halîfe olmazmış. Mü-cerred âyini de yalnız Pir evinde Balım Sultan türbesinde ve Kerbelada yapılırmış. Abdal Musa tekkesi, bu dört büyük makama dahil değildir. Yalnız bu tekkenin bir hususiyeti vardır: Elmalıdaki Alevîlerden bir zat, buradaki mücerred Babanın vekâletini icra eder ve Tahtacılar denilen civar Alevilerinin riyasetini haizdir ki bu zata «Mürebbî» denir. Müreb-bîlik, bu aile efradına aid bir haktır. (Mürebbîlik için Menâkıbülesrâr ve Buyruk ta kâfî malûmat vardır). Alevîlerin Abdal Musa'ya hürmeti mahsusaları vardır. Her hangi diyarda olurlarsa olsunlar, kış mevsimlerinde her cuma gecesi Ayîni Cem yapılır ve ilkbaharda son Cem de bir Abdal Musa kurbanı kesilerek «görgü ve sorgu» ya son verilir.
Bu fasıldaki «payesi sultanlık, Hacı Bektaş dergâhındaki hizmet postu ayakçıhk, mertebesi abdailıktır (Sa: 5.-6)» cümleleri de hiçbir anane ve esasa uymaz. Ne böyle bir paye vardır, ne böyle bir mertebe. Bek-tâşîlerde abdal çoktur, fakat abdallık diye bir mertebe yoktur. Sultan da her tarikatta ululara verilen bir ünvandan ibarettir. (Müstakimzadenin Risâle-i tâciyyesine bakınız!). Abdallar, bir zümredir ki ilk zamanlarda Bektâşîler de bu zümredendi. (Bu hususta bakınız! Hamit Zübeyr: Hacı Bektaş tekkesi, Türkiyat mecmuası, Cilt: 2, 1926. Bilhassa Sa: 369 daki son kitabe ile 370 deki 3 numaralı kitabeye ve yine ayni makalede 379-380 inci sahifedeki Balım Sultan kitabesine, Atsız Mecmuanın 13 üncü sayısındaki "Melâmîlik - Hamzavîlik ve Bâtınîlikte tedahüller,, adlı makaleme bakınız! Abdallar ve Abdallık hakkında en esaslı ve en mükemmel malûmatı Prof, Dr. Fuad Köprülü Türk halk edebiyatı ansiklopedisinde vermiştir. 1935. S: 23- 56).
Muharrir, Abdal Musa hakkındaki ananevi malûmatı, hiçbir tenkide tâbi tutmadan ve hattâ hiçbir mehaz göstermeden yazıyor ve nihayet «Abdal Musanın kullandığı mührün bir suretini dercediyorum» diyor. Bu mühür, kitabın beşinci sabitesinde en baştadır. Beyzî bir. şekilde olan ve ortasında Kelime-i tevhid, kenarında
Zübde - i nesi - i Rasûl - i zül minen Sultan Abdal Musa bin Seyyid Hasen
beytini ihtiva eden bu mühür, Abdal Musanın olamaz. İlkönce yazı, o zamana aid değildir. Sonra insan, kendi mühründe kendisini öğmez.
342
Tahlil ve Tenkitler
Tekke ve türbelerde böyle mühürler vardı. Kâğıtlara basılır ve hastalara yutmak üzere verilirdi.. Bazan da muharririn dediği gibi kapuya mıhlanarak hastalığın girmesine mâni olur sanılırdı. Bu mühür de o çeşit mühürlerdendir. Esasen Alevî Bektâşîlerde, Abdal Musanm geçici hastalıklara memur olduğu kanaati vardır. Hattâ bu hususta bu kanaat ve akideyi bildirmek bakımından pek kıymetli müşahede efsâneleri de mevcuttur.
Abdal Musaya aid olarak^neşredilen dört nefesin üç tanesi, Sadettin Nüzhetin «Bektaşî şâirleri» nde neşredilmiştir. (Sa:4-7). Tekrar neşrine ne lüzûm vardı? (Abdal Musa için de Halk edebiyatı ansiklopedisine bakınız! 60 ve müteakip sahifeler).
* • •v »
Kaygusuz Abdalın hâl tercemesinde Abdal Musaya intisab sureti, ananede olduğu gibi kaydedilmemiş, mübhem geçilmiştir. Manastırdaki mahalle, çeşme ve bilhassa ayazmanın Kaygusuz Abdala aidiyeti hakkında hiçbir vesika gösterilmiyor. Bu, bizçe çok şüphelidir (Sa: 13-14).
Muharrir Sarayî mahlas hakkında da bizi tenvir etmiyor. Bu kısımda da paye, mevki ve mertebe tevcihatı var!
Kaygusuz Abdala aid olarak yazılan şiirlerin dördüncüsünde lisan ve tarz, yenidir. Kaygusuza aidiyeti pek şüphelidir. Esasen bu güzel koşmada «Kaygusuz» mahlası da yok.
Muhiddin Abdalın Şakayık tercemesinde Kalenderîlerle münasebeti kaydedilen Şerefzade Muhiddin Muhammed olduğuna hükmedilmiş. Şakayık sahibi bu zata yetişmemiş. Babasının muasırı imis (S: 524). Şakayık sahibi 901 hicride doğmuştur. Muhiddin Abdal, Hicretin 883 üncü yılı Recebinin sekizinci günü vefat eden Otman Baba tarikatındandır ve bir şiirinde 922 H. de vefat eden Sultan Balıdan da bahseder. Aynî şiirde Akyazılının da adı geçiyor. (Sadettin Nüzhet: Bektaşî şâirleri, Sa:275). Yemînî'nin «Fazîletnâme» sinde
beyitlerine tesadüf ediyoruz. (Matbu nüsha, S: 83). Fazîletnâme 925 hicrîde yazılmıştır (S : 228). Bu tarihte Akyazılının yaşadığını, Otman Baba kalenderleri tarafından Kutub addedildiğini, adının da İbrahim-i Sânî olduğunu bu beyitlerden anlıyoruz, Muhiddin Abdalın da bu tarih-
Sekiz yüz seksen üç olunca hicret Husam Şah idi İsmiyle o sultan Nişân-u kisvetidir Seb' almesânî Rasülün hicretinden anla âhır Ki şimdi âleme ol cândır Kutb
Dem-i fânîden o şâh etti rıhlet Gani Baba der idi bâzı insan Anın yerine Kutb oldu İbrahim-i sânî Dokuz yüz bir içinde oldu zâhir Adı Akyazılı Sultân'dır Kutb
Tahlil ve Tenkitler 343
lerde ve belki de dana sonra yaşadığı, hulâsa hicrî onuncu asır adamlarından bulunduğu muhakkaktır. Bu takdirde Şakayık sahibile muasırdır. Babasından duyduğu Şerefzade daha eskidir. Yalnız Kalenderîlerle münasebeti hakkındaki kayda dayanarak katiyetle verilen hüküm, pek cüretkârânedir. Şakayık, Şerefzadenin şiir söylediğini de yazmıyor. Eğer şiirleri olsaydı mutlaka söylerdi. Bizçe Şerefzade ve Muhiddin Abdal, iki ayrı şahsiyettir ve birincisi, hicrî dokuzuncu asırda ve belki onuncu asır başlarında; ikincisi, onuncu asırda yaşamıştır.
Yine ayni şâirin hâl tercemesinde «Divanı, Dîvân-ı Muhiddin Çelebî namiyle tanınmıştır ve çok nadirdir. Bu divanın bir yerinde hicrî 880 tarihinde bir rüya gördüğünü...» satırlarına tesadüf ediyoruz (Sa: 26). Biraz sonra da divanında «Hızır Abdal» dan bahsettiğini ve buna nazaran Arapkirin Ocak köyünde gömülü Alevî azizlerinden Hızır Abdalın dervişi bulunduğunu haber veriyor (Sa; 27 ve ayni sahifenin notu) ve nihayet rüyasının mecazî olup «hakİkatta o yerleri hep gezmiş ve görmüş ve bunu bir seyran âleminde şeklinde cinasla (?) ifade» etmiş bulunduğu kanaatini izhar ediyor. (Ayni sahİfe). Muharririn bahsettiği divan, Muhiddin Abdalın divanından büsbütün ayrı bir kitaptır. Nadir dediği bu kitaba «Hızır - nâme» de derler. Sonunda yazılış tarihi ve yazanın adı bulunmıyan eski bir nüshası bizdedir. 1202 de yazılmış bir nüshası da Yahya Efendi kütüphanesinde divanlar arasında 3397 numaradadır ve sonunda »^J^ % ./.j*--1'1 «£f^ C^' '***
JU" ¿1 L» jî jjj J.J-\ tsVjli J-Mj ÎİU ^ c-~Jl ı>-UlSOıj yazılıdır.
Şiirlerinde bahsettiği Hızır, doğrudan doğruya Hızır Peygamber'dir.
Zeyn-i Hâlİ meslekinde ibtidâ Eyledik bu yola bulduk intiha
gibi bir çok beyitleri, tarikatını bildirir. Bahsettiği Hızırın Hızır Peygamber olduğunu bildiren yazılarından bir kısmının başlıklarını alıyorum: "Be-yân-ı sülûk-i tarîkat-ı Ehlullah ve tahsîl-i isti'dâd-ı mülâkat-ı Ricâlullah ve musahabat-ı Hızır Nebî aleyhisselâm, Beyân-ı ba'zı ahlâk-ı Hızır aleyhisslâm ve seyran-ı diyâr-ı Mağrıb zemin, Beyân-ı seyr-i Deryâ-yı Umman ve âmeden-i Ricâlül gayb ve Hızır Han, Beyân-ı şeref-i vakt-ı seher ve mülâkat-ı Hızır Nebî ve husûl-i tecellî-i ilâhî, Beyân-ı Mülâkat-ı Hızr-u îlyas ve Kutb-i cihan ve Sİdretül müntehâ ve Mele-i a'lâ ve Alem-i lâ mekân,,
Muhiddin Abdal, bu Muhiddin de değildir. Muharrir, üç adamı birleştirmiştir. Sonra bu Muhiddinin rüyalarını hakikî sayarsak Kaf dağına, Kulzüm deryasına, Şehri Nîyle, Alemi iâmekâna gittiğine ve
344
Tahlil ve Tenkitler
bütün bu mevhum şehirlerin mevcudiyetine, bahsettiği adamların bir asırda yaşadıklarına, bir yerde toplandıklarına inanmış oluruz!
*
Yemînî hakkında verilen malûmat ta indîdir. Otman Baba tarikatından ve Akyazılı dervişlerinden olduğu biraz Önce Fazîletnâmeden aldığımız beyitlerle sabit olan Yemînî'nin eserinde Bektâşîliğine aid bir söz yoktur ve Otman Baba ile mensuplarının Bektâşîlere hor baktıklarını, onları tanımadıklarını «Otman Baba Vilâyernâmesi» haber veriyor.
•
Hayretî'nİn Bektaşîliğini bir tek şiirindeki bir tek kayıttan istidlal etmek pek güçtür. Hele onu Baba addetmek pek gariptir. Her Baba denilen adam Bektaşî değildir. Son zamanların en meşhur Kadirî şeyhlerinden Müştak Baba ve Baba Efendinin Bektaşîlikle değil müsbet, menfî bir alâkaları bile yoktur.
Gülşehîlik; Melâmîlik, Mevlevîlik ve Bektâşîliğin birleşmesinden meydana gelmiş bir tarikat olup kisve hususunda bile Mevlevi, Bektaşî, hattâ Kalenderîlere uyarak terksiz, yalnız üstü düğmeli sikke, yedi, sekiz ve oniki terkli taçlar kabul etmiştir. Bilhassa XVI mcı asırdaki tedahüle bakarsak Hayretî'yi tam bir Bektaşî olarak kabul edemeyiz. Zaten böyle bir şey olsaydı mutlaka tezkireler, hele Gülşenî ve Bektâşîlere pek muarız olan Âşık Çelebi, zikrederdi. 49 uncu sahifede Günâhî, bir Bek-tâşî Babası ve Hayretî'nİn mürşidi olarak takdim ediliyor ve hiçbir vesika gösterilmiyor. Bu hüküm, tamamiyle uydurmadır. Günâhî, Âşık Çelebi'nin kaydettiği gibi "Sîneçâk'm Mevlevîlikte köçeği ve Mesnevide şagirdi ve perverdesi,, dir (Üniversite K. Nu:2406, yaprak: 131).
Tâhir B. in Hayretî'nİn Sütlücede gömülü olduğu hakkında verdiği haber de tamamiyle asılsız değildir. Sütlücedeki Sa'dî tekkesi avlusunda Yusuf Sîneçâk'in mezarının ön tarafında başında Seyfî bir külâh bulunan eski bir mezar, Hayretî'ye aid olarak gösterilmektedir. Her halde bu mesele, tetkike değer.
Görülüyor ki bu kitapçık bize maalesef hiçbir şey öğretmiyor. Muharrir, bastıracağını haber verdiği Menakıbnâmeleri o zamanın söyleniş ve yazış tarzlarına dikkat ederek ve -eğer bir menakıb kitabının birden fazla nüshası varsa- nüsha farklarını göstererek bastırırsa hiç şüphe yok ki ilim âlemine büyük bir hizmet etmiş olacaktır.


Abdülbâkî gökpnarlı..1936

TÜRKIYAT MECMUASI